نۇريلا قىزىقان قىزى. جابايى قوداس اۋلايتىن مەرگەن قازاقتار
اتقوسشىلاردىڭ دا جۇمىسى اۋىر، قاراتەرگە ءتۇسىپ قينالاتىن كەز كوپ بولادى. پاي-پاي! ول مەرگەندەر قىرىپ جىبەرگەندە ءارى قۋانىپ، ءارى قاتتى شارشايتىن ەدىك. ونىڭ ءوزى دە قىزىق ەكەن عوي. قوداستىڭ ۇلكەن ءبىر بۇقاسىنىڭ ءتىرى سالماعى ءبىر تونناداي، اۋەلى ودان دا ۇلكەندەرى بولادى. تەرىسىن سىپىرعاندا ەكى مىقتى ادام ارەڭ اۋدارادى، ەتىنىڭ ءوزىن ەكى تۇيەنىڭ بەلىن مايىستىرىپ ارتاتىنبىز. قۇمىرىسقاداي تىرمىسىپ، جالعىز سويىپ تاسىعان كەزىمىز دە بولعان. ساقىلداعان اياز، وتتەگى جەتكىلىكسىز اۋا، سۇراپىل ەڭبەك، ءپۇ! پاي-پاي! سونداعى قايراتىمىزدى-اي، قايران كۇندەر-اي دەشى، - دەپ تاعى كىدىردى.
- ءيا، ءيا سونى ايتام دەپ... ءبىر جولى امان قالدىم. جانىمحان قوسى 3 ادام، قاميت قوسى 3 ادام بولىپ، ەكى قوس بىرىگىپ، حايىزدان شىعىپ قاراڭعى سايدى باسىپ، اڭ قاراپ ارقاتى، قالتىننان ارى چيڭحايدىڭ جەرىنە ءوتىپ، تاۋ باسىن مۇز بۇركەپ جاتقان سۋىق جەرگە باردىق. شاعان بۇرعىسىن دەگەن جەرگە جەتىپ، ەرۋلەيىك دەپ قوس تىكتىك. ول جەردە تاڭعىتتىڭ (تيبەت) مالشىلارى از بولسا دا، تاڭعىت توبەتتەرى كوپ ەكەن.
تۇسكى تاماق ىشكەننەن كەيىن ۇلكەندەردىڭ تاپسىرۋى بوينشا، كاننەن-كاپەرسىز تۇيە جايىپ بارا جاتىر ەدىم، ار جاق بەلدەن تاڭعتتىڭ ءبىر شالى شىعا كەلىپ ەدى. ەرتكەن 6-7 توبەتى (Tibetan Mastiff - تيبەتتىكتەردىڭ بۇل توبەتتەرىنىڭ دەنە-تۇرقى وتە ۇلكەن، اسا جىرتقىش كەلەدى) مەنى كورە سالىپ، كوش جەردەن جۇگىرىپ جەتىپ كەلدى دە، ارسىلداپ قورشاپ الدى. بەلبەۋىمدى سۋىرىپ الىپ شىر اينالدىرىپ، ءوزىمدى قورعادىم. كەيدە بىرەۋىنە ءتيىپ «قاڭق!» ەتە تۇسسە قايتا ورشەلەنىپ، تاپ بەرەدى. قوياتىن ەمەس، تاينشاداي-تاينشاداي ءداۋ يتتەر بارعان سايىن باتىلدانا تاياپ، بىرەۋى تونىمنىڭ ەتەگىنەن الا بەرگەندە قۇلاعىمدى تۇندىرا قاعىپ قالعان ءتارىزدى «تارس» ەتكەن وقتىڭ داۋىسىمەن بىرگە، الگى الدىڭعى ءوڭىرىمنىڭ كەۋدە تۇسىنان الا تۇسكەن ءداۋ قارا ءيت «قاڭىق» ەتىپ، ايۋداي بولىپ ءبىر ورە تۇرەگەلىپ بارىپ، قۇلاپ ءتۇستى.
الىپ توبەت ەرتكەن تيبەت
سوندا ءبىلدىم، تونىمنىڭ ءوڭىرىن جۇلىپ الىپتى. ول ءيت جىعىلىپ سەرەكتەي باستاعاندا، باسقا يتتەر ارسىلداپ ۇرە ءجۇرىپ، كەيىن شەگىنە بەردى. جۇرەگىم تارسىلداپ تۇرىپ قالىپپىن. ءيتتىڭ وق ءتيىپ ولگەنىن ءبىلىپ، ەسىمدى جيىپ قاراسام، ءيتتى اتقان قاميت ەكەن. ول كوزەگەن مىلتىعىن ءالى تۇسىرە قويماعان قالپىندا: «ساۋسىڭ با؟» دەپ ايعايلادى. سوندا بارىپ «ساۋمىن» دەپ وعان قول بۇلعادىم. قاميت ءدال سول كەزدە، قوستىڭ ارتقى جاعىندا، الدىنا جايناماز جايىپ، ەندى ساجدەگە باس قويعالى جاتقان ەكەن. ماعان جۇگىرگەن كوپ ءيتتى كورە قويىپ، ءدات قىلماي مىلتىعىن الىپ تۇرا جۇگىرىپتى دە، تاقىمداپ الا تۇسكەن ءيتتى كورگەن زامان، تۇرەگەپ تۇرىپ قاراعا الىپ، شۇرپپەنى باسىپ قالىپتى.
ول كىسى اتارىن اتىپ السا دا، ماعان وق قوسا ءتيىپ كەتتى مە ەكەن دەپ قورقىپ تۇر ەكەن. ءبىر شاقىرىمداي جەردە الگى تاڭعىت ات ۇستىندە سىلەيىپ قاراپ قالىپتى. «ءيتىمدى نەگە ءولتىردىڭ؟» دەگەن جوق، بىزگە جاقىنداۋعا باتا الماي، يتتەرىن شاقىرىپ اكەتتى.
مىنە سوندا قاميتتىڭ ارقاسىندا امان قالدىم. ەگەر ول بولماعان بولسا، سانىم-سان، قولىم-قول بولىپ يتتەردىڭ اۋىزدارىندا كەتۋشى ەدى. مەرگەندىگىنە دە تاڭعالدىم. وق ءيتتىڭ تۋرا بۇعاناسىنان ءوتىپ، وندىرشەگىن ءۇزىپ كەتىپتى. كەۋدەمنەن الا تۇسكەن ءيتتى قاراۋىلعا العاندا، وقتى ماعان دارىتپاي قايتىپ اتتى؟ ەگەر سول كەزدە ماعان وق تيگىزىپ الۋدان قورقىپ، باسقا ءيتتىڭ بىرەۋىن اتقان بولسا، ول ءيت سول مايداندا مەنى جارىپ جىبەرەر ەدى.
- تاعى ءبىر جولى، مۇزتاۋعا بارعاندا، ۇلكەن جانىمحان ءبىر تىكشە قاباقتىڭ استىنان 6 ۇلكەن بۇقا اتتى. ءبىر ۇلكەن بۇقانى 7 تال وقپەن ارەڭ ءولتىردى. ول وتە ۇلكەن سارتوقىم بۇقا ەكەن. وق تيگەن بۇقا ادامدى كورە قويىپ، وزىنە قاراي تۇرا جۇگىرپ، جانىنا تاياعانشا ەكى-ءۇش اتقانعا جىعىلماي، بۇقا جانىمحاندى تاعى قۋدى. جانىمحان شەگىنە قاشىپ، قايرىلا قالىپ اتىپ جۇرگەندە، الگى بۇقا ارەڭ جىعىلدى. جانىمحان شاپشاڭ قيمىلداپ، كەيىن شەگىنبەسە، مەرت قىلا جازدادى. بۇقا قۇلاعاننان كەيىن باۋىزداپ جىبەرىپ قاراساق، جەتى تال وق تۇگەل تيگەن ەكەن. كەۋدەسىنەن تيگەن ەكى-ءۇش وقتان عانا قۇلاعان ۇقسايدى. بۇقالاردىڭ جارالانعان سايىن ادامعا قارسى جۇگىرىپ، ايبار شەگىپ ءتىلىن جالاقتاتىپ، قۇيرىعىن شانشىپ تۇرا قالاتىن ادەتى بار ەدى.
شىعىس قازاقتارى. «اڭشىلىق حيكاياتتارى»
مادەنيەت پورتالى