كونفۋسي (كۇڭزى) فيلوسوفياسى
دەسەك تە، بۇل ىلىمدە فيلوسوفيانىڭ ناعىز كۇردەلى ماسەلەلەرىنە جاتاتىن كوسمولوگيا، ونتولوگيا، گنەسەولوگيا، مەتافيزيكا پروبلەمالارى قاراستىرىلمايدى. سوندا نەگىزگى قاراستىرىلعان ماسەلە قانداي دەسەك، ولار مىنالار. ءبىرىنشىسى: ادامگەرشىلىك، «جەن». بۇل فيلوسوفيا، ويتكەنى ونىڭ ءمانى ادامعا ىقىلاسپەن قاراۋ، راحىمشىلىق جاساۋ، بىلايشا ايتقاندا گۋمانيزم. ەكىنشىسى: «وزىڭە ۇناماعاندى باسقاعا جاساما»، دەگەن قاناتتى ءسوز. وسى جاعىنان ول فيلوسوفياعا جاتادى. بۇل ءىلىمنىڭ نەگىزىن سالعان - ناقتى ادام. ول ب.ز.د. VI-V ع.ع. ءومىر سۇرگەن كونفۋسي (كۇڭزى) (551-479).
كەزىندە ونى كۇن-سزي، ياعني ۇستاز، «ۇستاز كۇن» دەپ اتاعان. ءتىرى كەزىندە وتە جوعارى، ۇلكەن بەدەلگە يە بولعان. ونىڭ تىكەلەي شاكىرتتەرى ون مىڭعا جەتكەن دەگەن دەرەك تە بار. سولاردىڭ 20 شاقتىسى ونىڭ قاسىنان شىقپاي، ونىمەن ەرتەلى-كەش بىرگە بولعان دەسەدى. كونفۋسي ءىلىمى ەل اراسىندا مول تاراعاندىعىنان ونى، ارينە ءدىن دەپ تە اتاعان. ول دا سەبەپسىز ەمەس، شىندىق. كونفۋسي ايتقان وسيەتتەر قىتاي جازۋىمەن بار بولعانى 75 قاتارعا سىيعان، ال تۇسىندىرمەلەرى ارقىلى ولار 1546 عا جەتكەن. ونىڭ ايتقان وسيەتتەرى «لۋنيۋي» دەپ اتالادى. ءمانىسى - ناقىل سوزدەر. ولاردىڭ ءبارى ءبىر مەزگىلدە ايتىلعان ويلار ەمەس، ءار ۋاقىتتا، ءتۇرلى جاعدايلارعا بايلانىستى دۇنيەگە كەلگەن پىكىرلەر. كوبىنەسە ول ناقتىلى سۇراۋعا جاۋاپ بولىپ كەلەدى. كەيىن عۇلاما دۇنيە سالعان سوڭ، شاكىرتتەرى سول ويلاردى جيناقتاپ، كىتاپ ەتىپ شىعارعان.
كونفۋسيدىڭ سوكراتتان ايىرماشىلىعى مىنادا. ەگەر سوكرات ناقتى جاعدايدى بايقاپ، ودان ابستراكتىلى وي تۇجىرىمداعان بولسا، كونفۋسي ناقتى جاعدايعا جالپىلىق وي تۇرعىسىنان پىكىر ايتقان. كونفۋسي وتە كەرەمەت دارىن يەسى بولىپ، ءالى كۇنگە دەيىن قىتايلىقتاردىڭ قوعامدىق ساناسىندا كەڭ ورىن الۋدا. سەبەبى نەدە دەسەك، ءمانىسى بىلاي.
ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىنگى، كونفۋسي ءومىر سۇرگەن ۋاقىتتا ول ەلدە ءتارتىپ بۇزىلىپ، ادامدار بىرىنە ءبىرى الىمجەتتىك كورسەتىپ، توناپ، سوعىسىپ جاتقان بولاتىن. سودان ادامداردى تارتىپكە، ادامگەرشىلىككە، بىرلىككە شاقىرۋ اۋاداي قاجەت بولدى. سول قيىن-قىستاۋ اۋىر جاعداي كونفۋسيدىڭ ءىلىمىن دۇنيەگە الىپ كەلدى. ونىڭ دانىشپاندىعى سول جاعدايعا ابدەن سايكەس كەلگەندىگى. ماسەلەن، كونفۋسيدىڭ پىكىرىنشە ەلدى تۇسىنىستىكپەن باسقارۋدىڭ ءۇش بۋىنى بار. ولار: 1) ادىلەتتىك، 2) تابيعاتتى ءسۇيۋ (ايالاۋ)، 3) ادەت-عۇرىپتى قۇرمەتتەۋ. نەمەسە، قوعامدا اۋىز بىرلىك بولۋ ءۇشىن بايلانىستىڭ ءتيىمدى ءۇش باستى ءتۇيىنى، ءتۇرى بار دەيدى كونفۋسي. ءبىرى، باسقارۋشى مەن باعىنۋشى، ەكىنشىسى، اكە مەن بالا، ءۇشىنشىسى، ەرى مەن ايەلى اراسىنداعى قارىم-قاتىناس. تىنىشتىق، تاتۋلىق بولۋ. كونفۋسيدىڭ پىكىرىنشە، بىرىنشىلەردى ەكىنشىلەردىڭ مۇلتىكسىز تىڭداۋى، ايتقاندارىن بۇلجىتپاي ورىنداۋى.
ەگەر كىمدە كىم راقىمشىلىق سەزىمدى قولداسا، وندا اتاسى مەن اناسىن قۇرمەتتەپ، مەملەكەت باسشىسىنىڭ ايتقانى زاڭ بولسا، باسقالارعا سوزىمەن شىنشىلدىقتى كورسەتسە، ونداي ادامدى ساۋاتسىز بولسا دا عالىم دەر ەدىم، دەيدى كونفۋسي.
قازىر اتا-اناعا بالالارىنىڭ قايىرىمدى بولۋى، ولاردى تەك اسىراۋ دەپ تۇسىنسە، بۇل كەمىستىك. مالدى دا اسىرايدى. دۇرىسى ولاردى قامقورلىققا الۋ، دەيدى كونفۋسي.
قايىرىمدى ادام قاتال بولماسا، ول باسقالارعا ىقپال جاساي المايدى، ءبىلىم الۋدا دا وسال بولادى، دەيدى.
ادەت-عۇرىپتىڭ كەرەگى نە، ەگەر ادام بولىپ تۋعان سوڭ، ادامگەرشىلىك جاساي الماسا.
ءسوز سويلەۋدە ادامداردا كەزدەسەتىن ءۇش ءتۇرلى قاتەلىك بار دەيدى كونفۋسي. ءبىرى - پىكىردى كەرەك كەزى بولماسا دا ايتىپ قالۋ. بۇل اڭعالدىق. ەكىنشىسى - پىكىردى ماسەلە پىسىپ جەتكەن كەزىندە ايتپاي قالۋ. ول - قۇپيالىق، قۋلىق. ءۇشىنشىسى - پىكىردى تىڭداۋشىنىڭ بەت-ءجۇزىن بارلاماي ايتىپ سالۋ. بۇل - سوقىرلىق دەيدى.
كونفۋسيدىڭ جاقسى كورەتىن ۇستانىمى: ناقىل ءسوزدى بارلىق جاعدايدا ەمەس، تەك ناقتى جاعدايعا جانە تىڭداۋشىمەن جۇرگىزىلىپ وتىرعان اڭگىمەگە ساي ايتۋ.
كونفۋسي پىكىرىنشە عىلىم مىنا سالالاردان قالىپتاسادى:
1) تاريح، كىتاپتا جازعان ويلار. 2) حالىقتىڭ ناقىل سوزدەرى. 3) ادەت-عۇرىپ.
كونفۋسي ايتقان ەكەن: كەيدە عىلىم (ءبىلىم) ەلدى باسقارۋعا كەرەك، اقشا سونى ەسەپتەۋگە قاجەت دەپ. سويتەدى دە ال عىلىم (ءبىلىم) جالپى ەلگە كەرەك، قاجەت دەيدى.
كونفۋسي ءوزى تۋرالى: «مەن تەك بۇرىنعىنى قايتالادىم، ەشقانداي جاڭا نارسە جاساعان جوقپىن»، - دەپتى. بۇل پىكىر ونىڭ وتە قاراپايىم، حالىققا جاقىن بولعاندىعىن بايقاتادى. كونفۋسيدىڭ ايتقاندارى بۇگىنگى قىتايلىقتارعا ءبىزدىڭ قولدانىپ جۇرگەن ماقال-ماتەلدەرىمىز سياقتى قۇندى بولاتىنى سوندىقتان.
دوسمۇحامەد كىشىبەكوۆ، اكادەميك.
الماتى.