قورعانىس سالاسى قازاقشا سويلەيدى

استانا. قازاقپارات - قورعانىس سالاسىندا دا قازاق ءتىلىنىڭ قولدانىس اياسىن كەڭەيتۋ ءۇشىن قوماقتى جۇمىس جاسالىپ جاتقانى انىق.

وسى باعىتقا ءوز قىزمەتىن ارناپ، ۇزدىكسىز ەڭبەك ەتىپ كەلە جاتقان جاننىڭ ءبىرى - قورعانىس مينيسترلىگى اكىمشىلىك دەپارتامەنتى لينگۆيستيكالىق ساراپتاما باسقارماسىنىڭ باسشىسى، پولكوۆنيك اينۇر بولات قىزى. مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ دامۋىنا جاۋاپتى ماماننان اسكەري سالاداعى قازاق ءتىلىنىڭ جاي- كۇيى تۋرالى سۇراپ بىلگەن ەدىك.

- اينۇر بولات قىزى، ءوزىڭىز قىزمەت ەتىپ وتىرعان مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋ باسقارماسى قالاي قۇرىلدى؟

- مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋ باسقارماسى قورعانىس ءمينيسترىنىڭ 2003 -جىلعى ديرەكتيۆاسىنا سايكەس گەنەرال-لەيتەنانت اباي تاسبولاتوۆتىڭ باستاماسىمەن قۇرىلىپ، وقۋ- ادىستەمەلىك، باقىلاۋ جانە رەداكتسيالاۋ باعىتىندا جۇمىس ىستەپ كەلەدى. ءدال سول كەزەڭدە قارۋلى كۇشتەردە مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋ، ونىڭ قولدانىس اياسىن كەڭەيتۋ ماسەلەسى وزەكتى بولىپ، ونى ءىس جۇزىندە ىسكە اسىرۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن نورماتيۆتىك-قۇقىقتىق بازا جاساۋ قاجەت بولدى. وسىعان بايلانىستى ۇكىمەت تاراپىنان قابىلدانعان ءتىلدى دامىتۋ مەن قولدانۋدىڭ مەملەكەتتىك باعدارلامالارى نەگىزگە الىنىپ، قارۋلى كۇشتەردىڭ دەربەس باسشىلىق قۇجاتتارى ازىرلەندى.

- وسى كەزەڭدە اسكەردەگى قازاق ءتىلىنىڭ قولدانىس اياسى قانشالىقتى ورىستەدى؟

- «كوش جۇرە تۇزەلەدى» دەمەكشى، وسىدان بەس جىل بۇرىنعى جاعدايمەن قازىرگى جاعداي سالىستىرۋعا كەلمەيدى. بۇل دا ءبىزدىڭ مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قولدانىس اياسىن كەڭەيتۋدەگى بىردەن- ءبىر جەتىستىگىمىز دەپ ايتۋعا بولادى. باسقارمادان كەلىسۋدەن وتپەي ەشقانداي قۇجات جونەلتىلمەيدى. ياعني بۇل جەردە بىلىكتى ماماندارعا ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەلگەنىن اتاپ ءوتۋ قاجەت. بۇل جۇمىستىڭ ناتيجەسىن ۇكىمەت تاراپىنان نورماتيۆتىك- قۇقىقتىق اكتىلەر جوباسىنىڭ مەملەكەتتىك تىلدەگى ساپاسىنا جۇرگىزىلگەن جىل سايىنعى مونيتورينگتەن بايقاۋعا بولادى. ماسەلەن، وسى مونيتورينگ ناتيجەسى بويىنشا قورعانىس مينيسترلىگى وسى جىلعا دەيىن تەك جاقسى جاعىنان اتالىپ، سىنعا ىلىككەن ەمەس. بۇل كورسەتكىش ءبىز ءۇشىن وتە ماڭىزدى ءارى اتقارعان جۇمىسىمىزدىڭ باعاسى دەپ بىلەمىز. ارينە، ءبىز باعا ءۇشىن قىزمەت ەتپەيمىز. ءبىزدىڭ باستى ماقسات - اسكەردە مەملەكەتتىك ءتىلىمىزدىڭ قولدانىس اياسىن كەڭەيتۋ باعىتىندا ماقساتتارعا قول جەتكىزىپ، جۇمىستان ناتيجە شىعارۋ. قازىر مەملەكەتتىك تىلدە قۇجات اينالىمىنىڭ اۋقىمى وتكەن جىلمەن سالىستىرعاندا ءبىرشاما ارتتى، بۇل كورسەتكىش 2021 -جىلى 98 پايىز بولسا، 2022 -جىلى 99 پايىزعا جەتتى.

- ءتىلدى دامىتۋدى ماماندارسىز ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس. وسى سالادا قىزمەت ەتىپ جۇرگەندەر كوپ پە؟

- جاڭا عانا اتاپ وتكەن كورسەتكىش - اسكەردە جەرگىلىكتى جەردە ءوز مىندەتىن ادال ورىنداپ، ات سالىسىپ جۇرگەن بارلىق ءتىل مامانىنىڭ كوپ جىلعى ەڭبەگى. بىلىكتى مامان رەتىندە مايورلار ا. اقابايەۆا، م. مامەدوۆ، ق. قالمۇرزايەۆا، 3-ساناتتى سەرجانت گ. ارىپبەك، قىزمەتكەر ف. ۇزىحانوۆا، زاپاستاعى پودپولكوۆنيكتەر ت. سارى، ع. بايمۇحانوۆ، ز. بيدالوۆا، ا. قاپساتتاروۆانى اتاپ وتكىم كەلەدى. ارينە، بۇل جەردە وسىنىڭ بارلىعىن ۇيىمداستىرىپ، ىسكە اسىرىپ وتىرعان باسقارما ءتىل ماماندارىنىڭ ەڭبەگى ءارقاشاندا ەرەكشە. جالپى، قارۋلى كۇشتەردە جەكە قۇرامنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلدى ۇيرەنىپ، قۇجاتتى ورىنداۋى ءۇشىن بارلىق جاعداي جاسالعان.

باسقارمانىڭ بىلىكتى ماماندارى «رۋحانيات» ورتالىعىنىڭ قولداۋىمەن اسكەري سالادا جەكە قۇرامدى مەملەكەتتىك تىلگە وقىتىپ- ۇيرەتۋ بويىنشا قازتەست جۇيەسىنە نەگىزدەلىپ جاسالعان ءۇش دەڭگەيگە ارنالعان ادىستەمەلىك وقۋ قۇرالىن دايىنداپ شىعاردى. قازىرگى ۋاقىتتا وسى وقۋ قۇرالى ءىس جۇزىندە ادىستەمەلىك قۇرال رەتىندە ءوزىنىڭ تيىمدىلىگىن كورسەتىپ وتىر. ۋاقىت تالابىنا سايكەس جاڭعىرتىلعان وقىتۋ ادىستەمەسى پراكتيكاعا ەنگىزىلدى. بۇل ادىستەمەدە «مينيمۋم - گرامماتيكا، ماكسيمۋم - پراكتيكا» قاعيداتى نەگىزىندە ءبىلىم الۋشىنىڭ ءتىلدى مەڭگەرۋى ءۇشىن ءسوز بايلىعىن دامىتۋ، ءوز ويىن تولىق جەتكىزە بىلۋگە قولجەتىمدىلىك قالىپتاستىرىلعان.

- قازىر قارۋلى كۇشتەردە قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋگە نيەتتىلەر قاتارى كوبەيگەن بولار؟

- 2021 وقۋ جىلىندا قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ ورتالىق اپپاراتىندا – 63، ال قارۋلى كۇشتەردە 13111 ءتىل ۇيرەنۋشى ءبىلىم الدى. ال 2022-2023 وقۋ جىلدارىندا ورتالىق اپپاراتتا – 50، ال قارۋلى كۇشتەردە 12998 ءتىل ۇيرەنۋشى ءبىلىم الۋدا.

- ال قۇجاتتاردىڭ مەملەكەتتىك تىلدە جۇرگىزىلۋ كورسەتكىشى قانداي؟ اۋدارما جۇزىندە قالىپ قويعان جوق پا؟ الدە قازاقشا قۇجات تولتىراتىندار سانى ارتتى ما؟

- بۇرىن بارلىق قۇجات اۋدارماشى ارقىلى مەملەكەتتىك تىلگە اۋدارىلىپ، ودان كەيىن جولداناتىن بولسا، قازىر ءاربىر ورىنداۋشى مەملەكەتتىك تىلدەگى قۇجاتتى ءوزى ورىنداۋعا تىرىساتىنىن اتاپ ءوتۋ قاجەت. بۇل - وقىتۋشىلاردىڭ جۇمىس ناتيجەسى. ءتىلدىڭ اسكەردەگى قازىرگى جاي- كۇيى بارىنشا دامىپ، ءوز قولدانىسىن تاپقان دەپ ايتۋعا بولادى. بۇل باعىتتاعى ءىس-شارالاردىڭ ءوز دەڭگەيىندە ىسكە اسىرىلۋى قورعانىس مينيسترلىگى باسشىلىعىنىڭ ۇدايى باقىلاۋىندا. مينيسترلىك باسشىلىعى بارلىق جينالىستى مەملەكەتتىك تىلدە وتكىزۋدى تاجىريبەگە ەنگىزىپ، بۇل يگى باستاما جالعاسىن تاۋىپ كەلەدى. ال ناسيحاتتاۋ ءىس-شاراسىنا توقتالاتىن بولسام، جىل سايىن قارۋلى كۇشتەر اۋقىمىندا ءتىل مادەنيەتىن جەتىلدىرۋ، ۇشتىلدىلىكتى كوپشىلىككە تانىمال ەتۋ ماقساتىندا «ءتىل شەبەرى» ، قازاقستان حالقى تىلدەرى كۇنىن مەرەكەلەۋ قۇرمەتىنە «ءتىل - تاتۋلىق تىرەگى» كونكۋرستارىن وتكىزۋ داستۇرگە اينالدى.

- ءتىلدىڭ قولدانىس اياسىن كەڭەيتۋگە كوپ جاعدايدا سالاعا قاتىستى كومەكشى قۇرالدار تاپشىلىعى ايتىلادى. سىزدىڭشە اسكەر بويىنشا تىلگە قاتىستى سوزدىكتەر جەتكىلىكتى مە؟

- مادەنيەت مينيسترلىگىنىڭ تىلدەردى دامىتۋ كوميتەتى مەن پەداگوگيكا عىلىمدارى اكادەمياسى اراسىندا جاسالعان شارت نەگىزىندە 2012-2014 -جىلدارى 30 تومدىق قازاقشا- ورىسشا، ورىسشا- قازاقشا سالالىق تەرمينولوگيالىق سوزدىكتىڭ «اسكەري ءىس» اتتى 11-تومى شىعارىلدى. وسى سوزدىك تىلدەردى دامىتۋ مەن قولدانۋدىڭ 2011-2020 -جىلدارعا ارنالعان مەملەكەتتىك باعدارلاماسىن ىسكە اسىرۋ شەڭبەرىندە تەرميندەردى بىرىزدەندىرۋ، رەتتەۋ، تەرمينولوگيالىق قوردى تولىقتىرۋ ماقساتىندا ازىرلەندى. سوزدىكتىڭ 11-تومىندا شامامەن 12 مىڭ تەرمين مەن اسكەري كوماندا قامتىلعان. بۇل، ارينە، اسكەري عىلىم سالاسىنداعى عالىمدار مەن مامانداردىڭ كوپ جىلعى ەڭبەگىنىڭ ناتيجەسى. ولار - اسكەري سالادا كوپ جىل ەڭبەك سىڭىرگەن، مول تاجىريبەسى بار گەنەرالدار، وفيتسەرلەر مەن ءتىل ماماندارى.

سوزدىكتى دايىنداۋدا قۇرامىنا عىلىم دوكتورلارى، پروفەسسورلار، عىلىم كانديداتتارى، سونداي-اق رەداكتسيالاۋ ءبولىمىنىڭ ماماندارى كىرگەن شىعارماشىلىق ۇجىم جۇمىس ىستەدى. ءاربىر اۆتورلىق ۇجىمنىڭ قۇرامىندا ا. بايتۇرسىن ۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ عالىمدارى بىرلەسىپ جۇمىس ىستەدى. عىلىمي تۇرعىدان اۋقىمدى جۇمىس تالاپ ەتىلگەن بۇل ىستە باسقارما رەداكتسيالىق ءبولىمى ماماندارىنىڭ زور ەڭبەگى تۋرالى ەرەكشە اتاپ وتكىم كەلەدى.

ولار كوپ جىلدان بەرى وسى باعىتتاعى جۇيەنىڭ قالىپتاسىپ، دۇرىس جولعا قويىلۋىنا ات سالىسىپ جۇرگەن باعىت اعا وفيتسەر، پودپولكوۆنيك س. قۇسايىنوۆا، مايور ا. اقىمبەكوۆا، قىزمەتكەرلەر ك. سىزدىقوۆا، ا. سارمولدينا، ر. بەكتەلەۋوۆا، ا. نازەنوۆا. سوزدىك جيناقتالعاننان كەيىن ونداعى تەرميندەر ۇكىمەت جانىنداعى رەسپۋبليكالىق تەرمينولوگيالىق كوميسسيامەن بىرگە تالقىلاندى. بۇل جەردە ءاربىر تەرمين جەكە قارالدى، تەرمينجاسامنىڭ عىلىمي ماسەلەلەرى كوتەرىلدى، سالالىق تەرميندەردى قالىپتاستىرۋ جولدارى، ءسوزجاسام، قازاق ءتىلىنىڭ ەملەلەرى مەن قاعيدالارىن ساقتاۋ پروبلەمالارى قارالدى.

- ناتيجەسى وڭ بولدى ما سوندا؟..

- ارينە، وسىنداي وتىرىستاردا ءبىر شەشىمگە كەلۋ وڭاي بولعان جوق. سوندىقتان تەرميندەردى جۇيەلى تۇردە تالقىلاۋ ادىستەرى پايدالانىلدى. جاڭا تەرمين جاساۋ - بۇل حالىقتىڭ ورتاق ءىسى. سوندىقتان وسى اسا ماڭىزدى جۇمىسقا جۇرتشىلىقتى تارتۋ ماقساتىندا تەرميندەر ءار جىل سايىن «انا ءتىلى» گازەتىندە اۋدارماسىمەن جەكە بەرىلىپ، ال 2014 -جىلى پەداگوگيكا عىلىمدارى اكادەمياسىنىڭ سايتىندا جيناقتالىپ جۇرتشىلىقتىڭ جاريا تالقىلاۋىنا ۇسىنىلدى. تەك وسى راسىمدەردەن كەيىن عانا سوزدىك شىعارىلۋعا بەرىلدى. وسى سوزدىكتىڭ باستى جاڭالىعى - اسكەري كوماندالاردى ۇكىمەت جانىنداعى رەسپۋبليكالىق تەرمينولوگيالىق كوميسسيا بەكىتىپ، ول قازىر اسكەردە ءىس جۇزىندە تابىستى قولدانىلىپ كەلەدى.

اڭگىمەلەسكەن

قالماحانبەت مۇقامەتقالي،

Egemen Qazaqstan