جەراستى پاتشالىعى بولعان با؟

استانا. قازاقپارات - ەلدىڭ ءبارى «ەرتوستىك» ەرتەگىسىن بىلەتىن بولار. ءوزى ءبىر توبە بولعان ەرتوستىك سەگىز اعاسىن ءىزدەپ ءجۇرىپ، سان قيلى قاۋىپ-قاتەرلەرگە باسىن تىگەدى.

اقىرى جالماۋىز كەمپىردىڭ قۇرىعىنا ءىلىنىپ، جەر استى پاتشالىعىنا تۇسەدى. مۇندا دا قيىندىقتارعا كەزىگەدى. جەر استى پاتشالىعىندا وعان كولتاۋسار، جەلاياق، تىڭشى، تاۋسوعار سىندى ادال دا تازا دوستارى كەزىگەدى. جەر بەتىنە شىعادى. سۇيگەنىنە قوسىلادى. اقىرى ماقسات-مۇراتىنا جەتەدى.

بالا كەزىمىزدەن مازمۇنى تانىس ەرتەگىنى ەسەيسەك تە، ۇمىتقان جوقپىز. ارينە، قىزعىلىقتى وقىلاتىن وقيعانىڭ قيال عاجايىپقا ۇلاسىپ، ادامدى جەتەلەپ اكەتەتىنى ءسوزسىز. «سەگىز ۇلىم ءبىر توبە، ەرتوستىگىم ءبىر توبە» دەلىنىپ، ەرتەگىدەن قالعان قاناتتى ءسوز قازىر دە قولدانىستا. ءبىراق ءبىزدىڭ ايتپاعىمىز بۇل ەمەس. جالماۋىز كەمپىردەن قاشىپ كەلە جاتىپ، جەر استىنا ءتۇسىپ كەتىپ، باپى حاننىڭ ەلىندە جەتى-سەگىز اي بويى قىزعىلىقتى دا قاۋىپتى وقيعالاردى باستان كەشەتىن ەر توستىك بۇگىنگىلەرگە وزگە الەمنىڭ بارىن ەسكەرتەتىندەي.

ال شىنىندا دا ءبىز كەشىپ جاتقان داۋىردەن باسقا الەم بار ما؟ ماسەلەنى ەرتوستىككە قاراي قايىراتىن بولساق، ساۋال مىناداي بولىپ شىعادى: جەر استى پاتشالىعى بولعان با؟ جوق الدە قۇپياعا تولى جەراستى الەمى اڭىزدا عانا ايتىلا ما؟

بۇل ساۋالدىڭ شىندىعىندا دا جىل وتكەن سايىن وزەكتىلىگى ارتىپ بارا جاتقان سياقتى. ويتكەنى شاتقالدى كەزەتىن ارحەولوگتار مەن زەرتتەۋشىلەر جانە انتروپولوگتار كەيىنگى كەزدە، «جەراستى تۇرعىندارى» تۋرالى كەڭىرەك ايتا باستادى. ءتىپتى، جەر استىندا مىڭداعان شاقىرىمدار-عا سوزىلىپ جاتقان توننەلدەردى كورگەن عالىمدار كۇن كورمەيتىن كەيبىر «حالىقتىڭ» وسىندا ءومىر ءسۇرىپ كەلگەنى جايلى دا جورامالداردى العا تارتقان. ءتىپتى جەراستى قالاسى تۋرالى دا قىزىقتى دەرەكتەر بارشىلىق.

سولتۇستىك امەريكادا بىرنەشە رەت بولىپ، جەراستى قۇرىلىسىن زەرتتەگەن اعىلشىن عالىمى، ساياحاتشى پەرسي فوسەت پوپوكاتەپەتل جانە ينلاكۋاتل جانارتاۋىنىڭ ماڭىنداعى شاتقالدا جەراستى توننەلى بولعانىن ايتادى. مىڭداعان شاقىرىمعا سوزىلىپ جاتقان بۇل جەردىڭ قۇپياسى ءوز الدىنا ءبىر اڭگىمە، ءبىراق تۇرعىندارىنىڭ شاشى التىن جالاتىلعان دەگەن دە دەرەك بار. جەرگىلىكتى ۇندىستەردىڭ اۋزىنان ەستىگەن بۇل اڭىز اقيقاتقا قانشالىقتى ساي؟ الايدا ۇندىستەردىڭ اڭگىمەلەرىنە قاراعاندا، ولار كوكتەن تۇسكەندەر، جەر ءۇستىنىڭ تۇرمىسى مەن تىرشىلىگىنە كوندىگە الماي، باعزى زامانداردا قايتادان جەر استىنا كەتكەن. ءسويتىپ، مىڭداعان شاقىرىمعا سوزىلعان ۇڭگىرلەردە ءومىر سۇرگەن. شاشىلىپ جاتقان ادام سۇيەكتەرى مەن تۇرمىس-تىرشىلىككە قاتىستى قۇرال-جابدىقتار بۇعان دالەل بولا الادى.

ارينە، مۇنىڭ ءبارى قازىرگىلەرگە مۇمكىن ەمەستەي بولىپ كورىنەر. ءتىپتى، باعزى زاماندى زەرتتەۋشى كەيبىر عالىمدار جەر استىندا قۇپياعا تولى بۇتىندەي ءبىر يمپەريا بولعان دەگەن دە اڭگىمەنى العا تارتادى. مۇنىڭ ءبىر مىسال دەرەگى رەتىندە الەمدىك ب ا ق پەرۋدىڭ كۋسكو قالاسىنىڭ كىتاپحاناسىندا ساقتالعان 1952 - جىلعى دەرەكتەردى ۇسىنادى. وسى جىلى فرانسيا مەن ا ق ش-تىڭ ءبىر توپ عالىمدارى اتالعان قالانىڭ ماڭايىنداعى ءبىر ۇڭگىرگە كەزىگەدى. اقىرى ارنايى ەكسپەديسيا جاساقتالىپ، جەتى ادام بەس كۇنگە جەتەتىن تاماق، ازىق-تۇلىكتى قورجىندارىنا سالىپ، جەتى قات جەر استىنا تۇسەدى. ءبىراق جەتەۋدىڭ ءبىرى عانا امان قالىپ، 15 كۇننەن كەيىن ازەر دەگەندە جەر بەتىنە قايتا ورالۋعا شاماسى جەتەدى. ول فرانسۋز عالىمى - فيليپپ لامونتەر. الايدا ول بولعان وقيعانى تولىققاندى ايتىپ بەرە الماي، زاردابى زور جۇقپالى اۋرۋعا ۇشىراپ، تىلگە كەلمەستەن ەكى-ءۇش كۇننەن كەيىن قايتىس بولادى.

ءسويتىپ، فرانسۋز عالىمى سىرىن ىشىنە بۇككەن كۇيى، سىرىن سىرتقا شىعارا الماي ومىردەن وتەدى. ءبىراق ءبىر عانا دەرەك: ونىڭ قولىندا قۇپياسى مول التىننىڭ سىنىعى عانا قالعان. ال قالعان التى ادام قايدا كەتتى؟ ولار نەگە ورالمادى؟ فيليپپ لامونتەر تۇك ايتا الماي، ارىپتەستەرىن «ءتۇپسىز شىڭىراۋعا قۇلادى» دەگەندى مەڭزەگەندەي تومەنگى جاقتى نۇسقاي بەرگەن. الايدا جەتى ادام كىرگەن جەتى قات جەردىڭ اۋىز قۋىسىن جەرگىلىكتى بيلىك ارتىنشا ادام كىرمەستەي ەتىپ، تاس قىلىپ بەكىتىپ تاستاعان. «حالىققا تاراپ كەتە مە؟» دەپ قورقىنىشتى جۇقپالى اۋرۋدان قورىققان بيلىك وسىلاي ەلدى ەلەڭدەتكەن وقيعاعا نازار اۋدارعىسى كەلمەگەن.

الايدا جاۋىن سۋدان جارتىلاي اشىلىپ قالعان قالا ماڭىنداعى ۇڭگىردى كەزىكتىرگەن زەرتتەۋشىلەر قۇپياعا تولى جەراستى جولىن كورۋگە تاعى بەل بۋادى. ءبىراق تومەنگە ءتۇسىپ ءبىر شاقىرىمداي جول جۇرگەن ولار، ءبىر قابىرعانى تۇتاس الىپ جاتقان قالايىنى كورەدى. ءارى قاراي جول جوق. قالايىنىڭ ءبىر بولشەگىن الىپ قايتۋعا نيەتتەنگەنمەن، ولاردىڭ بۇل ارەكەتىنەن تۇك شىقپايدى. قالايىعا پىشاقتىڭ دا، بالعا مەن بالتانىڭ دا ءتىسى وتپەيدى. توننەلدىڭ ديامەترى كىشىرەيگەن سايىن ءارى قاراي ءجۇرۋ مۇمكىن بولمادى. ءسويتىپ، ەكسپەديسيا مۇشەلەرى امالسىزدان كەرى قايتقان.

عالىمدار وڭتۇستىك امەريكا ايماعىندا دا عاجايىپقا تولى قۇپيا ۇڭگىر بارىن ايتادى. ءتىپتى، ونىڭ زەرتتەلمەگەنىن، تىڭ ەكەندىگىن العا تارتادى. تارام-تارام جولى بار بۇل ۇڭگىردە جەرگىلىكتى ۇندىستەردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، ادام-جىلان ءومىر سۇرەدى دەگەن دە اڭىز بار. ءبىراق وعان كىرۋگە ەشكىمنىڭ ءداتى بارمايدى. ءبىرقاتار ادامدار تالاپتانىپ كورگەن، ءبىراق امان قالعانى بىرەن- ساران عانا. الايدا ءتۇپسىز تەرەڭ شىڭىراۋدى كوزبەن كورگەندەر ءبىر ساتتە جىلانعا، بىردە ادامعا اينالىپ كەتەتىن قورقىنىشتى تاڭعاجايىپ بەينەنى كورگەنىن ايتادى.

سولتۇستىك امەريكادا دا توننەل تارىزدەس شاتقال بار. جازۋشى ەندريۋ توماس ءبىر ەڭبەگىندە كاليفورنيا تاۋلارىندا نيۋ-مەكسيكو شتاتىنا اپاراتىن جەراستى جولىنىڭ بار ەكەنىن ەسكە سالادى. ءبىر جولى مۇنداي جاسىرىن جول تۋرالى ماسەلەگە امەريكالىق اسكەريلەر دە نازار اۋدارعان. نەۆادا شتاتىندا يادرولىق جارىلىس بولعان ساتتە، 2000 شاقىرىم قاشىقتىقتاعى كانادانىڭ اسكەري بازاسىندا ەكى ساعاتتان كەيىن رادياسيانىڭ قۋاتى قاجەتتى نورمادان 20 ەسە ارتقانى بايقالعان. كەيىن انىقتالعانداي، كانادالىق بازانىڭ ماڭايىندا سولتۇستىك امەريكا كونتينەنتىمەن بايلانىستىراتىن جەراستى جارىق جولى بارى انىقتالعان.

جالپى، وزگە وركەنيەت تۋرالى اڭگىمەلەر ءالىمساقتان ايتىلىپ كەلە جاتىر. ءبىراق قايسىسى شىندىق؟ ول تۋرالى دەرەك از. دەسەك تە، جەراستى وركەنيەتىنىڭ بولعانى تۋرالى ناقتى عىلىمي دەرەك جوق. بىزگە جەتكەنى اڭىزعا اينالعان اقيقات قانا.

ال تيبەت پەن گيمالاي تاۋلارىنداعى جەراستى وركەنيەتى جايلى بولجامدار دا بۇگىنگىگە اۋىزەكى اڭگىمەمەن جەتكەن. وسى تاۋلارداعى شاتقال ارقىلى جەر قوينىنا ەنگەن ادام پلانەتا كىندىگىنە بارا الادى دەگەن دەرەك تە بار. ەگيپەتتەگى پيراميدالاردىڭ استىندا دا جەراستى توننەلدەرىنىڭ بارى تۋرالى حالىقارالىق شاحمات تۋرنيرىنىڭ جەڭىمپازى س.تيۆياكوۆ ءبىر ەستەلىگىندە ايتقان.

- مەن وزگە الەمنىڭ ءبىر كەيىپكەرىن سۋرەتكە ءتۇسىردىم. بۇل - الەمدەگى جالعىز سۋرەت. بۇعان ۇقساس بەينەلەر تيبەت جانە گيمالاي تاۋلارىنداعى ۇڭگىرلەردە عانا بايقالۋى مۇمكىن،- دەيدى شاحماتشى-عالىم.

جالپى جەراستىنىڭ تاڭعاجايىپ قۇبىلىستارى مەن وزگە وركەنيەتتىڭ بەلگىلەرى بولجامدار تۇراقتى تۇردە بولماسا دا، اراگىدىك ايتىلىپ قالادى. ءبىراق ونىڭ شەشىمىن تاپقان ەشكىم جوق. ءبارى بولجام عانا. دەسەك تە، جەراستى وركەنيەتىن زەرتتەگىسى كەلگەندەردىڭ ءبىرازىنىڭ تاعدىرى ايانىشتى جانە قايعىلى اياقتالعانىن قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟

جوعارىداعى كەلتىرىلگەن دەرەكتەرگە تاعى ءبىر مىسال. وسىدان 30 جىل بۇرىن قارا تەڭىز ماڭىندا يەسىز شاحتا بارى انىقتالعان. ديامەترى 1،5 مەتر بولاتىن بۇل شۇڭقىر جۇزدەگەن جىلدار بويى قاراۋسىز جاتقان. الايدا ونى بارلاپ قايتقان ادامدار اجال قۇشتى. اپانعا تۇسكەن بەس ادامنىڭ بىرەۋى عانا جەر بەتىنە ورالعان. قالعانى زىم-زيا جوق. 30 مەتر تەرەڭدىككە تۇسكەن سوڭ، تاڭعالارلىق دىبىستار شىعىپ، ارتىنان ايقاي ەستىلەتىن بولعان. كورەر جارىعى بار پەندە اپاننان شىققان سوڭ، كوپ ۇزاماي قايتىس بولعان. ال تومەن تۇسىرىلگەن ادامعا بايلانعان ارقان پىشاقپەن شورت كەسىلگەن كۇيى بوس قالاتىن بولعان. بۇل جۇمباق وقيعانىڭ سىرى بۇگىنگە دەيىن بەيمالىم كۇيدە قالىپ وتىر.

كەيبىر اڭگىمەلەرگە سەنسەك، ورال تاۋلارىندا وڭتۇستىك پەن شىعىستى، سولتۇستىك پەن وڭتۇستىكتى بايلانىستىراتىن جول بارىن زەرتتەۋشىلەر اڭىز ەتىپ ايتادى. ءبىراق ول نەگە وسى كۇنگە دەيىن قۇپيا؟ جوق الدە ادام ويىنان شىعارعان اڭىز با؟ سونىمەن، جەراستى پاتشالىعىنداعى قورقىنىشتى بەينەلەر كىمدەر؟ اجال قۇشتىراتىن قۇپيا الاپات كۇشتەر جەر ۇستىندەگى جوعارى وركەنيەت دەڭگەيىندە ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان ادامدارعا نارازى ما؟ كەيبىر زەرتتەۋشىلەر بۇگىن بىزگە جۇمباق بولىپ وتىرعان بوگدە پلانەتالىقتار (ن ل و) كوكتەن ەمەس، جەر استىنان ۇشىپ شىعادى دەگەن دەرەكتەردى كەلتىرەدى. ءسويتىپ، كوك اسپانعا كوتەرىلىپ، جەر بەتىندەگى وركەنيەتتى بارلاپ شىعادى دەگەن دە جورامالدار بار. بۇل - بولجام. ءبىراق اقيقاتى، وزگە وركەنيەتتەگىلەر بار بولسا، ولار جەر بەتىندەگىلەرمەن سويلەسۋگە نەگە قۇلىقسىز؟

بەرىك بەيسەن ۇلى

دەرەككوز: «ايقىن» گازەتى. 2012