اي، مارس، تەڭىز عارىش ايلاعى: قىتاي عارىشتى يگەرۋدە الەمدىك كوشباسشىلىقتان ءۇمىتتى

استانا. قازاقپارات - قازىرگى ۋاقىتتا ق ح ر عارىشكەرلىكتى وتە قارقىندى دامىتىپ، الەمدىك عارىش كوشباسشىسى بولۋعا ۇمتىلىپ وتىر.

قىتايدىڭ عارىشتى يگەرۋدەگى جەتىستىكتەرى مەن تاياۋ بولاشاققا ارنالعان جوسپارلارى جايىندا قازاقپارات ماتەريالىنان وقىڭىزدار.

قىتاي - عارىش ستانساسىن سالعان الەمدەگى ءۇشىنشى ەل

2022 -جىلدىڭ سوڭىندا قىتاي ەڭ ءبىرىنشى «تيانگۋن» («اسپان سارايى») عارىشتىق كوپمودۋلدى وربيتالىق ستانساسىن قۇراستىرۋدى اياقتادى. «اسپان سارايى» ستانساسىنىڭ سالماعى 69 توننانى قۇرايتىن ءۇش مودۋلى شامامەن 400 شاقىرىمدىق بيىكتىكتە ۇشىپ ءجۇر. قىتايدىڭ وربيتالىق كەشەنى كەمى 10 جىل قىزمەت كورسەتەدى دەگەن بولجام بار.

سوڭعى جىلدارى قىتاي باسقارىلاتىن عارىشكەرلىكتى دامىتۋمەن قاتار الەمدە ەڭ ءبىرىنشى بولىپ ايدىڭ تۋ سىرتىنا اي بەتىندە جۇرەتىن اپپارات جىبەرىپ، اي قىرتىسىنىڭ ۇلگلەرىن جەرگە جەتكىزدى. مارس باعدارلاماسىن دا جۇزەگە اسىرىپ جاتىر.

تايادا ق ح ر مەملەكەتتىك كەڭەسى جاريالاعان «قىتايدىڭ عارىش باعدارلاماسى تۋرالى اق كىتاپتا» قىتايدىڭ 2016 -جىلدان بەرگى عارىشكەرلىك سالاسىندا قول جەتكىزگەن نەگىزگى جەتىستىكتەرىنىڭ قىسقاشا سيپاتتاماسى بەرىلىپ، تاياۋ 5 جىلداعى جاڭا مىندەتتەرى جاريا ەتىلگەن. «اق كىتاپتا» «چاڭجىڭ» («ۇلى جورىق») توبىنا كىرەتىن زىمىراندى «ۋىتسىز ءارى ەكولوگيالىق تازا ۇشىرۋعا قاراي» جاڭعىرتۋدى جەدەلدەتۋ قاجەتتىگى كورسەتىلگەن.

2016-2021 -جىلداردىڭ ارالىعىندا قىتاي تاراپى 207 ۇشىرىلىم، ونىڭ ىشىندە «چاڭجىڭ» توبىنا كىرەتىن 183 زىمىران تاسىمالداعىشتى اۋە كەڭىستىگىنە جىبەردى. ال ۇشىرۋعا تىرىسقان زىمىران سانى 400 دەن اسىپ جىعىلادى.

عارىش سالاسىنىڭ قانداي باعىتتارى دامىتىلادى؟

قىتاي زىمىران قۇراستىرۋ سالاسىندا زىمىران تاسىمالداعىش توپتارىن كەڭەيتۋگە، جاڭا بۋىندى باسقارىلاتىن زىمىران تاسىمالداعىشتار مەن قۋاتتى قاتتى وتىنمەن ۇشاتىن زىمىرانداردى عارىشقا جىبەرۋگە نيەتتى. جۇك تاسىمالداۋ مۇمكىندىگى جوعارى زىمىران تاسىمالداعىشتاردى زەرتتەۋ ءارى ازىرلەۋ جۇمىستارىن جەدەلدەتۋ ماڭىزدىلىعى دا اتاپ وتىلەدى.

قىتايدىڭ اۋقىمدى جوسپارى جەردى قاشىقتان زوندتاۋدىڭ سپۋتنيكتىك جۇيەسىن دامىتۋعا جانە «BeiDou» ناۆيگاتسيالىق جۇيەسىن جاڭعىرتۋعا دا قاتىستى. «BeiDou» جەر رەسۋرستارى سپۋتنيگى، ەكولوگيالىق اپاتتاردى باسقارۋعا ارنالعان «Huanjing Jianzai-2A/2B» سپۋتنيگى، جوعارى اجىراتىمدىلىعى بار كوپرەجيمدى سپۋتنيك ۇشىرىلدى. قىتاي «Haiyang-1C/1D» جانە «Haiyang-2B/2C/2D» سپۋتنيكتەرىنىڭ كومەگىمەن الەمدىك مۇحيتتىڭ كەز كەلگەن اۋدانىن جوعارى اجىراتىمدىلىقپەن قاداعالاي الادى.

گەوستاتسيونارلىق وربيتاداعى «Fengyun-4A/4B» جاڭا بۋىندى مەتەورولوگيالىق سپۋتنيگى كەز كەلگەن اۋا رايى كەزىندە اتموسفەراعا جانە تابيعي اپاتتارعا ناقتى ءارى ۇزدىكسىز مونيتورينگتى جۇزەگە اسىرۋعا قابىلەتتى. ال «Zhongxin-6C» جانە «Zhongxin-9B» سپۋتنيكتەرى تاراتۋ جانە تەلەۆيدەنيە قىزمەتتەرىنىڭ ۇزدىكسىز ءارى تۇراقتى جۇمىسىن قامتاماسىز ەتەدى.

جەردى مونيتورينگىلەۋدىڭ جانە بۇكىل الەمنەن دەرەكتەر جيناۋدىڭ جاڭا تەحنولوگياسى

قىتاي جوعارى جانە تومەنگى وربيتادا عارىش اپپاراتتارىمەن قاتار جۇمىس ىستەيتىن سپۋتنيكتىك بايلانىس جەلىسىن سالۋدى، ەكىنشى بۋىننىڭ دەرەكتەرىن رەترانسلياتسيالاۋدىڭ سپۋتنيكتىك جۇيەسىن قۇرۋدى جوسپارلاپ وتىر. جەردى ءتيىمدى جان-جاقتى مونيتورينگىلەۋ جانە بۇكىل الەمنەن دەرەكتەردى جيناۋ ءۇشىن ەكى انتەنناسى بار X- دياپازوندى سينتەزدەلگەن اپەرتۋرالى ينتەرفەرومەتريالىق رادار (InSAR) ازىرلەۋ جوسپاردا بار. بۇعان قوسا، BeiDou» 30» سپۋتنيگىنەن جاساقتالعان ناۆيگاتسيالىق جۇيەنى جاساۋ اياقتالىپ، پايدالانۋعا بەرىلدى. ەندى الداعى 5 جىلدىڭ ىشىندە ولار كەلەسى بۋىنعا دەيىن جاڭعىرتىلاتىن بولادى. سونىمەن قاتار جاڭا، بارىنشا ناقتى جايعاسترۋ جانە ناۆيگاتسيا (PNT) ۇلتتىق جۇيەسى ازىرلەنبەك.

ق ح ر 2028 -جىلى حالىقارالىق اي ستانساسىن سالۋدى جوسپارلاۋدا

باسقارىلاتىن عارىشكەرلىكتى دامىتۋ جانە الىس عارىشتى زەرتتەۋ سالاسىندا «ايعا ادام ءتۇسىرۋ جوسپارى بويىنشا تەحنولوگيا ازىرلەۋدى، جاڭا بۋىننىڭ باسقارىلاتىن عارىش كەمەسىن جاساۋدى، ايدىڭ توڭىرەگىندەگى كەڭىستىكتى زەردەلەۋ جانە يگەرۋگە نەگىز قالىپتاستىرۋ ءۇشىن نەگىزگى تەحنولوگيالاردى زەرتتەۋدى» جالعاستىرۋ كوزدەلىپ وتىر.

بۇعان دەيىن قىتايدىڭ ايدى يگەرۋ باعدارلاماسىنىڭ باس كونسترۋكتورى ۋ ۆەيجەن حالىقارالىق ايدى زەرتتەۋ ستانساسىنىڭ (ILRS) بازالىق قۇرىلىمىن 2028 -جىلعا قاراي سالۋ جوسپارلانىپ وتىرعانىن مالىمدەگەن بولاتىن. ستانسا ايعا قوناتىن اپپاراتتان، ايدىڭ بەتىندە جۇرەتىن اپپاراتتان، ەنەرگەتيكالىق بلوكتان، كوممۋنيكاتسيالىق ينفراقۇرىلىمدار مەن ادام ءومىرىن قامتاماسىز ەتەتىن جۇيەدەن تۇرادى. ILRS بازالىق پىشىندەمەسى «چانە-6، 7 جانە 8» ميسسياسى بارىسىندا سالىنادى. ستانسا پايدالانۋعا بەرىلگەننەن كەيىن وعان ەڭ الدىمەن قىتاي استروناۆتارى ورنالاساتىندىعى، ال وندا كەيىن وزگە سەرىكتەس ەلدەردىڭ استروناۆتارى قونىستاناتىنى كۇتىلەدى. دەگەنمەن، ۋاقىتتىڭ باسىم بولىگىندە ستانسا ادامدارسىز بوس تۇرماق.

سوڭعى 5 جىلدىڭ ىشىندە قىتاي اي بەتىنەن گەولوگيالىق ۇلگىلەردى تاسىمالداۋ جوباسىن قوسا العاندا 5 مارتە «چانە» ميسسياسىن جۇزەگە اسىردى. سونىمەن قاتار تاياۋ 10-15 جىلدىڭ ىشىندە اي مەن مارسقا جەتىپ قونا الاتىن اسا قۋاتتى باسقارىلاتىن زىمىران تاسىمالداعىش ازىرلەۋدى جوسپارلاپ وتىر. مۇنان بولەك، 5 جىلدىڭ ىشىندە جەرگە تاقاۋ ورناسقان استەرويدتەر مەن مارستان توپىراق سىناماسىن جەرگە جەتكىزۋ جونىندەگى باستى تەحنولوگيالىق زەرتتەۋدى اياقتاماق.

قۇرلىق پەن تەڭىزدەگى ۇشىرۋ الاڭدارىنىڭ جەلىسى

قىتاي باسقارىلاتىن عارىش كەمەلەرىن، عارىش ستانسالارىنىڭ مودۋلدەرىن الىس عارىش زوندتارى مەن سپۋتنيكتەردىڭ بارلىق تۇرلەرىن ۇشىرۋ قاجەتتىلىگىنىڭ ارتۋىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن ەلدىڭ جاعالاۋ، سونداي-اق ىشكى اۋداندارىندا ۇزاق جانە شاعىن بيىكتىك پەن ءتۇرلى تراەكتوريانى قامتيتىن ۇشىرۋ الاڭدارى جەلىسىن قۇردى. ءبىرىنشى تەڭىز عارىش ايلاعىنىڭ جۇمىسى باستالدى.

كەلەسى 5 جىلدا قىتاي جاڭا تەحنولوگيالاردى دايىنداۋ مەن قولدانۋعا باسا نازار اۋدارىپ، جاڭا عارىشتىق ماتەريالداردى، قۇرىلعىلار مەن ادىستەردى وربيتالىق سىناقتان وتكىزەدى. سونىمەن قاتار مىنا سالالاردا جاڭا تەحنولوگيالاردى سىنايدى: عارىش اپپاراتتارىن ينتەللەكتۋالدى ءوزىن ءوزى باسقارۋ، عارىشتىق ميسسيانى كەڭەيتەتىن كولىك قۇرالدارى، يننوۆاتسيالىق عارىش قوزعالتقىشى، عارىش اپپاراتتارىنا وربيتالىق قىزمەت كورسەتۋ جانە جوندەۋ، عارىش قوقىستارىن تازارتۋ.

عارىش اپپاراتتارىن ۇشىرۋ كوشباسشىسى - قىتاي

بۇگىندە قىتاي تولىققاندى عارىش دەرجاۆاسىنا اينالىپ وتىر. ەل ونەركاسىبى مەن عىلىم دا عارىش باعدارلاماسىن دەربەس جۇرگىزۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. دەگەنمەن، قىتاي عارىشكەرلىك سالاسىندا حالىقارالىق ىنتىماقتاستىققا دايىن.

«اق كىتاپتا» كەلتىرىلگەن دەرەكتەرگە سايكەس، 2016 -جىلدان بەرى قىتاي 19 ەلمەن جانە وڭىرمەن، 4 حالىقارالىق ۇيىممەن عارىشتىق ىنتىقماقتاستىق سالاسىنداعى ءوزارا تۇسىنىستىك تۋرالى 46 حالىقارالىق كەلىسىمگە نەمەسە مەموراندۋمعا قول قويعان.

بيىل قىتاي عارىشكەرلىگى ءۇشىن ءورشىل جىل سانالادى. عارىشتىق ۇشىرۋلار سانى بويىنشا قىتاي كوشباسشىلىعى قالىپتى ىسكە اينالعان. قىتايدىڭ اەروعارىش عىلىمى مەن تەحنولوگياسى كورپوراتسياسى وسى جىلى عارىشقا 200 عارىش اپپاراتىن جىبەرۋ ءۇشىن زامامەن 70 ۇشىرىلىمدى جۇزەگە اسىرماق. سول ارقىلى ەلدىڭ ۇلتتىق عارىشكەرلىك تاريحىندا ۇشىرىلىم بويىنشا رەكورد جاڭارتىلماق.

جوسپارعا سايكەس، 2023 -جىلى دا ءتۇرلى موديفيكاتسياداعى «چاڭجىڭ» زىمىران تاسىمالداعىشىن قىتايدىڭ ءبىرىنشى وربيتالىق عارىش ستانساسىنا تايكوناۆتتار مەن جۇكتەردى جەتكىزۋ ءۇشىن پايدالانۋدى جالعاستىرۋ جوسپارلانىپ وتىر.

اۆتور

مارلان جيەمباي