موڭعولداردا «قارا جورعا» دەگەن بي دە، اتاۋ دا جوق - شۇعىلا ساپارعالي قىزى
ءبىزدىڭ بىلەتىنىمىز، قازاق ساحناسىنداعى كاسىبي بي ونەرىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى شارا جيەنقۇلوۆا عانا.
قازاقپەن بىرگە جاساپ كەلە جاتقان ونەردىڭ ءبىر سالاسى - ۇلتتىق بي. دەگەنمەن قازاق ءبيىنىڭ ءتۇپ- تامىرىن، ارعى تاريحىن زەرتتەپ جۇرگەندەر از. ءبىزدىڭ بىلەتىنىمىز، قازاق ساحناسىنداعى كاسىبي بي ونەرىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى شارا جيەنقۇلوۆا عانا. ال شارانىڭ بۇگىنگى ءىزباسارى شۇعىلا ساپارعالي قىزى ءبىر كەزدە كورەرمەننىڭ ىستىق ىقىلاسىنا بولەنسە دە، بۇگىن ونەردەن الىستاپ كەتتى. وسىعان وراي ءبيشىنى ارنايى ىزدەپ، اڭگىمەگە تارتتىق.
ونەردەن قول ۇزگەن جوقپىن
- سوڭعى جىلدارى كوپشىلىكتىڭ كوزىنەن تاسادا ءجۇرسىز. ونەردەن الىستاپ كەتۋىڭىزدىڭ سەبەبى نەدە؟
- ونەردەن قاتتى الىستاپ كەتتىم دەپ ايتا المايمىن. ءيا، سوڭعى جىلدارى وتباسىما، بالالارىما كوڭىل ءبولۋ ءۇشىن كورىنبەي كەتكەنىم راس. ءبىراق جاسىمىز كەلگەننەن كەيىن قازىر مەنى ساحنالىق قويىلىمدارعا بي قويۋمەن اينالىسۋ قىزىقتىرىپ ءجۇر. م. اۋەزوۆ اتىنداعى قازاق مەملەكەتتىك اكادەميالىق دراما تەاترىندا ساحنالانعان «اتيللا مەن اەتسي»، «تاڭسۇلۋ» سپەكتاكلىنە بي قويدىم. سونىمەن قاتار «جاس ساحنا» اتتى جاستار تەاترى «اي تۇتىلعان ءتۇن» پەساسىنا قويىلىم دايىندادىق.
- ءبىر سۇحباتىڭىزدا: «بىزدە ءالى كۇنگە دەيىن بيگە دەگەن دۇرىس كوزقاراس قالىپتاسپاعان. الدىمەن مۋزىكا جازىلادى. ودان كەيىن عانا بي قويىلادى. سوندىقتان دا ءان مەن بي قويىلىمدارى ۇيلەسپەي جاتادى» دەپسىز. سوندا ءالى كۇنگە دەيىن بي ونەرىنىڭ بولمىسىن اشا المادىق پا؟
- شىنىمدى ايتسام، ۇلتتىق بي دامىماي، زاماناۋي بيلەردىڭ كولەڭكەسىندە قالدى. ەلىمىزدە بالەت، كوركەم گيمناستيكا سياقتى ونەر تۇرلەرى وتە جاقسى دامىعان. مەملەكەت تاراپىنان قولداۋ دا ءجيى كورسەتىلەدى. ال ۇلتتىق ءبيىمىز قازىرگى ۋاقىتقا دەيىن ەلەۋسىز قالۋدا. قازاقتىڭ ءبيىن ناۋرىز مەرەكەسىندە عانا ەسىمىزگە الامىز. بيشىلەردى توپىرلاتىپ قازاقتىڭ كويلەگىمەن شىعارساق، ساحنانىڭ ءبىر شەتىنەن ەكىنشى شەتىنە ءجۇرىپ وتسە، سونى ۇلتتىق بي دەپ ويلايمىز. «توي دۋمان»، «تولعاۋ»، «سالتانات» دەپ ات قويىپ، ۇلتتىق ءبيدى كوپشىلىك ساحنا دەڭگەيىنە تۇسىردىك. قازاقتىڭ بيىنە ەشكىم ءمان بەرىپ، دامۋىنا اتسالىسىپ جۇرگەن جوق.
قازىر قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءان ونەرىنىڭ ءوزى جوعارى دەڭگەيدە ناسيحاتتالىپ جاتىر. ال ءداستۇرلى ءبيىمىز كونسەرتتىڭ اشىلۋى مەن جابىلۋىندا عانا ەكىنشى پلاندا شىعادى. انشىلەردىڭ ارتىندا ساحنانى بوس قالدىرماۋ ءۇشىن عانا قازاق ءبيىن قويادى. سوندا دا كەيبىر ۇلتتىق بيلەرىمىز تەاتر ساحناسىندا قويىلىپ ءجۇر. ءبىراق ول ۇلتتىق ءبيدىڭ قۇدىرەتىن اشۋعا جەتكىلىكسىز. قازىر ءىلىپ الىپ، بىزدە وسىنداي قازاقتىڭ ءبيى بار دەپ ەشكىم ايتىپ بەرە المايدى. كەزىندە «اساتاياق»، «گۇلدەر» انسامبلىنىڭ دومبىرامەن بيلەيتىن ءبيى جارىققا شىقتى. ال قازىر قازاقتىڭ ءبيى دەپ اۋىز تولتىرىپ ماقتاناتىنداي، تاريحتا قالاتىنداي بي شىققان جوق. الىسقا بارماي-اق وزبەك، ورىس حالقىنىڭ بيلەرىنە قاراڭىزشى. ولار مۋزىكا قوسىلسا، ورىندارىنان تۇرىپ جاپپاي ۇلتتىق بيلەرىن بيلەپ كەتەدى. بىزدە مۇنداي بي بار ما؟ «قارا جورعانىڭ» ءوزىن قازاقتىكى ەمەس دەپ قاشادى.
بار دۇنيەمىزدى جوققا بالاپ ءجۇرمىز
- الەۋمەتتىك جەلىدە «قارا جورعا» قازاق ءبيى ەمەس» دەگەن تەرىس داقپىرت تاراپ ءجۇر. ايتۋشىنىڭ ءۋاجى: «موڭعول بيىنە ۇقسايدى ەكەن»، «ورىس- اعىلشىن عالىمدارى ول تۋرالى ەشتەڭە ايتپاپتى»، «ءبيدىڭ ۇلگى، قۇرىلىمى دا قازاققا كەلمەيدى...». بۇل پىكىرمەن كەلىسەسىز بە؟
- وسىنى ايتقان ادامدار تاريحتى بىلە مە ەكەن؟ قازاق ءومىر سۇرگەن كەزدە بۇل الەمدە قالماق پەن موڭعول حالقى بولدى ما؟ ارىعا بارساق، موڭعول دەگەن اتاۋ «ماڭگى ەل» دەگەن سوزدەن شىققان. باۋىرلاس قىرعىز ەلى «قارا جورعا - بىزدىكى» دەپ وزدەرىنە مەنشىكتەپ ءجۇر. ال ءبىز بار دۇنيەمىزدى جوققا بالاپ، «قازاقتا بي بولماعان» دەپ ءجۇرمىز. ولاي قارايتىن بولساق، الەمدەگى حالىقتىڭ ەشقايسىسىندا بي بولماعان. ەشكىم دۇنيەگە كەلىسىمەن بيلەپ كەتكەن جوق. تەك سول ۇلت ءوزىنىڭ ۇلتتىق قۇندىلىعىن جاقسى كورىپ، دارىپتەسە ونەرى تاريحتا قالادى. بالا شىر ەتىپ دۇنيەگە كەلگەن كەزدە قيمىلدايدى. ءبيدىڭ ءتۇپ- تامىرى دا قيمىلدان شىعادى.
ال كەز كەلگەن ۇلت ءوزىنىڭ ەرەكشەلىگىن ونەرىمەن، بيىمەن، تىلىمەن، ادەبيەتىمەن تانىتا الادى. بابالارىمىز ءداستۇرلى مۋزىكانى قالىپتاستىرىپ، قازاقتىڭ بولمىسىن اشىپ كەتتى. ەندى نەگە سول بولمىسىمىزدى بيمەن كورسەتپەيمىز؟ ءداستۇرلى مۋزىكامىزدىڭ ءوزى ءار ايماققا بايلانىستى مەكتەپكە ءبولىنىپ كەتكەن. ال قازاقتىڭ ءبيى سونداي مەكتەپتەرگە بولىنگەن بە؟ ونى زەرتتەپ جاتقان ەشكىم جوق. ءتىپتى، كاسىبي بي مەكتەپتەرىندە ۇلتتىق ءبيىمىزدىڭ الىپپەسى قالىپتاسپاعان. ءبىز مادەني قۇندىلىعىمىزعا سەلقوس قارايمىز. بي بولماسا ءاننىڭ دە، مەرەكەنىڭ دە ءسانى كىرمەيدى. جالعىز اتتىڭ شاڭى شىقپايدى. وسى ماسەلەنى ءبىز قانشا ايتساق تا، مينيسترلىك كوڭىل بولمەي، ۇلتتىق ءبيىمىزدىڭ دامىمايتىنى انىق. تەك بالەت پەن ەسترادالىق ءبيدى ناسيحاتتاپ ءجۇرمىز. سوندا ۇلتتىق ءبيىمىز قايدا قالادى؟
ءبىز اتتىڭ ارقاسىندا وسكەن حالىقپىز. كوشپەندى ەلدەردىڭ ءومىر ءسۇرۋ داعدىسىندا ۇقساستىق بولادى. موڭعول حالقى دا اتقا مىنەدى، ءبىز دە اتقا مىنەمىز. ءبىراق «قارا جورعا» دەگەن ءسوزدىڭ ءوزى - قازاقتىڭ تىلىندە. كۇرەس پەن قىز قۋۋ دا قازاقتىڭ ۇلتتىق ويىنى بولعان. ءبيدى تۇسىنگەن ادامعا پالۋانداردىڭ ءبىرىن-ءبىرى الا الماي ارپالىسقانى دا بي. كوكپاردى دا، قىز قۋۋدى دا بيمەن كورسەتەمىز. ءار ۇلت مادەنيەتىن، سالت-ءداستۇرىن ونەرى ارقىلى كورسەتەدى. بىرەۋى جىرلاپ، بىرەۋى دومبىرامەن كورسەتسە، ءبىز قازاقتىڭ سالت-ساناسىن بيمەن كورسەتەمىز. «قارا جورعا» بيىندە يىقپەن قاعىسقان اتتىڭ ۇستىندەگى جىگىتتىڭ قىز قۋعانى، كوكپار تارتىسقانى كورىنىس تاپقان. كۇنى بويى جايلاۋدا جۇرگەن قازاقتار كەشكە وتىرىس جيىن بولعاندا بي ارقىلى دەمالعان. «ايۋ» بيىندەگى قيمىلدىڭ بارلىعى كۇرەستەن الىنعان. «بۇركىت» ءبيى دە قازاقتىڭ قۇسبەگىلىگىن كورسەتەدى. وسىلاي ىزدەپ، زەرتتەسەڭىز، قازاق ءبيىنىڭ تاريحى تەرەڭدە.
قازىر دە ومىرىمىزدەگى ءبىر تاقىرىپتى الىپ، سوعان بي قويىپ، جاڭعىرتساق بولادى. قازىر بيشىلەر شەتەلدىك ءبيدى كورەدى دە، سونى اينىتپاي قويىپ، ۇيالماي ساحناعا الىپ شىعادى. ءبىراق سول شەتەلدىك ءبيدىڭ ءوزىن الىپ قازاقتىڭ مادەنيەتىنە ساي تۇرلەندىرىپ، يىرىمگە سالىپ وزىمىزدىكى ەتىپ تۇرلەندىرۋىمىزگە بولار ەدى. سوندا سول بي ىشكى دۇنيەمىزبەن بايلانىسىپ، بىزدىكى بولىپ شىعادى. سوندىقتان «قارا جورعا» - قازاقتىڭ ءبيى. مەن دە ۋنيۆەرسيتەتتە موڭعول ءبيىن زەرتتەپ، وقىعانمىن. موڭعولداردا «قارا جورعا» دەگەن بي دە، اتاۋ دا جوق. ۇلتتىق مادەنيەتكە، حالقىنا، ۇلتتىق قۇندىلىعىنا جانى اشيتىن ادام «قارا جورعاعا» بۇلاي قارا كۇيە جاقپايدى. ۇلتتىق قۇندىلىقتىڭ نە ەكەنىن تۇسىنبەيتىندەر عانا «قازاقتىڭ ءبيى جوق» دەيدى. سولار موڭعول مەن قالماقتىڭ ءبيىنىڭ قانداي بولعانىن ايتىپ بەرە الا ما؟ بار دۇنيەمىزدى جوعالتقىمىز كەلىپ ءجۇر. ال باسقا ەلدەر وزگەنىكىن وزىنىكىنە بالايدى.
ۇلتتىق بي بالەتتىڭ كولەڭكەسىندە قالدى
- بەيجىڭدەگى ۇلتتار ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ بي فاكۋلتەتىندە ءبىلىم الدىڭىز. جالپى، شەتەلمەن سالىستىرساق، ءبىزدىڭ ەلىمىزدە حورەوگرافتاردى دايىنداۋعا قانشالىقتى كوڭىل بولىنگەن؟
- ۇلكەن ايىرماشىلىق بار. استاناداعى ونەر ينستيتۋتىندا حورەگرافيا فاكۋلتەتى اشىلىپتى. ءبىراق ولاردىڭ وقىتۋ بارىسىمەن ءالى تانىسقان جوقپىن. ال الماتىدا ا. سەلەزنيەۆ اتىنداعى حورەوگرافيا ۋچيليشەسى بار. ونى بىتىرگەندەر ت. جۇرگەنوۆ اتىنداعى ونەر اكادەمياسىنا بارادى. ۋچيليشە باياعى كەڭەس وداعى كەزىندە ا. سەلەزنيەۆ قويىپ كەتكەن باعىتپەن ءالى كۇنگە دەيىن بيشىلەردى دايىنداپ كەلە جاتىر. بالەتتىڭ نەگىزى جاقسى قالانسا دا، قازاق بيىنە كوڭىل بولىنبەگەن. ۋچيليشەدەگىلەردىڭ جالپى كوزقاراسى بويىنشا قازاق ءبيى بالەتتەن كەيىنگى ورىندا. ولار 1-سىنىپتان باستاپ وقۋشىلاردى جالپى حورەوگرافياعا الادى. بەس جىل وقىتقاننان كەيىن بالەتكە شاماسى كەلمەي قالعانداردى ۇلتتىق بي بولىمىنە اۋىستىرادى. وسىدان-اق ۇلتتىق بيىمىزگە قانداي كوزقاراس قالىپتاسقانىن بايقاۋعا بولادى. ولار بالەرينالاردى ءارقاشان كوككە شىعارىپ ماقتاپ جۇرەدى. ال حالىق ءبيىن بيلەيتىن بيشىلەر ەكىنشى ورىندا. وسى كوزقاراستى وزگەرتۋگە ۇكىمەت تاراپىنان قولداۋ كورسەتىلمەسە، قازاق ءبيى ەشقاشان دامىمايدى.
- سوندا ءسىز ءداستۇرلى بي ونەرى بالەتتىڭ كولەڭكەسىندە قالدى دەپ ويلايسىز با؟
- ءيا، ۇلتتىق ءبيىمىز بالەتتىڭ كولەڭكەسىندە قالدى. سەبەبى قازاق ءبيى بالەتپەن تەڭ ساحنادا قويىلىپ جۇرگەن جوق. ونداي باعدارلاما دا جوق. تەك استاناداعى «ناز» انسامبلى قولدارىنان كەلگەنشە قازاقتىڭ ءبيىن كورسەتىپ ءجۇر. ءبىراق قازاق ءبيىن بي مەكتەبىندە وقىتۋ ماسەلەسى ءالى رەتتەلگەن جوق. بالەتتە ءبىرىنشى دەڭگەيدە نەنى وقۋ كەرەك، ەكىنشى دەڭگەيدە نەنى ۇيرەنەتىنى جايلى ناقتى جوبا بار. ال قازاق ءبيىن ۇيرەتەتىن ونداي وقۋلىق ءالى جوق. ءاربىر مۇعالىم ەسىندە قالعان، ءوزى بىلەتىن قيمىلدار مەن تەوريالاردى وقىتىپ ءجۇر. ءبىز پەكيندە وقىعان كەزدە ءبىرىنشى جىلدان باستاپ وقۋ جوسپارى قويىلاتىن. بالەت ءبىزدىڭ نەگىزگى ساباعىمىز بولاتىن. كۇندەلىكتى ەكى ساعات بالەتتى ۇيرەنەتىنبىز. ال قالعان التى ساعاتتا ۇلتتىق ءبيدى بيلەيتىنبىز. التى جىل ىشىندە سول مەملەكەتتە تۇراتىن حالىقتىڭ بارلىعىنىڭ ءبيىن ۇيرەنىپ شىقتىق. ال قازىر ەلىمىزدەگى جوعارى وقۋ ورىندارى ءبىرىنشى جىلدا نەنى وقىتۋ كەرەك ەكەنىن بىلمەيدى. وقۋ باعدارلاماسى جاسالعان ماتەريالدى ءوز باسىم ءالى كورگەن ەمەسپىن. سالاعا جاۋاپتى ەكى مينيسترلىك تە بۇل ماسەلەگە باس اۋىرتىپ جاتقان جوق.
قازىر بيشىلەردەن يىقتا قانشا بۋىن بار دەپ سۇراساڭ سونى بىلمەيدى. بۋىننىڭ ءاربىرىنىڭ اتى بار. مۇنى بيشىلەر ءبىرىنشى جىلى ءبىلۋى كەرەك. ودان كەيىن اينالۋدى ۇيرەنەدى. وسىلايشا، وقۋ باعدارلاماسى جىل وتكەن سايىن كۇردەلەنە تۇسەدى. ەڭ ءبىرىنشى بيشىلەرگە قازاق حالقىنىڭ تابيعاتىن ۇيرەتۋ قاجەت. ۇلتتىڭ مادەنيەتى، بولمىسىن، ادەت- عۇرپىن بيشىلەر زەرتتەۋى كەرەك. سودان كەيىن عانا ءبيدىڭ ىشىنە كىرە الادى. ءبىراق قازىر بىزدە بۇل دا وقىتىلمايدى.
«ءبىر، ەكى، ءۇش... قولىڭدى كوتەر...» دەپ قانا ۇيرەتەدى. ءار ۇلتتىڭ ءبيىن بيلەگەندە، ءبيشىنىڭ تۇرىسى دا سول ۇلتتىڭ بولمىسىنا ساي بولۋى كەرەك. مىسالى، ءبىز تيبەت ءبيىن ۇيرەنگەندە ءبىر-ەكى اي تيبەت حالقىنىڭ قالاي وتىرىپ، تۇراتىنىن، قالاي جۇرەتىنىن زەرتتەدىك. گيمالاي تاۋىندا وسكەن تيبەت حالقىنىڭ تىزەلەرى ءارقاشان بۇگىلىپ جۇرەدى. ولار ەشقاشان ءتۇزۋ تۇرمايدى.
بي قوعامداعى مادەنيەتتى قالىپتاستىرادى
- «ءاۋ دەمەيتىن قازاق جوق» دەيمىز. سول سياقتى اۋەن قوسىلعاندا ىرعاققا ىلەسىپ، بيلەمەيتىن دە قازاق جوق. ال ءبيدىڭ ءتۇر- ءتۇرىن توي- تومالاقتا ءجيى كورەمىز. الەۋمەتتىك جەلىدە دە ەرسى بيمەن ەسىرگەن ازاماتتاردىڭ ۆيدەوسى كوپ. سوندا ءبىزدىڭ قوعامدا بيلەۋدىڭ وزىندىك مادەنيەتى قالىپتاسپاعان با؟
- تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن قازاقتىڭ تويى دا كوبەيدى. سول تويدىڭ مۋزىكاسى مەن ءبيى شىعىس پەن باتىستىڭ ستيلىنە اۋەس. بىزدە دە كوڭىل كوتەرۋگە، تويعا ارنالعان «ايجان قىز»، «ايجارىق» بيلەرى بار. گرۋزين، تۇرىك حالىقتارى ءبىر مۋزىكا قوسىلسا سوعان جاپپاي بيلەپ كەتەدى. بىزدە مۇنداي ءۇردىس ءالى قالىپتاسا قويعان جوق. دەگەنمەن سوڭعى جىلدارى قازاق تويلارىندا «قارا جورعا» قوسىلا قالسا، ادامنىڭ بارلىعى شىعىپ بيلەپ ءجۇر. سەبەبى ۇلتتىق مۋزىكا، ۇلتتىق بيگە دەگەن يكەم ءبىزدىڭ قانىمىزدا بار. قازاق ءبيىنىڭ قيمىلى وسىنداي بولۋى كەرەك دەپ ەشكىم بەلگىلەپ قويعان جوق. ءبيدىڭ بولمىسى، ىرعاعى حالقىمىزدىڭ تىنىس- تىرشىلىگىنەن، كۇندەلىكتى ومىرىنەن الىنعان. بي قوعامداعى مادەنيەتتى قالىپتاستىرادى. ءداستۇرلى ءبيىمىزدى دارىپتەۋ قوعامعا تەك پايداسىن اكەلەدى. قازىر ادامدار سپورتزالعا بارىپ، باتىستىڭ مۋزىكاسىنا بيلەپ، جاتتىعادى. تۇسىنگەن ادامعا، بي - جاتتىعۋدىڭ ءبىر ءتۇرى.
- قازىر جاستار كورەيا مەن باتىس ەلدەرىنىڭ بيلەرىنە اۋەس. ءتىپتى، كيىنۋ ستيلدەرى دە سول ەلدەرگە ۇقساپ بارادى. قازاق جاستارىنىڭ تالعامى ۇلتتىق ونەرىمىزبەن نەگە ساي كەلمەيدى؟
- بۇل - قازىرگى زاماننىڭ اعىمىنان. ءبىزدىڭ ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ۋاقىتىمىزدىڭ تالابى سونداي. بۇرىن قوناققا بارعاندا، ۇيدە داستارقان باسىندا وتىرعاندا ۇلكەندەردىڭ اڭگىمەسىن تىڭداپ، اڭگىمەلەسەتىن ەدىك. قازىر زامان دامىعان سايىن داستارقان باسىندا وتىرىپ اڭگىمە ايتاتىن ادام قالماي بارادى. 6-7 ادام وتىرسا، جەتەۋى جەتى جاققا قاراپ وتىرادى. ءبارىنىڭ قولىندا - سمارتفون. ادامدار ءبىرى- بىرىمەن سويلەسۋدەن قالىپ بارادى. اڭگىمە ايتاتىن ادام ازايىپ كەتتى. بۇرىن ءبىز اتا- انامىزدان نەبىر تۇلعالاردىڭ ءومىرى جايلى ەرتەگىلەر مەن اڭىزداردى تىڭداپ وستىك. سول اڭگىمە ءبىزدىڭ قۇلاعىمىزدا قالدى.
وسى ارقىلى بالالارىن تاربيەلەيتىن. قازىر رۋحاني اڭگىمە ايتاتىن ادام ازايىپ بارادى. ءتىپتى، سول قيسسالاردى تىڭدايتىن قۇلاق جوق. ءبارى ۆيرتۋالدى الەمدە ءومىر ءسۇرىپ ءجۇر. كوز نەنى كورسە، جاستار سونى قاعىپ الادى. ال جاستارىمىزدىڭ سمارتفوننان كورەتىنى - كورەيا مەن باتىستىڭ مۋزىكاسى. ولارعا ونى كورمەڭدەر دەپ تە ايتا المايمىز. سەبەبى ءار ادامنىڭ ءوز تاڭداۋى بار. جاستاردىڭ ءتول ونەرىمىزگە دەگەن قىزىعۋشىلىعىن كورسەتۋ ارقىلى عانا وياتا الامىز.
ءبىز دە توي- تومالاقتاردا تۇرىكتەر سياقتى جاپپاي بيلەسەك، ۇلتتىق ءبيىمىزدى ناسيحاتتاساق، جاستار دا قىزىعار ەدى. بالا تاربيەلەگەندە «بۇلاي ىستەمە. بۇل قاتە» دەپ ايتۋدىڭ قاجەتى جوق. ولار كوزبەن كورسە عانا كوكەيىنە تۇيەدى. ارتىمىزدا ءىزىمىزدى باسىپ كەلە جاتقان جاستارعا ءبىز ۇلگى بولۋىمىز كەرەك. قازىر ءۇندىستاننىڭ ءبيىن بىلمەيتىن ادام جوق. ءتىپتى، ءۇندىستاندىق بي توبى امەريكاعا بارىپ عالامدىق شوۋدىڭ باس جۇلدەسىن الدى. ولار ءۇندىستاننىڭ ۇلتتىق ءبيىن بيلەگەن جوق. تەك ۇلتتىق ءبيىنىڭ قيمىلدارىن، مىنەزىن، ميفتىك وبرازداردى زاماناۋي ۇلگىدە كورسەتتى. ءدال سول سياقتى قازاق حالقىنىڭ دا ءبيىن كورسەتۋگە، جىلقىنىڭ، قارشىعا مەن بۇركىتتىڭ وبرازدارىن جاساۋعا بولادى. ءۇندىستاندا كىشكەنتاي بالالارعا دەيىن ۇلتتىق بيلەرىن بيلەيدى. ولاردىڭ دەنەسىنىڭ ءاربىر مۇشەسى سويلەيدى. ۇلتتىق ءبيىمىزدى دامىتىپ، كورسەتە الساق، ءبىز دە وسى دارەجەگە جەتەر ەدىك.
ۇلتتىق ءبيدىڭ ارعى تاريحىن زەرتتەۋشىلەر از
- جالپى، قازاق بي ونەرىندە «قاماجاي»، «قارا جورعادان» باسقا ءبىز بىلمەيتىن قانداي بيلەر بار؟ ۇلتتىڭ ءبيدىڭ ارعى تاريحىن زەرتتەۋشىلەر كوپ پە؟
- جاقىندا ماعان ءبىراز ادام حابارلاسىپ، ۇلتتىق ءبيدىڭ تاريحىن زەرتتەپ جۇرگەندەرىن ايتتى. ءبىراق زەرتتەۋشىلەردىڭ قانداي جاڭالىق اشقانىن بىلمەيمىن. دەگەنمەن مەملەكەت تاراپىنان وسى ماسەلەگە قولداۋ كورسەتىلسە، نەبىر تىڭ دەرەكتىڭ اشىلارى انىق. بىلتىر «حابار» ارناسىندا كورسەتىلگەن «جەتى قازىنا» جوباسىندا قازىلار القاسىنىڭ قۇرامىندا بولدىم. بارلىق وبلىستان بيشىلەر كەلىپ قاتىستى. بايقاعانىم، ءبىزدىڭ ەلىمىزدە نەبىر تالانتتى بيشىلەر بار. ءبىراق ءبيدى قوياتىن مامانداردىڭ قابىلەتى تومەن. سول باياعى بۇرىنعى سارىنمەن قالىپ قويعان. ۇلتتىق ءبيىمىزدى دامىتامىز دەسەك، قايتالاپ ايتامىن، مەملەكەت تاراپىنان قولداۋ كەرەك.
- ال ءسىز بۇل ۇسىنىستارىڭىزدى وسى سالانىڭ باسشىلارىنا جەتكىزدىڭىز بە؟
- بىلتىر ۇسىنىستارىمدى جازىپ، دايىنداپ وتىرعان كەزدە مينيستر اۋىسىپ كەتتى. جاڭادان كەلگەن ءمينيستردىڭ بۇل سالاعا كوڭىلىنىڭ قانداي ەكەنىن بىلمەيمىن. دەسە دە، ۇلتتىق ءبيدى دامىتۋدىڭ ناقتى جوسپارلارىن جازىپ قويدىم. قازاققا جانى اشيتىن باسشى بولسا، بۇل ۇسىنىستارىمدى ەسكەرەر دەپ ويلايمىن. سەبەبى ۇكىمەتتەن مادەنيەت سالاسىنا بيۋدجەت ءبولىنىپ وتىر. ءبىراق سول قارجى كوزىن تاۋىپ، دۇرىس يگەرىلمەي جاتىر. ۇلتتىق ءبيىمىز مەملەكەتتىڭ قامقورلىعىنان تىس قالىپ، جەتىمنىڭ كۇيىن كەشۋدە.
- قازاق ءبيىنىڭ تاريحىن زەرتتەپ، وقۋلىق جازۋ ويىڭىزدا بار ما؟
- ونداي ويىم بار. ءبىراق «جالعىزدىڭ ءۇنى شىقپاس» دەگەن ءسوز بار. مەن وسى ماسەلەنى قانشا جەردە كوتەرىپ ايتىپ جۇرسەم دە، وزگەرگەن ەشتەڭە جوق. ۇلتتىق بيگە ارنالعان جوبا مەن دامىتۋ جولىنداعى جوسپارلارىمدى بۇرىنعى مينيسترلەرگە دە ايتقانمىن. ولار «ءيا» دەيدى دە، جىلى جاۋىپ قويا سالادى. ەل بولامىز دەسەك، مادەنيەتىمىزدىڭ ءبىر سالاسى ۇلتتىق بيىمىزگە دە كوڭىل ءبولۋىمىز كەرەك. قازىر ساحنانىڭ كوركىن كەلتىرىپ جۇرگەن دە بيشىلەر. ءبىراق ولار كوپشىلىك ساحنادا عانا كورىنىپ ءجۇر.
تەلەارنا ۇجىمى ءۇنسىز جاتىر
- ءۇندىستان مەن تۇرىكتىڭ فيلمدەرى ۇلتتىق ءبيىنسىز تۇسىرىلمەيدى. كورەيانىڭ ەسترادا جۇلدىزدارى دا ءان ايتقاندا بيلەرىنىڭ ەلەمەنتتەرىن ناسيحاتتاپ جۇرەدى. دامىعان ەلدەردىڭ تەلەۆيدەنيەسىندە بيگە ارنالعان شوۋلار جەكە كورسەتىلەدى. سوندا بىزدە ۇلتتىق ءبيىمىز جەتكىلىكتى دارەجەدە ناسيحاتتالماي ما؟
- دۇرىس ايتاسىز. مەن تەلەۆيدەنيەگە ارنالعان ءدال وسىنداي جوبانى جازىپ بىلتىر وتكىزدىم. ءبىزدىڭ تەلەۆيدەنيەدە شوۋدان كوپ باعدارلاما جوق. 3-4 ساعات كورەرمەننىڭ ۋاقىتىن الىپ، قۇر اڭگىمە ايتاتىن شوۋلار بار. ولاردىڭ رەيتينگى جوعارى بولسا دا، كورەرمەنگە بەرەرى جوق. سوندىقتان ۇلتتىق ءبيىمىزدى دامىتۋ ءۇشىن، ەلىمىزدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندەگى بيشىلەردى جيناۋ ءۇشىن ارنايى جوبا جازىپ، تەلەارنانىڭ باسشىلىعىنا وتكىزدىم. وسى جىلى سول شوۋ ءتۇسىرىلىپ باستالۋى كەرەك ەدى. ءبىراق ناۋرىز كەلسە دە، تەلەارنا ۇجىمى ءۇنسىز جاتىر. باسىندا «جەتى قازىنادا» قازىلار القاسىنىڭ قۇرامىندا وتىرعان كەزدە حالىقتان كوپ حاتتار كەلدى.
«ءسىزدى جوعالتىپ الدىق؟ بالالارىمىزدى سىزگە اپارعىمىز كەلەدى؟ قاشان قازاقتىڭ ءبيىن كوتەرەسىز؟» دەپ حابارلاسىپ جاتتى. بۇل دا مەنىڭ كوكەيىمدە جۇرگەن وي بولاتىن. وسىدان كەيىن حالقىمىزدىڭ ءۇمىتىن اقتاماسام، ۇلتتىق ءبيىمىزدى دامىتپاسام وزىمە ۇيات بولدى. ونەردەگى جولداستارىم دا «شۇعىلا، ءسىز قازاقتىڭ ءبيىن دامىتۋىڭىز كەرەك» دەپ ىقىلاستارىن ءبىلدىرىپ جاتتى. وسىدان كەيىن مەن جوبانىڭ بارلىق ماقساتىن جازىپ تەلەارناعا اپاردىم. ولار دا: «مۇنداي جوبا بۇرىن بولماعان» دەپ قىزىعۋشىلىق تانىتىپ، ۇسىنىس بىلدىرگەن. ءبىراق باعدارلامانىڭ كونسەپتسياسىن تولىق جازىپ، تاپسىرعاننان كەيىن ولار حابارسىز كەتتى.
- قازاق ءبيى دەسە، ەڭ اۋەلى ويىمىزعا شارا جيەنقۇلوۆا تۇسەدى. جيناعان ءبىلىمىڭىز بەن ونەرىڭىزدى ءبولىسىپ، شاكىرت تاربيەلەۋگە قالاي قارايسىز؟
- ءيا، تەك شاكىرت تاربيەلەپ قويعىم كەلمەيدى. بار بىلەتىن ءبىلىمىم مەن ونەرىمدى بولاشاق ۇرپاققا ۇيرەتۋىم، قالدىرۋىم كەرەك. جوسپارلارىم دا دايىن. ءبىراق مەملەكەت تاراپىنان قولداۋ بولماسا، ءبيدى ۇيدە ۇيرەتپەيمىن عوي. بۇرىن استانادا بي مەكتەبىم بولدى. سول كەزدەگى باسشىلار «حورەوگرافيالىق ۋچيليشەنىڭ استاناداعى فيليالىندا ۋاقىتشا وتىرا تۇرىڭىز، كەيىن ۇلتتىق ءبيدىڭ ۇلكەن مەكتەبىن اشامىز» دەگەن. مەكتەبىمىزدە 200 دەن استام بالا بولدى. قارجىنىڭ بارلىعى ل. گۋميليەۆ اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ شوتىنا ءتۇسىپ وتىردى. 2007 -جىلدارى دەنساۋلىعىما بايلانىستى استانادان كوشىپ كەتتىك. سول كەزدە ارنايى حات جازىپ، بي مەكتەبىن ءبىلىم مينيسترلىگىنە بەرىپ كەتتىم. ارى قاراي مينيسترلىكتىڭ نە ىستەگەنىن بىلمەيمىن.
- ال ونەر اكادەمياسىنا ساباق بەرۋگە ءسىزدى شاقىردى ما؟
- وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن ارىستانبەك مۇحامەدي ۇلى رەكتور بولىپ كەلگەن كەزدە ت. جۇرگەنوۆ اتىنداعى اكادەمياعا شاقىرعان. سول كەزدە جوعارى وقۋ ورنىندا بيشىلەرگە ارنالعان وقۋ باعدارلاماسىنىڭ جوق ەكەنىن ءبىلدىم. اكادەميا انشىلەر مەن اكتەرلەردى جوعارى دەڭگەيدە دايىنداسا دا، بيشىلەرگە كوڭىل بولمەيتىنىن كوردىم. اسپيرانتۋراداعى بيشىلەرگە 2 اي ساباق بەردىم. توپتا ءتورت قىز عانا وقيدى. ەكى جىلدىق اسپيرانتۋرادا نە وقۋ جوسپارى، نە وقۋ ماتەريالى جوق. دەكانعا ايتىپ ەدىم: «ءوزىڭىز نە بىلەسىز، سونى ۇيرەتىڭىز» دەيدى. سوندا ءار ادام ءوز بىلگەنىن ۇيرەتسە نە بولادى؟ جوعارى وقۋ ورنى بازار ەمەس قوي. اكادەميانىڭ بازاسىندا بي تۋرالى وقۋلىقتار جوق. ءتورت اسپيرانتتىڭ باسى قوسىلىپ، ءبىر ساباققا كەلگەن جوق.
قولدارىن كوتەرىپ، ءجوندى بيلەي المايدى. ءبيدىڭ نە ەكەنىن بىلمەيدى. ەمتيحانعا باعا قوياتىن كەزدە مەنىڭ قويعان بالىما ستۋدەنتتەر كوڭىلى تولىپ، تولماعانى جايلى پىكىر ايتادى ەكەن. سوسىن بيشىلەر كونسەرتمەيستەر مەن مۋزىكانتتارمەن بىرىگىپ جۇمىس ىستەمەيدى ەكەن. سوسىن ءار وقىتۋشى ساباق وتەتىن كەزدە ەسىگىن جاۋىپ الادى. ءبىر-بىرىنە كورسەتپەيدى. قازاق ءبيىنىڭ الىپپەسى جوق دەپ وتىرعانىم دا سوندىقتان. ءبيدى ۇيرەتەتىن ادام ءبيدىڭ تاريحىن بىلەتىن تاريحشى، ادەبيەتشىلەرمەن بىرگە جۇمىس ىستەۋى كەرەك. ءبيدىڭ ىرعاعىن زەرتتەپ، ۆيدەوعا ءتۇسىرىپ، مۋزىكانتتارمەن بىرگە ءجۇرۋى كەرەك. وسىنداي كوماندا قۇرايىق دەپ رەكتورعا دا ءوتىنىش ايتتىم. ەسكەرگەن ەشكىم جوق.
- اڭگىمەڭىزگە راقمەت!