قوشكە كەمەڭگەر ۇلىنىڭ «قازاق تاريحىنان» كىتابى قالاي جازىلدى؟
بۇل باعا جەتپەس جادىگەرلەر وتارلىق ساياساتتىڭ سوققىسىنا قاتتى ۇشىراعان سولتۇستىك ايماقتاردىڭ حالقى كەزىندە الاش ۇلىلارىنىڭ شىعارمالارىن جاتا-جاستانا وقىپ، ۇلت رۋحانياتىمەن سۋسىنداعانىن ايگىلەپ تۇرعانداي.
«قازاق تاريحىنان» كىتابى شىن مانىندە حالقىمىزدىڭ ساياسي تاريحى تۇرعىسىنان العاشقى جازىلعان شىعارما ەدى. قوشكە كەمەڭگەر ۇلى ءوز ەڭبەگىندە XVIII عاسىردان، ياعني ابىلاي حان داۋىرىنەن بەرگى كەزەڭدى قامتيدى. ابىلاي حان مەن كەنەسارى حانعا، سول زامانداعى ۇلت كوسەمى ءاليحان بوكەيحانعا تاريحي تۇرعىدان باعا بەرگەن. كەنەسارى كوتەرىلىسى، ونىڭ جەڭىلۋ سەبەپتەرى جايىندا سيپاتتاپ كەلىپ، ونى «ۇلت قاھارمانى» دەپ اتايدى. حان كەنەگە قاتىستى مۇنداي مارتەبەلى اتاقتى قوشكە تاريحشىلاردىڭ ىشىندە تۇڭعىش بولىپ قولدانعان
كەرەكۋدەگى بۇقار جىراۋ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر مۋزەيى ۇلكەن رۋحاني ولجاعا كەنەلدى. جۋىقتا مۋزەي قىزمەتكەرلەرى اۋىل- اۋدانداردى ارالاپ ءجۇرىپ، ⅩⅩ عاسىردىڭ باسىندا جارىق كورگەن كونە كىتاپتار مەن مەرزىمدى باسىلىمداردى ىزدەپ تاپقان.
قازاق ەلىنىڭ تاريحىنا زەر سالساق، رەسەيدىڭ وتارشىلدىق ساياساتى ابدەن كۇشەيگەن ⅩⅩ عاسىر باسىندا ۇلتقا قىزمەت ەتۋ جولىندا ءوزىن قۇرباندىققا شالىپ، ەزىلگەن حالىقتى ساۋاتسىزدىق قاپاسىنان الىپ شىعۋعا تالپىنعان زيالى قاۋىمنىڭ ورتاق مۇددەگە توپتاسقانىن اڭعارار ەدىك. بۇل وقسىز مايداندا ۇلت كوشباسشىسى ءاليحان بوكەيحان، ۇلت ۇستازى احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ جول كورسەتۋىمەن قازاقتىڭ تاريحى، مادەنيەتى مەن ونەرى، شارۋاشىلىعى مەن بىلىمىنە قاتىستى تالاي مارعاسقالاردىڭ كىتاپتارى مەن ەڭبەكتەرى، مەرزىمدى باسىلىمدار جارىق كوردى. سول رۋحانيات كوشىنەن اتاقتى «التىن ساقيناسى» قىزىلورداداعى العاشقى قازاق تەاترىنىڭ اشىلۋىندا ساحنالانعان قوشكە كەمەڭگەر ۇلىنىڭ جۇلدىزى جارقىراي كورىنگەنى دە ءمالىم. عالىمدارىمىزدىڭ پىكىرىنشە، الاش قايراتكەرىنىڭ 1924 -جىلى جارىق كورگەن «قازاق تاريحىنان» كىتابى ۇلتتىق ساياسي تاريحىمىز جونىندە جازىلعان تۇڭعىش ەڭبەك.
قوشكە كەمەڭگەر ۇلىنىڭ كىتابى جايىندا مۇحتار اۋەزوۆ 1927 -جىلى مىناداي باعا بەرگەن: «تاريحتىڭ ءدال سۋرەتتەرىمەن تولىعىراق تانىسامىن دەگەن كىسى بولسا، قازاق تىلىندە شىققان حالەل دوسمۇحامەد ۇلىنىڭ «يساتاي- ماحامبەت» جىرىنىڭ باسىنا جازعان بايانشىسى مەن قوشمۇحامبەت كەمەڭگەر ۇلىنىڭ «قازاق تاريحىنان» دەگەن ەڭبەكتەرىن قاراپ ءوتسىن دەيمىز».
كەزىندە ماسكەۋدە ءنازىر تورەقۇلوۆ شىعارعان «تەمىرقازىق» جۋرنالىنىڭ العاشقى سانىندا (1923 -جىلى) ق. كەمەڭگەر ۇلىنىڭ جوعارىداعى ەڭبەگى «قازاقتىڭ ساياسي تاريحي تۇرمىسىنان» دەگەن اتاۋمەن العاش رەت باسىلادى. بۇل تۋرالى پاۆلودار پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوتسەنتى، بۇقار جىراۋ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر مۋزەيىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى ادىلبەك امىرەنوۆ ايتىپ بەردى. الاش قايراتكەرلەرىنىڭ بارلىعى سول ۋاقىتتا كىتاپ شىعارۋمەن اينالىسقانى دا ءمالىم. احمەت بايتۇرسىن ۇلى «ءتىل-قۇرال»، «ادەبيەت تانىتقىش» ەڭبەكتەرىن شىعارسا، ماعجان جۇمابايەۆ «پەداگوگيكا»، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ «پسيحولوگيا»، ال قوشكە كەمەڭگەر ۇلى «قازاق تاريحىنان» كىتابى مەن ورىس سىنىپتارىنا ارنالعان قازاق ءتىلى وقۋلىعىن جازدى. بۇل سول ۋاقىتتاعى الاش قايراتكەرلەرىنىڭ اعارتۋشىلىق باعىتىندا قولعا العان ماڭىزدى ميسسيالارى- تۇعىن.
عالىم ادىلبەك امىرەنوۆ كەزەكتى تابىلعان ولجالاردىڭ ءارقايسىسىن اسىقپاي زەردەلەپ، اربىرىنە سيپاتتاما جازىپتى.
«قوشكەنىڭ كىتابىن ەرەكشە جادىگەرلەر قاتارىنا جاتقىزۋعا بولادى. سەبەبى وعان دەيىن قازاقتىڭ ساياسي تاريحىنان ءسوز قوزعاعان قالامگەر جوق. كىتاپتىڭ تيتۋل بەتى ساقتالعان. ورتا تۇسىندا «ق. كەمەڭگەر ۇلى. قازاق تاريحىنان» دەپ اۆتور مەن كىتاپتىڭ اتاۋى بەرىلىپ، تومەنگى جاعىنا «سسسر حالىقتارى كىندىك باسپاسى. ماسكەۋ - 1924 -جىل» دەپ باسىلعان جەرى، مەزگىلى جايلى ماعلۇماتتالعان. كۇيى وتە ناشار، پاراق شەتتەرى ءمۇجىلىپ توزعان، قولعا ۇستاپ وقۋعا جارامسىز. نەبارى ون بەس بەتى ساقتالعان. مازمۇنىنا قاراعاندا 57 بەت بولۋى كەرەك. مازمۇنىندا «باسقارمادان»، «مەڭگەرۋ جايى»، «رامەت جايى»، «اسكەرلىك جايى»، «ءدىن جايى»، «وقۋ جايى»، «جەر جايى»، «رۋ جايى»، «قارسى قوزعالىستار»، «قازاق حاندارىنىڭ مادەني ماقسۋدتارى»، «مادەنيلەۋ ورىس قانداي ۇلگى بەرەدى»، «مىنەز، حۋقۋق جايى»، «اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ جايى»، «كاسىپشىلدىك جايى»، «دەنساۋلىق جايى» دەيتىن تاقىرىپ اتاۋلارى بەرىلگەن. كىتاپتى وقىعان ادام مۇنىڭ ەش تسەنزۋراسىز جازىلعانىن بىردەن اڭعارار ەدى. پاتشا وكىمەتىنىڭ قالالاردى ورنالاستىرۋ، فورپوستار سالۋ ساياساتى جونىندە دە تالداپ جازادى. كەڭەس داۋىرىنە دەيىنگى قازاقتىڭ وتكەنىنە قىسقاشا شولۋ جاساپ، حالقىمىز «رۋلىق كوممۋنيزمدى» ۇستاندى دەگەن ءتۇيىن كەلتىرەدى»، دەپ قىسقاشا تالداپ بەردى كىتاپ جايىندا عالىم.
قوشكە كەمەڭگەر ۇلىنىڭ 1923-1930 -جىلدار ارالىعىندا ورىنبور، ماسكەۋ، قىزىلوردا، الماتى، تاشكەنت قالالارىنان ادەبي- كوركەم، تاريحي، وقۋ- ادىستەمەلىك باعىتتارىندا جازىلعان ون كىتابى جارىق كورىپتى. ولار - بىزگە ازىرشە بەلگىلى ەڭبەكتەرى عانا. بۇل تۋرالى الاش قايراتكەرىنىڭ تىكەلەي ۇرپاعى، عالىم، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى قايىربەك كەمەڭگەر جازادى.
«قوشكە قالاي اقتالدى؟» دەگەن ماقالاسىنان ۇلت ارداقتىسىنىڭ قولىنا كىسەن سالىنعان 1930 -جىلدان كەيىن 35 -جىل بويى بىردە- ءبىر تۋىندىسى باسپا بەتىندە جاريالانباعانىن وقىپ بىلدىك. بارلىق كىتابى مەن ەڭبەگى، قولجازبالارى نكۆد ورگاندارى تاراپىنان جويىلىپ جىبەرىلگەن.
«1965 -جىلى «التىن ساقينا» اتتى جيناعى «جازۋشى» باسپاسىنان جارىق كوردى. تارالىمى ون مىڭ دانا ول كىتاپتىڭ باسپا بەتىن كورگەنى - قوشكە ۇرپاعىنا كوپتەن كۇتكەن قۋانىش بولسا، سول ۋاقىتتاعى قازاق قوعامىندا بۇل جاڭالىق تاڭدانىس تۋعىزدى.
قالامگەردىڭ ۇرپاعى اكەلەرى ءتىرىلىپ كەلگەندەي كۇي كەشسە، كەيبىر سىنشىلار الاشورداشىل جازۋشى «كەمەڭگەروۆ كەمەڭگەرسىپ كەتتى» دەپ ەسكى سارىنعا سالدى. اقىرى بيلىك باسىنداعىلار تاراپ ۇلگەرمەگەن باسىلىمدى وقىرمانعا جەتكىزبەي ساتىلىمنان الدىردى. ءدال وسى الاساپىران جىلدارى ابزال ازامات، كورنەكتى ادەبيەتتانۋشى بەيسەنباي كەنجەبايەۆ قايراتكەر سماعۇل ءسادۋاقاس ۇلىن ءوز ماقالاسىندا اتاعانى ءۇشىن قۋعىن كورەدى. ياعني قانشا جاڭعىرۋ كەزەڭى دەسەك تە، اقتالعان ماعجان، سماعۇلداردىڭ باي ادەبي، عىلىمي مۇراسى جىلى جابۋلى كۇيىندە قالا بەردى. ال وسى كەزەڭدە قوشكە ەڭبەگىنىڭ كىتاپ بولىپ شىققانى - جاڭالىق، رۋحاني ومىرىمىزدە ايتۋلى وقيعا بولاتىن»، دەپ قالام تەربەيدى قايىربەك كەمەڭگەر. «التىن ساقينا» جيناعىنىڭ باسىلىپ شىعۋىنا سول تۇستا قازاق عىلىمىنىڭ تاۋ تۇلعاسى قانىش ساتبايەۆ پەن ۇلى جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆ قولداۋ كورسەتكەنى دە ءمالىم بولىپ وتىر.
«قازاق تاريحىنان» كىتابى شىن مانىندە حالقىمىزدىڭ ساياسي تاريحى تۇرعىسىنان العاشقى جازىلعان شىعارما ەدى. قوشكە كەمەڭگەر ۇلى ءوز ەڭبەگىندە XVIII عاسىردان، ياعني ابىلاي حان داۋىرىنەن بەرگى كەزەڭدى قامتيدى. ابىلاي حان مەن كەنەسارى حانعا، سول زامانداعى ۇلت كوسەمى ءاليحان بوكەيحانعا تاريحي تۇرعىدان باعا بەرگەن. كەنەسارى كوتەرىلىسى، ونىڭ جەڭىلۋ سەبەپتەرى جايىندا سيپاتتاپ كەلىپ، ونى «ۇلت قاھارمانى» دەپ اتايدى. حان كەنەگە قاتىستى مۇنداي مارتەبەلى اتاقتى قوشكە تاريحشىلاردىڭ ىشىندە تۇڭعىش بولىپ قولدانعان. ياعني وتان تاريحىن العاش رەت تۇلعالىق پرينتسيپ بويىنشا تانىتتى. كىتاپ نەگىزى 1922 -جىلى جازىلعان عوي، ول كەزدە عالىم نەبارى 25 جاستا، قىلشىلداپ تۇرعان شاعى ەدى. بۇل جىلداردا ومبىداعى باتىس ءسىبىر مەملەكەتتىك مەديتسينا ينستيتۋتىندا وقىپ جۇرگەن ستۋدەنتتىك كەزەڭى.
كىتاپتىڭ جازىلۋ تاريحىنا كەلسەك، 1921 -جىلى حالىق اعارتۋ كوميسسارى احمەت بايتۇرسىن ۇلى الاش قالامگەرلەرىنە وقۋلىقتار جازۋ جونىندە تاپسىرما بەردى. ول جايىندا سول ۋاقىتتاعى «اقجول»، «بوستاندىق تۋى» جانە وزگە دە باسىلىمداردا ماقالالار جارىق كورىپ، اقاڭنىڭ تىزىمىنە ەنگەن ۇلت ءبىلىمپازدارىنىڭ ەسىمدەرى جاريالانادى. العاشقىدا جاراتىلىستانۋ عىلىمى قوشكەنىڭ ەنشىسىنە بۇيىرسا كەرەك. ماعجان جۇمابايەۆقا قازاق- قىرعىز تاريحى جونىندە وقۋلىق شىعارۋ تاپسىرماسى ايتىلعانىمەن، بۇل مىندەتتى كەمەڭگەر ۇلى اتقارىپ شىعادى. وسىلايشا، جاستىعىنا قاراماستان اقاڭنىڭ تاپسىرماسىن ويداعىداي ورىنداپ، تەرەڭ بىلىمدىلىگىن دالەلدەگەن»، دەيدى قايىربەك اعا.
الاش قايراتكەرىنىڭ ۇرپاعى اڭگىمەسىن تاعى جالعاي ءتۇستى.
«قازىرگى كۇنى ەل بويىنشا بۇل كىتاپتىڭ ساناۋلى عانا داناسى ساقتالعان. الماتى مەن ماسكەۋدىڭ اكادەميالىق كىتاپحانالارىندا بارىن بىلەمىن. كورنەكتى ساياسي قايراتكەر بارلىبەك سىرتتانوۆتىڭ ۇرپاقتارىندا ءبىر داناسى جاقسى كۇيدە ساقتالعان ەكەن، ونى الاشتانۋشى عالىم ەلدوس توقتارباي ۇلى سۇراپ الىپ، ماعان تابىس ەتكەنىنە ريزامىن. كەرەكۋ ەلى ۇلكەن قازىناعا كەزىككەن ەكەن.
بۇل ەل ىشىندە عايىپتان ساقتالىپ قالعان ەكىنشى كىتاپ بولىپ وتىر. جالپى، اتامنىڭ ارتىندا قالعان مۇرالارى 1995 -جىلدان بەرى بىرنەشە دۇركىن كىتاپ بولىپ جارىق كوردى. 2006 -جىلعى ءۇشتومدىعىندا دا بۇل كىتابى قامتىلدى. ۇلت كوسەمى ءاليحان بوكەيحان كىتاپتىڭ كەيبىر جەرىنە «ق ب»، ياعني «قىر بالاسى» دەگەن بۇركەنشىك اتپەن تۇزەتۋلەر ەنگىزىپ، تاريحي وقيعالارعا ءوز وي- پىكىرىن قوسىپ وتىرعان.
كەڭەس وكىمەتى سالتانات قۇرعان 70 جىلدا قوشكەنىڭ ەڭبەكتەرى جايىندا قاراپايىم حالىق بىلمەي كەلگەندىگى دە شىن. ونىڭ باي مۇراسى جونىندە العاش 1988 -جىلى «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە ادەبيەتتانۋشى ءرازيا رۇستەمبەكوۆا كولەمدى ماقالا بەردى. كەيىن، جوعارىدا ايتقانىمداي، 1995 -جىلى الاش ارداقتىسىنىڭ تاڭدامالى شىعارمالارىن باستىرتادى. سول جيناقتا «قازاقتىڭ تاريحىنان» كىتابى العاش رەت كيريلليسا قارپىندە وقىرمان قولىنا تيەدى. ول قوشكەنىڭ ۇلى نارمانبەتتىڭ قولىندا ساقتالعان نۇسقادان الىنعان. ال كەيىن «قازاقستان» باسپاسىنان الاشتانۋشى ديحان قامزابەك ۇلى اتالعان كىتاپتىڭ جانە تۇلعانىڭ وزگە دە شىعارمالارىنىڭ باسىن قۇراپ، تۇسىنىكتەرىمەن ۇلكەن جيناق ەتىپ شىعارتادى. جازۋشىلار مەن تاريحشىلار تاراپىنان بۇل ەڭبەك ەندى- ەندى زەرتتەلە باستاعانى بايقالادى»، دەيدى قايىربەك كەمەڭگەر.
قوشكە كەمەڭگەر ۇلى كاسىبي تاريحشى ەمەس. كىتاپ جارىق كورگەننەن ارادا ءبىراز ۋاقىت وتكەندە سماعۇل ءسادۋاقاسوۆ باسپا سوزدە «قازاق تاريحىنان؟..» دەگەن اتاۋمەن ۇلكەن سىن ماقالا جاريالايدى. وعان قارسى قوشكەنىڭ: «بۇل كىتاپقا ءبىز 1921 -جىلدىڭ كوزقاراسىمەن قاراۋىمىز كەرەك» دەگەن ءوز جاۋابى دا بار. الاش ۇكىمەتى بولشەۆيكتەرمەن ىمىراعا كەلىپ، قازاق اۆتونومياسى ەندى قۇرىلىپ، استاناسىن ورىنبور ەتىپ بەكىتىپ، شەكاراسىن شەگەندەپ، ءاليحان، احمەت باستاعان ۇلت قايراتكەرلەرى اۆتونوميانى قۇرعاندىعى ۇلكەن ءبىر جەتىستىك ەدى.
قوشكە ەلدىڭ ءوز الدىنا دەربەستىككە يە بولعانىنا قۋانىپ، سول سەزىمىن وسى كىتاپتا تۇيىندەگەن. الايدا قازاق دالاسىنا گولوشەكين باسشى بولىپ كەلگەن 1924 -جىلدان باستاپ قىزىلداردىڭ ساياساتى كۇرت وزگەرىپ، ەلدەگى اۋان باسقاشا سيپات الا باستاعانى انىق ەدى. سوندىقتان كىتاپقا ەنگەن كەڭەس وكىمەتىنىڭ العاشقى جىلدارىنداعى ساياسي ۇدەرىستەردىڭ كەيىن باسقاشا قىرىنان تانىلۋى زاڭدىلىق.
«قازاق تاريحىنان» كىتابىندا الاش قايراتكەرى: «حالىق قاھارمانى كەنەسارى مەن ناۋرىزباي ولگەن سوڭ قازاق ەلى جىلدىڭ ونى وتكەندە مۇلدە جۋاسىدى. ودان كەيىنگى كۇن شىعىس مۇسىلمان ەلدەرىنىڭ كورشىلەستىك اسەرىمەن كىشى ءجۇز ىشىندە بىرەن- ساران تولقىنشىلار بولدى: ەسەت كوتىبار بالاسى، بايقادام بي، جولامان باتىر، جانقوجا نۇرمىشتە بالاسى سياقتىلار...
حۇكىمەت قازاق بالاسىن وقىتقاندا ءبىلىم السىن، ەلىن اعارتسىن دەپ ويلاعان جوق. قازاقتىڭ جاس بالاسىن ەلىنەن ايىرىپ، ورىستىڭ رۋحىن ءسىڭدىرىپ، قازاققا ورىستىڭ يدەياسىن تاراتاتىن ۇندەۋشى قىلۋ ماقسۇتىندا بولدى. جالپاق قازاق ەلىنىڭ ءبىلىم- ونەرگە بەيىل بەرمەي جيىركەنۋى، تاريحي كوزبەن قاراعاندا تابيعي. العاش وقىعان قازاق باسشىلارىنىڭ بالالارى فرانتسۋزعا ەلىكتەپ، كۇلكىنى كۇيلەگەن. كنيازداردىڭ، گەنەرالداردىڭ ۇيلەرىندە تۇرىپ، ويىن- ساۋىق، بيلەۋدى عانا ۇيرەنىپ، تاربيەلى ءبىلىم الا الماي، ءبىراز وقىعان سوڭ ساحارانىڭ ماگنيتى تارتىپ، تۇرعان جەرلەرىنە قايتاتىن بولدى»، دەپ رەسەيدىڭ وتارشىلدىق ساياساتى مەن قازاقتىڭ العاشقى وقىعاندارىنىڭ بەيقامدىعىن اشىق سىنايدى.
* * *
بۇقار جىراۋ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر مۋزەيىنىڭ ۇجىمى ۇيىم باسشىسى ەربول قايىروۆتىڭ باستاماسىمەن سوڭعى جىلدارى رۋحاني قۇندىلىقتاردى ىزدەپ تابۋ جۇمىستارىمەن تىڭعىلىقتى اينالىسىپ جۇرگەنى بايقالادى. ۇيىمداستىرىلعان ەكسپەديتسيالاردىڭ ناتيجەسىندە ءتۇرلى كەزەڭدە ءومىر سۇرگەن اقىن- جازۋشىلار مەن ولارعا تيەسىلى باسپا بەتىن كورگەن كىتاپتار، گازەت- جۋرنالدار مەن قولجازبا مۇرالار تابىلدى. 1923 -جىلى ماسكەۋدە شىققان «تەمىرقازىق» جۋرنالى، «جاس قازاق» جۋرنالى، شىعىستىق قيسسا- داستانداردان «سال-سال» داستانىنىڭ، «التىن بالىق» قيسساسىنىڭ قولجازباسى، ەرتىس- بايان ءوڭىرىنىڭ اتاقتى تۋمالارى - قازاقتىڭ تۇڭعىش ورگانولوگى قامار قاسىموۆتىڭ، جازۋشى ديحان ابىليەۆتىڭ قولجازبالارى بۇگىندە ەسكى قادىم جانە ءجاديد (جاڭا) جازۋ ستيلىمەن كوپشىلىككە جەتىپ وتىر.
جوعارىدا اقاڭنىڭ «قىرىق مىسالى» مەن «تەمىرقازىق» جانە «جاس قازاق» جۋرنالدارىنىڭ ءتۇپنۇسقالارى تابىلعانىن ايتتىق. ەندى بۇل قۇندى جادىگەرلەر جايىندا دا قىسقاشا شولىپ وتسەك. بۇل ارادا ءبىز تاعى عالىم ادىلبەك امىرەنوۆتىڭ ايتقاندارىنا سۇيەندىك. نەگىزى «قىرىق مىسال» جيناعى ءۇش مارتە جارىق كورگەن ەكەن. العاشقىسى 1909 -جىلى سانكت- پەتەربۋرگتە عىلىم اكادەمياسى باسپاحاناسىندا باسىلدى. كىتاپقا احمەتتىڭ «زامانداستارعا» دەپ كىرىسپە رەتىندە جازعان ولەڭى مەن ورىس مىسالشىسى يۆان كرىلوۆتان اۋدارعان 40 مىسال ولەڭدەرى ەنگەن. ەكىنشىسى، 1913 -جىلى قازاندا، ال سوڭعىسى 1922 -جىلى ورىنبوردا جارىق كورەدى. كەرەكۋدە تابىلعان نۇسقاسىنىڭ تيتۋل بەتى ساقتالماعان. تيىسىنشە قاي جىلى، قانداي باسپادا باسىلعانى بەلگىسىز.
تاريحتان 1922-1928 -جىلدارى ءنازىر تورەقۇلوۆ ك س ر و ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى جانىنداعى ورتالىق باسپا باسقارماسىنىڭ ءتوراعاسى جانە قازاق سەكتسياسىنىڭ باسشىسى قىزمەتىن اتقارعانىن بىلەمىز. سول جىلداردا باسپادان 50 تىلدە كىتاپ، اۋدارما، ساياسي ادەبيەت، 12 تىلدە گازەت- جۋرنال شىعارىلىپ تۇرعان ەكەن.
حالىق اۋزىندا «كۇنشىعىس باسپاسى» اتالىپ كەتكەن باسپادا الاش زيالىلارى ەڭبەك ەتتى. ۇلت فولكلورىنىڭ ۇلگىلەرى، تانىمدىق كىتاپتار، اۋدارمالار سىندى قۇندى دۇنيەلەر بىرىنەن سوڭ ءبىرى باسىلدى. وسى باسپادان 1923 -جىلى «تەمىرقازىق» جۋرنالى دا جارىق كوردى. جۋرنالدىڭ بار- جوعى ءۇش سانى، سونىڭ ىشىندە سوڭعى ەكى سانى بىرىكتىرىلىپ شىعارىلعان. رەداكتورى ءنازىر تورەقۇلوۆ بولعان مەرزىمدى باسىلىمدا ساياسات، شارۋاشىلىق، ءبىلىم، ادەبيەت تاقىرىپتارى قامتىلدى. «بۇقار جىراۋ اتىنداعى مۋزەي قىزمەتكەرلەرى تاپقان جۋرنال سوڭعى باسىلىپ شىققانى. جازۋ ستيلى «بايتۇرسىنوۆ ءالىپبيىنىڭ» وڭدەلگەن نۇسقاسى»، دەيدى ءا. امىرەنوۆ.
ورىنبوردا 1923-1925 -جىلدار ارالىعىندا ۇزبەي جارىق كورگەن «جاس قازاق» جۋرنالى قازاق جاستارىن ساۋاتسىزدىقتى جويۋعا، ونەر- بىلىمگە ۇمتىلۋعا، حالىق شارۋاشىلىعىن قالپىنا كەلتىرۋگە، تاپ جاۋلارىمەن اياۋسىز كۇرەس جۇرگىزۋگە شاقىرعانى بەلگىلى. رەداكتورلارى - ە. الدوڭعاروۆ، ا. ورازبايەۆا، ا. سەگىزبايەۆ دەپ كورسەتىلگەن جۋرنال وقىرمانعا كووپەراتيۆ، كەدەي ۇيىمدارىن اشۋ جولدارىن ءتۇسىندىردى. وعان قوسا سول كەزدەگى قازاق قالامگەرلەرىنىڭ شىعارمالارىن، كونە ادەبيەت ۇلگىلەرىن جاريالاپ تۇردى. كەيىن ول تاشكەنتتە شىعىپ تۇرعان «جاس قايرات» جۋرنالىمەن بىرىگىپ، «لەنينشىل جاس» جۋرنالى بولىپ شىقتى. پاۆلودارداعى نۇسقاسى - جۋرنالدىڭ العاشقى سانى، كۇيى ناشار بولعانىمەن 37 بەتى ساقتالىپ قالعان.
بۇقار جىراۋ اتىنداعى مۋزەيدىڭ ديرەكتورى ەربول قايىروۆ عاسىرعا جۋىق ساقتالىپ، ءبىزدىڭ زامانىمىزعا جەتكەن ق. كەمەڭگەر ۇلىنىڭ كىتابى تاريحي تۇرعىدان قۇندىلىعى ولشەۋسىز ەكەنىن ايتادى. جەلەزين اۋدانىنىڭ تۇرعىنى تاپسىرعان جادىگەردىڭ ساپاسى ناشار بولعانىمەن، العاشقى بەتتەرى مەن مازمۇنىنىڭ ساقتالىپ قالۋى ونى تولىققاندى جادىگەر رەتىندە تىركەۋگە مۇمكىندىك بەرىپ وتىر.
«ەستەرىڭىزدە بولسا، وتكەن جىلى ءبىزدىڭ ۇيىمنىڭ قىزمەتكەرلەرى اققۋلى اۋدانىنان اقاڭنىڭ «ماسا» جيناعىن، ەرتىس اۋدانىنان ابايدىڭ 1909 -جىلى شىققان تۇڭعىش كىتابىن تاۋىپ اكەلدى. ەندى بۇل قاتارعا قوشكەنىڭ «قازاق تاريحىنان» كىتابى مەن احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ «قىرىق مىسال» جيناعى، «تەمىرقازىق» جانە «جاس قازاق» جۋرنالدارىنىڭ ءتۇپنۇسقالارى قوسىلدى. رۋحاني قازىنالاردى رەسەيمەن شەكارالاس جەلەزين، شارباقتى، ۋسپەن، تەرەڭكول اۋداندارىنان تاپتىق. «قازاق تاريحىنان» كىتابى كەزىندە 4 مىڭ دانامەن تاراعان ەكەن.
ستاليندىك رەپرەسسياعا ىلىككەن الاش ارداقتىلارىنىڭ بارلىق شىعارمالارى ورتەلىپ، جويىلعانى دا ءمالىم. تەك حالىقتىڭ قامقورلىعىنىڭ ارقاسىندا بىرەن- سارانى كوزدەن تاسا جەردە ساقتالىپ قالدى. ەرتىس وزەنىنىڭ وڭ جاعالاۋىن قونىس ەتكەن ەل سول زامانداردا وتارشىلدىقتان، كەيىن كەڭەس وكىمەتىنىڭ قىڭىر ساياساتىنان ابدەن ىعىر بولسا دا، مادەنيەتىمىزگە، ادەبيەتىمىز بەن تاريحىمىزعا دەگەن كوزقاراستارى وڭ بولعان. سول كەزەڭدە الاشوردالىقتاردىڭ بۇل ايماقتا ءسوزى مەن ءىزى قالدى»، دەيدى ول.
الداعى ۋاقىتتا مۋزەي قىزمەتكەرلەرى «الاشوردالىقتار ىزىمەن» اتتى رۋاحني ەكسپەديتسيانى جالعاستىرماق نيەتتە. بۇعان دەيىنگى تابىلعان ولجالار ناۋرىز ايىندا وبلىس ورتالىعىندا وتەتىن «ۇلى دالانىڭ ۇلى تۇلعالارى» اتتى رەسپۋبليكالىق كونفەرەنتسيادا كورمە رەتىندە كوپشىلىككە تانىستىرىلادى دەپ جوسپارلانىپ وتىر.
مۇرات قاپان ۇلى
پاۆلودار وبلىسى
«Egemen Qazaqstan»