قالياكبار ۇسەمحان ۇلى. «ساعالدىڭ ساۋداسى» - اڭگىمە

استانا. قازاقپارات - جەرىنە قازىق قاقساڭ تال شىعاتىن، تۇگىن تارتساڭ ماي شىعاتىن شۇرايلى بوعدا تاۋىنىڭ ەتەگىندە بەساعاش دەيتىن قازاقى اۋىل بار.

سول اۋىلدا ساعال دەگەن اقساقال بولدى. ءدىندار، تاقۋا، سوزگە شەشەن، ءبىر قىلىعى اپەندىلەۋ جان ەدى. كەيدە حالىققا ءزابىر كورسەتىپ، جۋاستاردى جۇندەپ جۇرەتىن كەۋدەمسوقتاردى ويلاماعان جەردەن وماقاستىراتىن «تاپقىرلىعى» دا بار.

سيىر جىلىنىڭ قاراشا ايىندا بەساعاشقا لاۋ جاڭ دەگەن اعاش شەبەرى كەلدى. سوناۋ ءيت ارقاسى قيانداعى ىشكەرى قىتايدان سۇرگى، قاشاۋ، شوت، بۇرعى سياقتى اساي-مۇسەيىن ارقالاپ كەلگەن ول بىرەۋگە جۇكاياق، ۇستەل، ورىندىق جاساپ بەرىپ، اقشاسىن الاتىن. تاماققا، جاتار ورىنعا باس قاتىرمايدى. كىمنىڭ بۇيىمىن جاساسا، سونىڭ ۇيىنە قونادى. قازاقتار ونى تاپ ءبىر اۋليە كەلگەندەي استى- ۇستىنە ءتۇسىپ كۇتىپ، ءۇش ۋاق تاماعىن بەرىپ، قوناق كورپەلەرىن جاۋىپ جالپىلداپ كەپ جاتاتىن. تەگىن تاماق ءىشىپ، كۇنىنە بولماسا دا، ەكى كۇندە ءبىر ەت جەپ ابدەن داندەگەن ول كۇن وتە كەلە قازاقتاردىڭ دا سىرىن الدى. دۇرىس تاماق بەرمەسە قىرىسىپ، تاپسىرعان تاپسىرىستى دۇرىس جاسامايتىن بولدى. باعانى دا ءوسىردى. ءبىراق وعان «مۇنىڭ نە؟» دەگەن ەشكىم جوق، ول كەتىپ قالسا، بۇكىل دۇنيە قاران قالاتىنداي، سونىڭ قاس- قاباعىنا قاراپ، «مەنىڭ ۇستەلىمدى جاساپ بەرشى»، «مەنىڭ ورىندىعىمدى جاساپ بەرشى»، «الدىمەن ماعان كەل، پالەنباي سوعىم سويعان جوق، ءبىزدىڭ ۇيگە كەلسەڭ كۇندە ەت جەيسىڭ» دەگەن سايىن لاۋ جاڭ ونان ارمان اسپەنسىپ الدى.

ءبىر كۇنى لاۋ جاڭدى ساعال اقساقال شاقىردى. ساعالدىڭ داۋلەتتى ادام ەكەنىن، قورالى قويى، ءۇيىرلى جىلقىسى بارىن وسى اۋىلدا 3 اي جۇرگەن لاۋ جاڭ دا ءبىلىپ العان. ساعال شاقىرعاندا «وپىرىپ اقشا تاباتىن وراي كەلدى» دەپ لاۋ جاڭ دا مۇرتىنان كۇلىپ، مۇراتتىڭ تاپسىرىسىن اسىعىس- ۇسىگىس ءبىتىردى دە، ساعالدىكىنە كەلدى. ساعال دا لاۋ جاڭدى قۇشاق جايا قارسى الىپ، كەڭ پەيىلىن كورسەتتى. ءوز ءۇيىنىڭ قوناق بولمەسىن بەرىپ، سىيلى قوناق كەلگەندە جاباتىن كورپەلەرىن جاپتى. لاۋ جاڭ قاتىنى ۇل تاپقانداي ءماز.

- لاۋ جاڭ، ءبىزدىڭ قازاقتا «جارتى قۇرساقتان جاتار ورىن ارتىق» دەگەن ءسوز بار. جاتار ورىن ۇنادى ما؟ - دەپ سۇرادى ساعال بۋىنشاق-تۇيىنشەگىن شەشىپ، جايعاسىپ جاتقان لاۋ جاڭنان.

- ۇناعاندا قانداي، مىنا ءۇيىڭىز بەس جۇلدىزدى قوناق ۇيدەن كەم ەمەس ەكەن، - دەدى ول ميىعىنان كۇلىپ.

- سولاي ما، ول بەس جۇلدىزدى قوناق ۇيلەرىڭنىڭ ءبىر تۇنەپ شىققان باعاسى قانشا ەدى؟ - دەدى ەلەۋسىز عانا.

- ويباي، 500 ءجۇز يۋاننان كەم بولمايدى عوي، - دەدى لاۋ جاڭ ويىندا ەشتەڭە جوق.

كەشتە قوناققا قازاق سالتى بويىنشا ەت تارتتى. بۇرىن اق كۇرىشتى عانا اۋجال ەتەتىن لاۋ جاڭ قازاق اۋىلدارىنا كەلگەلى ەتكە ابدەن ۇيرەنىپ، قۇنىعىپ العانى سونداي «ەت جەسە تىسىنە، جەمەسە تۇسىنە كىرەتىن» بولعان. الدىنا كەلگەن استاۋ تولى ەتتى سوقتى-اي كەلىپ.

سارى مويناق باكىسىمەن ەت تۋراپ وتىرعان ساعال لاۋ جاڭدى تاعى سوزگە تارتتى.

- ءبىزدىڭ ەتتىڭ ءدامى قالاي ەكەن؟ ۇنادى ما؟ قالادان جەپ جۇرگەن ەتتەرىڭە ۇقساي ما ەكەن؟ - دەپ ەدى، لاۋ جاڭ «قالادا مۇنداي ەت ەمگە تابىلا ما، مەنىڭ اۋىلداستارىم مۇنداي تاماقتى تۇسىندە دە كورگەن جوق. ولارعا مۇنداي تاعام جەۋ ارمان عوي» دەدى اۋزىنداعى ەتتى قىلعىنا جۇتىپ.

- ا، وندا مەن سەنىڭ اۋىلىڭا بارىپ، ەت ساتسام بولادى ەكەن عوي، - دەپ ساعال راحاتتانا كۇلدى.

- ابدەن بولادى، مىناداي ءبىر استاۋ ەتتى كەمىندە 300 يۋاننان ساتاسىز، قانى جەرگە تيمەيدى، - دەپ لاۋ جاڭ دا قوستاي سويلەدى.

ەرتەسى تاڭعى اسقا اق شاي، جاڭا پىسكەن تابا نان، سارى ماي، قۇرت- ىرىمشىك قويىلدى. وعان دا لاۋ جاڭ جاۋشا ءتيىپ، ويا جەدى. سونان سوڭ جايلاپ جۇمىسىنا كىرىستى. ساعال وعان تاماق ىشەتىن ۇستەلدەن تارتىپ، ۇلى مەن كەلىنى جاتاتىن كەرەۋەتكە دەيىن تاپسىرىس بەردى. اقساقالدىڭ ايتۋى بويىنشا ءبىر- بىرلەپ جازىپ العان اعاششى 15-20 كۇندە بىتىرەتىن بولىپ جۇمىسىنا كىرىستى. ساعال «قول اقىڭ قانشا بولادى؟» دەپ ەدى، «ءبارىن جاساپ بىتكەن سوڭ ەسەپتەيمىن» دەپ لاۋ جاڭ وعان ناقتى باعاسىن ايتقان جوق.

- وتە قىمبات بوپ كەتىپ، تولەي الماي قالىپ جۇرمەيىن، - دەپ ەدى، وعان دا «قىمبات بولمايدى، سىزگە ارزان جاساپ بەرەم، ول ءسىز سياقتى بايعا تۇك تە ەمەس» دەپ قيىق- قيىق كۇلدى ارسيعان تىستەرىنىڭ اراسىنان كومەيى كورىنىپ.

ساعال ۇندەگەن جوق. ەركىڭ ءبىلىسىن دەگەندەي، لاۋ جاڭنىڭ بەتىنە ءبىر قارادى دا شىعىپ كەتتى. لاۋ جاڭ سول كۇننەن باستاپ ساعال وتباسىنىڭ ءبىر مۇشەسىنە اينالدى. ساعال وتباسىنداعىلار نە جەسە، ول دا سونى جەپ كۇي-جايى جاراستى. ەكى كۇندە ءبىر ەت جەمەسە، وتىرا المايتىن ساعال بيىل سوعىمعا ءبىر تۋ سيىر، ءبىر تۋ بيە، ءۇش قوي سويعان. سول سوعىمنان لاۋ جاڭنىڭ دا ەزۋىنە ەنشى بۇيىردى. جەگەنى الدىندا، جەمەگەنى ارتىندا، اۋىزىنان اق ماي اققان ول جاعدايى جاقسارعان سايىن جۇمىستى دا باياۋلاتتى. نەسى كەتىپ بارادى، دايار تاماق، جىلى ءۇي، «نە دە بولسا، وسى ۇيدە ءجۇرىپ قىستى شىعارايىن» دەپ شەشىپ، بۇرىن ءبىر-ەكى كۇندە جاسايتىن جيھازىن ءبىر اپتا جاساپ، كۇن الداي باستادى.

وسىلايشا «بارلىق تاپسىرىستى 15-20 كۇندە بىتىرەم» دەگەن لاۋ جاڭ ءبىر جارىم ايدا تاپسىرىستى ازەر ءبىتىردى. ەگەر ساعال «تەزدەت، كوكتەم شىعا التايدان اپايىم كەلەدى، سول كەلگەندە ءبارى جارقىراپ دايىن تۇرسىن» دەمەسە، بۇل ساۋىرگە دەيىن سوزىلىپ جۇرەتىن ەدى.

- ساكە، بارلىق جۇمىس ءبىتتى، جالپى اقشاسى 33 مىڭ يۋان بولىپتى، - دەپ لاۋ جاڭ ەسەپ جازىلعان ءبىر بەت قاعازدى ساعالدىڭ قولىنا ۇستاتتى.

- 33 مىڭ يۋان؟ قىمبات ەمەس پە؟ - دەپ ساعال از قيبىجىقتاپ ەدى، لاۋ جاڭ جاعى جالپىلداپ سايراپ جونەلدى.

- تۇك تە قىمبات ەمەس، مەن سىزگە وتە ارزانعا جاساپ وتىرمىن، ەگەر وسى جيھازداردى بازاردان ساتىپ الساڭىز، كەمىندە 80 مىڭ يۋانسىز الا المايسىز. مەن سىزگە توپسانىڭ ەڭ قىمباتىن، جەلىمنىڭ ەڭ كەرەمەتىن ىستەتتىم، وتىز جىل پايدالانساڭ دا قيۋى قاشپايدى. قازاقتىڭ «سىرلى اياقتىڭ سىرى كەتسە دە، سىنى كەتپەيدى» دەگەن ءسوزى وسىنداي ساپالى بۇيىمدارعا قاراتىلعان، - دەپ قارىق- قارىق كۇلدى تاۋىپ ايتتىم با دەگەندەي قورازدانىپ.

- ءجا، جەتەر، وتىز جىلعا دەيىن كىم بار، كىم جوق، ونى قۇداي بىلەدى. ونىڭ ۇستىنە توركىنىنەن كەلگەن جاساۋ ەمەس، كەلىندەر مۇنى قاشانعى سۇيرەپ جۇرەر دەيسىڭ، - دەپ ساعال تەرەڭ ءبىر تىنىستاپ الدى دا، «جاقسى ايتقانىڭ بولسىن، بۇگىن كۇن جاي بولىپ كەتتى، ەرتەڭ ەسەپ ايىرىسايىق، مەن دە ەسەپتەپ كورەيىن» دەپ ەدى، لاۋ جاڭ «ماقۇل، ماقۇل ساكە، «ەسەپتى دوس ايىرىلماس» دەگەن، ءسىز دە ەسەپتەڭىز» دەپ باس شۇلعىپ قالا بەردى.

ەرتەسى تاڭەرتەڭگى شايدان كەيىن ەكەۋى ەسەپ ايىرىسۋعا وتىردى. لاۋ جاڭ جۇكتەرىن جيناپ، كەرەك- جاراعىن دا بۋىپ- ءتۇيىپ قويعان. ساعالدان اقشاسىن العان سوڭ، اۋىلىنا قايتپاق. كەشەدەن بەرى «مەنىڭ جيھازىمدى جاساپ بەرشى» دەپ شاقىرا كەلگەن قازاقتاردىڭ بارىنە باس شايقادى. «جوق، بارا المايمىن، اعاششىلىقتان پايدا قالمادى، ودان دا اۋىلىما قايتىپ، كارتوپ ەككەنىم پايدالى» دەپ ەدى، انالار «تىم قۇرىسا، قول اقىڭىزدى ءوسىرىپ بەرەرمىز، جاساپ بەرىڭىز قالايدا» دەپ قيىلدى. لاۋ جاڭنىڭ دا كوزدەگەنى وسى ەدى.

- جارايدى، مەن اۋىلىما بارىپ، كومەكشىلەرىمدى ەرتىپ كەلەيىن، سەندەر ماتەريالدارىڭدى دايىنداپ قويىڭدار، ارى كەتسە ەكى اپتاعا جەتپەي قايتىپ كەلەم، - دەپ ءبىر تىنىپ الىپ، «ءبىراق ول كەزدە قازىرگى باعا بولمايدى» دەپ تاعى قايتالادى. ونىڭ قايتا كەلەم دەگەن سوزىنە ءماز بولعان قازاقتار «جارايدى، ايتقانىڭىز بولسىن» دەپ باستارىن شۇلعىعان. لاۋ جاڭنىڭ اقشاسىن الا سالىپ، جولعا شىققالى وتىرعانىنىڭ سەبەبى وسىندا.

- جاقسى، لاۋ جاڭ. ايتقان بۇيىمدارىمدى، ۋاقىتى ءبىراز سوزىلعانى بولماسا، جاقسى جاسادىڭ. ۇنادى. سەن باعاڭدى شىعارعان ەكەنسىڭ، مەن دە ءبىر جارىم ايلىق ەسەپتى جاسادىم. مىنە، - دەپ ساعال 3-4 بەت قاعازدى لاۋ جاڭنىڭ الدىنا تاستادى. تۇك تۇسىنبەگەن لاۋ جاڭ «ەسەبى نەسى» دەگەندەي، ساعالدىڭ بەتىنە سۇراۋلى كوزبەن تىگىلىپ از قاراپ وتىردى دا، قاعازعا ءۇڭىلدى.

- جامباس اقى، كۇنى 450 يۋان، 450 × 45 كۇن = 20250 يۋان

تاڭعى اس، كۇنى 10 يۋان، 10× 45 كۇن = 450 يۋان

كەشكى اس، 30 كۇن ەت استىق، 200× 30 كۇن = 6000 يۋان

10 كۇن لاعىمان جەدى، 18× 10 كۇن = 180 يۋان

5 كۇن قۋىرداق جەدى، 35× 5 كۇن = 175 يۋان

تۇسكى اس، 22 كۇن لاعىمان، 8 كۇن مانتى، 7 كۇن شوشىرە، 3 كۇن ۇن قۋىرداق... دەپ ءار كۇنى نە جەگەنىنە دەيىن انىقتاپ جازىپ، باعاسىن قوسىپ، ونىڭ سوڭىنا پالەن رەت قىمىز، تۇگەن رەت ايران ءىشتى دەپ ەسكەرتىپ، ولاردىڭ باعاسىن قوسقاندا 36000 مىڭ يۋان اقشا شىعارىپتى. ونىڭ سىرتىندا «قالادان سابىن العىزدى، بايپاق العىزدى، ونىڭ قۇنى +جول كىرە» دەپ كورسەتكەن 300-400 يۋاننىڭ ەسەبى تاعى بار، قويشى ايتەۋىر ءبىر جارىم ايدا لاۋ جاڭ ساعالعا 39 مىڭ يۋان قارىز بوپ شىعىپتى. لاۋ جاڭ شابىنا وت تۇسكەندەي سەكىرىپ كەتتى.

- ساعال، قالجىڭدى قوي، مەن وسى اۋىلعا كەلگەلى ەشكىمگە تاماق اقى مەن جامباس اقى تولەگەم جوق. جاساپ بەر دەگەن نارسەڭدى جاساپ بەردىم، باعاسىن دا ارزان ايتتىم، ەندى اقشامدى بەر، - دەدى القىمىنا تىعىلعان اشۋىن ازەر تەجەپ.

- اقى تولەمەسەڭ، ەندى تولەيسىڭ، مەن سوندا ءبىر جارىم اي سەنى تەگىن باعۋىم كەرەك پە؟ سەن دە تەگىن جاساپ بەرمەيسىڭ. مەن دە اسپانداعى باعانى ايتىپ وتىرعام جوق، تانىس بولعان سوڭ ارزانداتتىم، سەن ءوزىڭ «مىنا ءۇيىڭىز بەس جۇلدىزدى قوناق ۇيدەن كەم ەمەس ەكەن، مۇنداي قوناق ۇيلەر 500 ءجۇز يۋاننان كەم بولمايدى» دەگەن جوقسىڭ با؟ ال مەن 450 يۋاننان ەسەپتەپ وتىرمىن. تاماقتىڭ دا باعاسىن ءوزىڭ ايتقانىڭ بويىنشا جازدىم، - دەدى ساعال اسپاي-ساسپاي.

سودان نە كەرەك، ساعال مەن لاۋ جاڭ قىزىل كەڭىردەك داۋعا ءتۇسىپ، لاۋ جاڭ جىلاپ اكىمگە باردى، ءبىراق ساعالدىڭ دالەلدى ەسەبىنەن ول دا ەشتەڭە تابا الماعان سوڭ، لاۋ جاڭ ساعالدى سوتقا بەردى. سوت تا ساعالدى جىعىندى ەتە العان جوق. ەسەسىنە ساعال سوتتا «6000 يۋان اقشامدى بەرسىن» دەپ لاۋ جاڭعا تالاقشا جابىسقاننان كەيىن، سوت ساعالعا «6000 يۋاندى كەشىرىم ەت، اعاششىعا دا وبال بولدى» دەپ ءجۇرىپ ازەر كوندىردى. وسىلايشا ساعالدى تەسپەي سورام دەپ باقاي قۋلىققا باسقان لاۋ جاڭ اقىرىندا ساعالدان ازەر قۇتىلدى. ال اۋىلداستارى بولسا، ارانى اشىلىپ، تالاي قازاقتى الداپ سوققان لاۋ جاڭنىڭ جازاسىن ساعالدىڭ كەلىستىرىپ بەرگەنىنە قىبى قانسا، لاۋ جاڭ كەتىپ قالىپ، جيھاز جاساتا الماي قالعاندارى كوپكە دەيىن ىشتەي ساعالعا وكپەلەپ ءجۇردى.

«ساعالدىڭ تەرى ساتۋى» دا قىزىق. بەساعاشتىڭ تەرى-تەرسەگىن قالادان كەلگەن ۇيعىرلار اكەتەدى. ساۋدا- ساتتىقتىڭ ەبىن بىلمەيتىن قازاقتار ولاردىڭ «كىشكەنتاي ەكەن، جىرتىعى بار ەكەن، ءجۇنى تىقىر ەكەن» دەگەن سەكىلدى سىلتاۋلارىنا سەنىپ، سۇراعان باعاسىنا بەرىپ قاراپ وتىرادى. اۋىل تۇرعىندارىنىڭ وسى مومىندىعىن ابدەن ءبىلىپ العان ۇيعىرلار بىردە «تەرى بار ما» دەپ ساعالدىڭ ەسىگىن قاعادى عوي. ساعال جاقىندا سوعىمعا سويعان اتان وگىزدەي تۋ سيىرىنىڭ تەرسىن الگىلەردىڭ الدىنا تاستايدى.

- اكا، نەشە پۇل دەيسىز(اعا، قانشا سۇراپ تۇرسىز؟)، - دەدى الاسا بويلى قارا مۇرتتى جىگىت قىر ارقاسىنان ەكى بۇكتەلىپ، قاتىپ قالعان تەرىنى اياعىمەن نۇسقاپ.

- 200 يۋان.

- وي اكا، چاقچاق قىلماڭ (قالجىڭداماڭىز دەگەنى)، ونداي باعا جوق قازىر، - دەپ، ەندى سوزگە قاسىنداعى شارداق قارىن ارالاستى.

- قازىر تۋ سيىردىڭ تەرىسى 200 يۋان بولىپ جاتقانىن مەن دە بىلەم، الماساڭدار قايقايىڭدار، - دەپ ساعال تەرىنى قۇيرىعنان سۇيرەپ، كىلەت ۇيگە قاراي ءجۇرىپ ەدى، شارداق قارىن اياعىمەن باسا قالدى.

- وي، اعا، توقتاساڭىزشى، نەمەنەگە اسىعاسىز، قازىر جۋان سيىردىڭ تەرىسى 200 يۋان بولىپ جاتقانى راس، ءبىراق ءسىزدىڭ تەرىڭىز كىشكەنتاي ەكەن، - دەپ ول قالتاسىنان ولشەگىشىن اپ شىعىپ تەرىگە مەتر سالدى.

- مىنە، 1,70 س م، 2 مەترگە دە تولمايدى، - دەدى ساعالعا قاراپ. ءبىراق ول ولشەگىشتى تەرىنىڭ باۋىزداۋىنان باستاپ ەمەس، تاقىر قولتىققا جاقىن مويىن تۇپتەن ولشەدى. ساعال «مىنا جەردەن نەگە ولشەمەيسىڭ» دەپ ەدى، اناۋ «ول جاعى كەرەككە جارامايدى، بوسقا قالادى» دەپ بوي بەرمەيتىن سىڭاي تانىتتى.

- ال سەن قانشا باعا بەرەسىڭ، - دەدى ساعال مويىنسال بولعان سىڭاي تانىتىپ.

- 170 يۋانعا بەر، كەلىسەسىڭ بە؟ - دەپ اناۋ قولىن الا جۇگىردى.

- نە بولسا دا، باۋىزداۋدان ولشەپ، 200 يۋانعا الساڭشى، - دەپ ەدى اناۋ، «ەي قازاق، ول ەشتەڭەگە جارامايدى، ءسوزدى ۇعىپ تۇرسىڭ با؟» دەپ تاعى شۇيلىكتى. باعانادان بەرى سابىرلى تۇرعان ساعال مىنالاردىڭ «قازاق» دەپ قاعىتا سويلەگەنىنە نامىسى كەلدى دە «جاقسى، اكەل اقشانى» دەدى. انالار قۋانىپ كەتتى، ءبىر-بىرىنە قاراپ جىمىڭ ەتتى دە، شارداق قارىن قالتاسىنان اقشاسىن سۋىرىپ الىپ، 170 يۋاندى شىتىرلاتىپ ساناپ بەردى. اقشانى سىپ ەتكىزىپ قالتاسىنا سالعان ساعال جالما- جان قىنىنان كەزدىگىن سۋىرىپ الدى دا، تەرىنىڭ مويىن جاعىن انالار ولشەگەن جەرگە دەيىن اينالدىرىپ كەسىپ الدى. انا ەكەۋى قاپەلىمدە نە بولعانىن تۇسىنبەي قالدى بىلەم، سىلەيىپ از تۇردى دا، ەكەۋى بىردەي «بۇل قايتكەنىڭ؟» دەپ باج ەتە ءتۇستى.

- جاڭا وزدەرىڭ ايتتىڭدار عوي، مويىنى تۇككە جارامايدى دەپ. سەندەرگە كەرەكسىز بولعانىمەن، بىزگە كەرەك، اشى جاعىپ قويىپ، از ۋاقىتتان كەيىن ءتىلىپ جىرىم ورسەڭ، كەرەمەت بولادى. وزدەرىڭ ولشەگەن بويىنشا مەن تەرىنىڭ مىنا جاعىن عانا ساتتىم، مويىن جاعىن ساتقام جوق، - دەدى ساعال اسپاي- ساسپاي. ايتارعا ءسوز تاپپاي جەر تەپكىلەگەن انا ەكەۋى امالسىز شولاق تەرىنى سۇيرەپ كەتىپ بارا جاتتى...

ساعال سول جىلى جازدا كەلىن ءتۇسىرىپ، قولىنداعى ۇلكەن ۇلىن بولەك شىعاردى. وعان باسپانا كەرەك بولعاننان كەيىن، اۋىل اكىمىنەن جەر تەلىمىن سۇراپ ەدى، اۋىلدىڭ شەتىندەگى تۇيە تايلى جەردى بەردى. وسى جەردى تەگىستەتۋ ءۇشىن ساعال كورشى اۋىلداعى جىلانباۋىر تراكتورى بار ما چىڭسان دەگەن دۇنگەندى شاقىردى.

ما چىڭسان وسى توڭىرەككە تانىلعان، جىلاننىڭ اياعىن كورگەن قۋ، الاياقتىڭ ءوزى. اسىرەسە مومىن قازاقتاردى الداپ سوعىپ، تالايدى قان قاقساتقان. ءبىراق وسى توڭىرەكتە ودان باسقا ادامدا جىلانباۋىر تراكتور جوق، ءىسى تۇسكەن ەل امالسىز الدىنا باراتىن.

ما چىڭسان ساعالدىڭ داۋلەتى بار باي دەدى مە، جوق الدە ورايى كەلگەندە وپىرىپ قالايىن دەدى مە، كىم ءبىلسىن، باعاسىن جوعارى ايتتى.

- ساعاتى 120 يۋان، كەلىسسەڭ ەرتەڭ بارايىن، ال كەلىسپەسەڭ، ودان كەيىن مەندە ۋاقىت جوق، - دەپ سازارعان سوڭ، ساعال امالسىز ايتقانىنا كەلىستى.

ەرتەسى كونەتوز تراكتورىن دارىلداتىپ، اۋىلدى باسىنا كوتەرىپ جەتكەن ما چىڭسان اينالاسى الاقانداي جەردى 5 ساعاتتا ازەر تەگىستەدى. ساعال ارى كەتسە، 2 ساعاتتا بىتىرەر دەپ ويلاعان. ءبىراق ما چىڭساننىڭ تراكتورىنىڭ جۇرگەنىنەن تۇرعانى كوپ بولدى، سونىسىنا قاراماستان ەندى مىنە ساعالدان 5 ساعاتتىڭ اقىسىن العالى وتىر.

- 5 ساعات 120 يۋاننان 600 يۋان بولا ما؟ مىنە اقىڭىز، - دەپ ساعال تراكتورشىنىڭ الدىنا 300 يۋان تاستادى. ما چىڭسان ساعال قاتە ساناپ بەردى دەپ قالسا كەرەك، «ءسىز ماعان 300 يۋان عانا بەردىڭىز عوي» دەدى اقشانى ساعالعا قايتا كورسەتىپ.

- دۇرىس قوي، سەن 5 ساعات تەگىستەدىڭ. ءبىراق بۇل 5 ساعاتتى ءبىز ەكىگە بولەمىز.

- تۇسىنبەدىم، نەگە ەكىگە بولەسىڭ؟

- تۇسىنبەسەڭ بەرى قارا. تراكتور الدىنا قاراي جۇرگەندە توپىراقتى كۇرەيدى، سولاي ما؟

- سولاي.

- ەندى دۇرىس قوي، تراكتور الدىنا قاراي جۇرگەندە توپىراق كۇرەدى، ال شەگىنگەن كەزدە كۇرەگەن جوق، - دەدى ساعال سۇق ساۋساعىمەن تراكتوردى نۇسقاپ، - ونىڭ الدىنا قاراي جۇرگەنى ماعان ەسەپ، ال شەگىنگەنى ساعان ەسەپ. سوندىقتان 5 ساعاتتى ەكىگە بولەمىز، - دەپ ەكى الاقانىن جايىپ، يىعىن قومدادى.

ما چىڭسان اشۋدان تۇتىگىپ كەتتى. ءوڭى ءورت سوندىرگەندەي تۇنەرىپ، ساعالعا جاقىندادى. ەگەر ساعالدىڭ ارىستانداي ءتورت ۇلى كەلە قالماعاندا، ساعالدى ساباپ سالار ەدى.

- مەن تراكتور ايداعالى 30 جىل بولدى، قانشاما قىتايدىڭ، قانشاما دۇنگەننىڭ، قانشاما قازاقتىڭ جەرىن تەگىستەپ، توپىراعىن كۇرەدىم. ءبىراق بىردە ءبىر ادام مۇنداي ءسوز ايتقان ەمەس، - دەدى ساعالعا تىستەنىپ.

- ەستىمەسەڭ مەنەن ەستىدىڭ ەندى. سەنىمەن كەرىلدەسىپ تۇراتىن ۋاقىت جوق، الساڭ وسى 300 يۋاندى الىپ جولىڭا ءتۇس، ال الماساڭ، مىنا جەردى قايتا باعاناعى قالپىنا كەلتىر، - دەپ، ساعال كەلتە قايىردى دا اتىنا ءمىنىپ جۇرە بەردى. 300 يۋاندى شەڭبەكتەپ ۇستاعان ما چىڭسان «قاپ» دەپ تىستەنىپ قالا بەردى. توبەلەسسە، ساعالدىڭ 4 ۇلىنان وڭباي تاياق جەيدى. سوتتاسسا دا ەشتەڭە ونبەيتىنىن مۇنىڭ دا قۋ ءىشى سەزىپ تۇر. قىمبات باعا قويدى ءبىر، ەكىنشىدەن، تراكتورىن شۇقىلاپ ۋاقىت سوزعانى تاعى بار. وسىنىڭ ءبارىن ءاپ- ساتتە وي ەلەگىنەن وتكىزىپ ۇلگەرگەن ول «تامادى» (شەشەڭدى) دەپ جەردى ءبىر تەۋىپ، جەرگە جالىپ ەتىپ وتىرا كەتتى. ساعال ءتورت ۇلىن ەرتىپ ات ۇستىندە ايبارى اسىپ، مەيماناسى تاسىپ، الىستاپ بارا جاتتى.

ءبىزدىڭ اۋىلدا تىم قۇرىسا، اياق جامايتىن ەتكىشى دە جوق. ءماسىنىڭ تىگىسى سوگىلسە دە، قازاقتار قالاعا اپارىپ، اياق جامايتىن قىتايلارعا تىكتىرەدى. بىردە ساعال قالاعا بارىپ ءجۇرىپ، جول شەتىندە وتىرعان ەتىكشىگە جۇلىعى سوگىلىپ كەتكەن كونە توز ساپتاما ەتىگىن جاماتسا، اناۋ ەكى اينالدىرىپ تىككەنىنە ساعالدان 10 يۋان اقشا الىپتى. 10 يۋان اۋىلداعىلار ءۇشىن ول كەزدە اجەپتاۋىر اقشا. الدىن الا كەلىسىپ الماعان ساعال امالسىز سۇراعانىن بەرىپتى دە، «راقمەت، اياق كيىمدى جاقسى جامايدى ەكەنسىڭ، مەنىڭ توزعان ەتىگىمدى دە ايتار جوق جامادىڭ» دەسە، اناۋ «وي قانداي اياق كيىم بولسا دا جامايمىن، كەلىپ تۇر» دەپتى مارسيىپ.

- ءبىزدىڭ اۋىلدا جاماۋشى جوق، تاۋ اراسىنداعى اۋىلعا قاي جاماۋشى بارا قويادى دەيسىڭ. ۇيدە ون جىلدان بەرى جامالماعان اياق كيىمدەر تولىپ جاتىر. سونى اكەلىپ جاماتىپ السام جاقسى ەدى، ءبىراق اكەلۋگە ۋاقىت جوق سونى، قازىر مال تولدەپ جاتقان كەز عوي، - دەپ قينالعان سىڭاي تانىتتى.

- قينالاتىن نەسى بار، ەرتەڭ اۆتوبۋستان سالىپ جىبەر، مەن ءوزىم الىپ، تىگىپ دايىنداپ قويايىن، قولىڭ تيگەندە كەلىپ الىپ كەت، - دەدى ەتكىشى قامقور پەيىل تانىتىپ. ساعال قۋانىپ كەتتى، قايتا-قايتا راقمەتىن ايتىپ، جولعا تۇسكەن ول اۋىلعا جەتە سالىپ، جول شەتىندە ويناپ جۇرگەن 4-5 بالانى شاقىرىپ الدى دا، قولدارىنا ءبىر-ءبىر دوربا ۇستاتتى.

- كۇرەسىندە جاتقان اياق كيىمدەردى جيناپ كەلىڭدەر، جۇبىمەن بولسىن، مىنە مىناعان ءتاتتى الىپ جەڭدەر ، - دەپ بەس يۋان اقشا بەردى. اقشانى كورگەندە بالالاردىڭ كوزى شىراداي جاندى. ءاپ- ساتتە بەسەۋى 5 دوربا ەسكى اياق كيىم جيناپ كەلدى. ساعال ونىڭ ءبارىن توگىپ، ىشىنەن جاماۋعا كەلەدى-اۋ دەگەندەرىن ىرىكتەپ ءبىر داعارعا سالدى دا ەرتەسى قالاعا بارا جاتقان اۆتوبۋستان ەتىكشىگە بەرىپ جىبەردى.

ساعالدىڭ «سالەمدەمەسىن» تاپسىرىپ العان جاماۋشى ءبىر داعار اياق كيىمدى جاماۋعا جارتى اي ۋاقىتى كەتتى. ابدەن توزعان، ونىڭ ۇستىنە قوقىسقا لاقتىرىلىپ، كۇن جەپ ۇلتانى قايقيعان اياق كيىمدى جاماۋ وڭاي ما، ءبىراق اڭسارى اقشاعا اۋعان جاماۋشى وعان قاراعان دا جوق، «وسىنداي توزعان اياق كيىمدى دە جاماتادى ەكەن- اۋ، اقىماق قازاق» دەپ، ساعالدى ءبىر سىباپ الىپ، ءوز جۇمىسىنا كىرىسكەن.

جاماۋشى اياق كيىمدەردى جاماپ بولعانىمەن، ساعال سول بەتى كەلگەن جوق. اپتا كۇتتى، اي كۇتتى، تاعاتى تاۋسىلعان ول ەندى قازاق كورسە، «ساعالعا ايتا سالىڭدارشى، اياق كيىمدەرىن جاماپ قويدىم، كەلىپ الىپ كەتسىن» دەپ سالەم ايتاتىن بولدى. وسى ۋاقيعادان سوڭ جارتى جىلدان كەيىن 11 كلاس ءبىتىرىپ، قالاعا ەمتيحان تاپسىرعالى بارعاندا جول شەتىندە «ساعالدى تانيسىڭدار ما؟» دەپ ايقايلاپ وتىرعان جاماۋشىنى ءبىز دە كوردىك. شاشى اعارىپ، ەڭكىش تارتقان ونىڭ ەكى ۇرتى دا سۋالىپ كەتىپتى. ارتىندا دەڭكيىپ ءبىر سارى داعار جاتىر…

adebiportal.kz