باۋىرساققا ءبىر تويۋ جازباعان عۇمىر - قازاق بوكسىنىڭ اتاسى شوقىر بولتەك ۇلى تۋرالى

None
استانا. قازاقپارات - ول تۋرالى اڭگىمەلەر اڭىز سەكىلدى. ونى زامانداستارى شوق دەپ اتايدى ەكەن. شىنىندا دا ونىڭ ءومىرى قىپ-قىزىل شوق...

شوقىر بولتەك ۇلى! باسقاسىن قايدام، بىلعارى قولعاپ كيگەن قازاق بالاسى ءۇشىن بۇل - ءپىرلى ەسىم... سوناۋ 1916 - جىلى ماڭعىستاۋدىڭ جارمىش اۋىلىنىڭ ماڭىنداعى سارقاۋاق دەگەن جەردى قونىستانعان بالىقشى بولتەك دۇنيەگە كەلگەن بالاسىنىڭ اتىن شوقىر دەپ قويدى. تۇمسىعى تاسقا تيمەي قايتپايتىن بەكىرە تۇقىمداس بالىقتى بىلەسىز بە؟ اتىنا زاتى ساي - بولتەك ۇلى شوقىر قاراشا كۇز تۋا جارىق دۇنيەنىڭ ەسىگىن اشىپتى.

ونىڭ بالالىق شاعى قازاق تاريحىنىڭ ەڭ ءبىر ازالى دا، ازاپتى تۇسى. وتىزىنشى جىلدارداعى اشارشىلىقپەن ارپالىسا ءجۇرىپ، فورت-شەۆچەنكو قالاسىنداعى جەتىمدەر ۇيىنە قابىلدانىپ، ەر جەتتى. شوقىردىڭ جاسى ون التىعا تولعان جىلى الماتىدا دەنە تاربيەسى تەحنيكۋمى اشىلادى. ول 1939 - جىلى اتالعان وقۋ ورنىن بىتىرگەن سوڭ، ەكى جىل كەڭەس ارمياسى قۇرامىندا ءسىبىر اسكەري وكرۋگىندە اسكەري بورىشىن وتەيدى. ءوزى دە جەتىمكوكىرەك وسكەننەن بە، قاي جەردە جۇرسە دە قاراۋسىز، قامقورسىز قالعان كوشەنىڭ قاراتابان تەنتەكتەرىن، باعۋسىز قالىپ، بازار جاعالاعانداردى ماڭدايىنان سيپاپ، ىزىنە ەرتىپتى. شاكىرت جيناپ، ولاردى اۋەسقوي بوكسقا باۋلۋدى 1936 - جىلى باستاپتى. سول كەزدەگى العاشقى قۇرىلعان «تەمپ» سپورت قوعامىنىڭ قابىرعاسىندا قازاق بالاسى بىلعارى قولعاپتى تۇڭعىش كيىپ، ۇيرەنە باستادى. كەيىن بۇل سپورت «دينامو»، «سپارتاك»، «مەديك»، قاراعاندىداعى «كومىرشى» سەكىلدى قوعامدارعا ۇلاسىپ، كەڭ ەتەك جايا باستايدى.

شوقىر ءوزىنىڭ جەتەكشىلىگىمەن 1937 - جىلى بوكستان الماتى قالاسىنىڭ رەسمي بىرىنشىلىگىن ۇيىمداستىرادى. وعان 50 سپورتشى قاتىسقان. قازاق بوكسى قاز تۇرعان شاعىندا سۇراپىل سوعىس ءورتى تۇتاندى. شوقىر سەكىلدى ازاماتتى قان مايداننان قاقپالاساڭ دا توقتاتا المايسىڭ، ويتكەنى ەر ازامات ءۇشىن وتان قورعاۋدان اسقان پارىز جوق. بولتەك ۇلىنىڭ سوعىستاعى جاۋىنگەرلىك ءومىرى ارنايى زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى. ويتكەنى، بەيبىت كۇندەگى تاعدىرىنىڭ بەيمالىم تۇستارى كوپ تۇلعانىڭ سوعىستاعى ساتتەرىن سۋرىلىپ ايتىپ بەرەتىن كىسى تاپپايسىڭ. ءوزى سەكىلدى ارتىندا جوقتاۋشىسى جوق، جەتىمدەر ۇيىنەن شىققان جەتىمەكتەردەن ولىمگە دايارلانعان ارنايى توبى قۇرىلىپتى. «اكەم سول توپتا بولعان»، - دەپ ەسكە الادى، بۇگىندە شوقىر اتامىزدىڭ قىزى توتى.

«جيىرما جەتى ادام بولدىق. جاۋ شابۋىلعا شىققان كەزدە بىزدەرگە كەيىن قايتۋعا رۇقسات جوق دەگەن بۇيرىق بولدى. تالىقسىپ بارىپ ەسىمدى جيناسام، قاسىمداعى تاتار جولداسىم عانا قالىپتى. ونىڭ دا ەكى اياعى بىردەي جارالانعان. سۇيرەي جونەلدىم. ول ماعان، مەنى تاستا قايتەسىڭ، ءوزىڭ قۇتىل دەسە دە تاستامادىم. ويتكەنى ول مەنىڭ امان قالعان كۇندە دە ءوزىمنىڭ جاۋ قولىنا تۇسپەي، انتىمدى بۇزباي كەلگەنىمنىڭ جالعىز كۋاسى ەدى. كۇرتىك قاردىڭ استىن قازىپ الىپ، تالدىڭ تامىرىن تالعاجاۋ قىلىپ ەكى كۇن شىدادىق. ءبىزدىڭ توپتى وسىنداي جاعدايلارعا الدىن الا مىقتاپ دايىنداعان بولاتىن، سونىڭ ارقاسىندا امان قالدىق». بۇل اڭگىمەنى اكەمنىڭ ءوز اۋزىنان ەستىپ ەدىم. سوعىس تۋرالى ءتىس جارىپ اڭگىمە قىلماۋشى ەدى. ويتكەنى، اكەمدى سوعىستان كەيىن كۇدىكتەنگەن بولۋ كەرەك، كوپ تەكسەرىپتى. «تەگىڭ نەگە بولتەك ۇلى؟» - دەپ تيىسەتىندەرى دە سول كەزدە. سوندا اكەم: «بولتەكتەن تۋدىم، سوندىقتان بولتەك ۇلىمىن»، - دەپ جاۋاپ بەرىپتى. اكەمدى تەكسەرگەندەر: «اعايىن-تۋماڭ بار ما؟» - دەپ سۇراسا، ول: «ەشكىمىم جوق، جالعىزبىن، جەتىممىن»، - دەپ قىسقا قايىراتىن. ال، اكەمنىڭ سەرىكقالي دەگەن اعاسى سوعىستا قايتقانىن، ارزۋ دەگەن اپاسى بولعانىن بىلەتىن بىزدەرگە «ەشكىمىم جوق دەپ ايتىڭدار» دەپ ۇيرەتەتىن. سويتسەم، كەيىنگى جەردە اعايىن-تۋماعا زيانىم تيەدى دەپ قاۋىپ ەتكەن ەكەن عوي»، - دەيدى توتى شوقىر قىزى.

ءسىرا، شوق اتامىزدىڭ ولىمگە باس تىككەن ارنايى توپتا بولعانى راس بولۋ كەرەك. ويتكەنى، ونىڭ ۋردۋ-حيندي، پارسى، نەمىس سەكىلدى ءوزىنىڭ انا تىلىنەن باسقا بەس تىلگە جەتىك بولعاندىعىن نەمەن تۇسىندىرۋگە بولادى؟ شوقىردىڭ ەرەكشە فەنومەن تۇلعا ەكەندىگىن ەندى ەستىپ جاتىرمىز ەمەس پە؟ ونىڭ وسىنداي پوليگلوتتىق قابىلەتىنەن باسقا كاسىبي قىلقالام شەبەرى بولعاندىعىن دا بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلمەيدى. ول سوعىستان كەيىنگى جىلدارى كيەۆ كوركەمسۋرەت اكادەمياسىن جانە كيەۆتىڭ دەنە تاربيەسى ينستيتۋىن ۇزدىك اياقتايدى. تالانتتى سپورتشى ءوز حالقىنىڭ شىعارماشىل-زيالى قاۋىمىمەن تىعىز ارالاسىپ تۇرعان. ءبىر كەزدەرى بەيىمبەت مايليننىڭ تاتار حالقىنىڭ تالانتتى ۇلى عابدوللا توقايدى بەينەلەۋگە شوقىر اعامىزدى عانا قولاي كورۋى بولتەك ۇلىنىڭ سۋرەتشىلىك دەڭگەيىنىڭ بيىكتىگىن كورسەتسە كەرەك. ول سالعان مۇحتار اۋەزوۆ، شاكەن ايمانوۆ، شارا جيەنقۇلوۆا سەكىلدى قازاقتىڭ ادەبيەتى مەن ونەرىنىڭ تالانتتى تۇلعالارىنىڭ پورترەتتەرى قازىر بىرەۋلەردىڭ جەكە كوللەكسياسىندا كورىنەدى. ءتىپتى، ءبىر كەزدەرى شوقىردىڭ «قازاق فيلمنىڭ» سۋرەتشىسى بولىپ قىزمەت ەتكەنىن دە كوبى ۇمىتىپ قالعان. وكىنىشكە قاراي شوقىر سالعان دۇنيەلەردى ساقتاپ قالۋ كەيىنگى ۇرپاق ءۇشىن قيىنعا سوعىپتى. قازىر اتامىزدىڭ ارتىنداعى مۇراسىنا يەلىك ەتىپ وتىرعان قىزى توتىنىڭ قولىندا ءبىر شەتى جىرتىلعان شوقىردىڭ ءوز قولىمەن سالعان تاماشا شىعارماسى بار. وندا قاراتۇنەكتى جامىلىپ، جاپانداعى جالعىز ءۇيدى تاستاپ كەتىپ بارا جاتقان ۇشەۋدىڭ بەينەسى بار. ۇلكەنى بويجەتكەن قىز بالا، قولىندا جورگەكتەگى ءسابي، سوڭىندا ەس ءبىلىپ قالعان ءىنىسى. سوناۋ اشارشىلىق جىلدارى قاراشەشەكتەن قايتقان اكە-شەشەسىن كومىپ، سارقاۋاقتاعى جالعىز ءۇيدى تاستاپ، باسى اۋعان جاققا باۋىرلارىن قۇشاقتاعان كۇيى جونەلگەن اپاسى ارزۋ ءسابي شوقىردىڭ ساناسىندا وسىلاي قالىپتى.

ماسكەۋ ءۇشىن بولعان قاندى شايقاستا جاراقات العان شوقىر ەلگە ورالۋعا ءماجبۇر بولادى. دەنساۋلىعى قالپىنا كەلىسىمەن جاتتىقتىرۋشىلىق جۇمىسىن جالعاستىرادى. 1946 - جىلى «سپارتاك» قوعامى بويىنشا بوكستان ك س ر و چەمپيونى اتانىپ، قازاق جاستارى اراسىندا ءبىرىنشى بولىپ سپورت شەبەرى دەگەن دارەجەگە جەتتى. شوقىر اعامىزدىڭ باسشىلىعىمەن سول جىلدان باستاپ قالانىڭ، رەسپۋبليكانىڭ، ورتا ازيانىڭ رەسمي چەمپيوناتتارى وتكىزىلە باستادى. 1947 - جىلى ماسكەۋدە وتكەن ك س ر و بىرىنشىلىگىنە قازاقستاننىڭ قۇراما كومانداسى تۇڭعىش رەت قاتىسىپ، ماحمۇت وماروۆ قولا جۇلدەگەر اتانعان ەكەن.

ونىڭ سوعىستان سوڭ رەپرەسسياعا ۇشىراعان گۋستاۆ كيرشتەين، داۋلەتكەرەي مولايەۆ سەكىلدى جاتتىقتىرۋشىلارمەن تىزە قوسىپ تەر توككەن تۇسى دا وسى شاق. شوقىر باپكەرلىك ەتە ءجۇرىپ ءوزى دە بىلعارى قولعابىن كيىپ تۇرۋدى ۇمىتپاعان. 1947 - جىلى «دينامو» بىرىنشىلىگىنىڭ فيناليسى، 3 دۇركىن قازاق س س ر-نىڭ چەمپيونى بولىپتى.

بۇرىنعى ماسانشى مەن جامبىل كوشەلەرىنىڭ قيىلىسىنداعى ءۇش قاباتتى ارتىستەر ءۇيىنىڭ ءبىر بولمەلى پاتەرىندە قوڭىرقاي عانا تىرلىك كەشۋ - شوقتىعى بيىك شوقىردىڭ قاناعاتشىلدىعى مەن قاراپايىمدىلىعىن قاتار كورسەتەدى. كەڭ ءۇي سۇراپ، بىرەۋدىڭ الدىنا بارۋدى ار ساناپتى. بولماسا ءدىنمۇحامەد قونايەۆتىڭ ەسىگىن باتىر باۋكەڭ ەكەۋىنەن باسقا ەشكىم رەسمي رۇقساتسىز، قاقپاي كىرە الماسا كەرەك. ايسۇلۋ مەن اقتوتىداي قوس گۇلى دۇنيەگە كەلگەن تار وشاقتىڭ قۇنى ول ءۇشىن باسقادان قىمبات تۇرعان. ال، ءوزىنىڭ ادال جارى، حالقىمىزدىڭ تۇڭعىش كاسىبي بالەرينا-ءبيشىسى نۇرسۇلۋ تاپالوۆا تۋرالى اڭگىمە ءوز الدىنا بولەك تاقىرىپ. شوقىردىڭ شاڭىراعى بىرەۋلەر ءۇشىن كوزگە ىلىگەر جاساۋ-جيهازى جوق، قالانىڭ تار قۋىس ءۇيى بولسا، قازاقتىڭ سول كەزدەگى زيالى قاۋىمى ءۇشىن شات-شادىمان قۋانىشقا تولى نەبىر بازارلى كۇندەردىڭ كۋاسى. شىعىستىڭ زارەماسى اتانعان نۇرسۇلۋعا ءان ارناعان سازگەر دە، شوقىرمەن ەلىنىڭ شوقتىعىن كوتەرگەن اقىن دا، ءبارى-ءبارى وسى ءبىر بولمەلى پاتەردىڭ تۇراقتى قوناقتارى. «ءبىزدىڭ ۇيدە عاريفوللا قۇرمانعاليەۆتىڭ ءان شىرقاعاندارى ەسىمدە قالىپتى»، - دەيدى توتى شوقىر قىزى. شوقىردىڭ بوكسقا سىڭىرگەن ەڭبەگىن باعالاعان ءبىر كىسى «شوقا، مىنانى ءمىنىپ جۇرىڭىزشى»، - دەپ استىنداعى سۋ جاڭا موتوسيكلىن ۇسىنىپتى. الگى ازاماتتىڭ قولىنان كىلتتى العان بويدا شوقىر بۇلارعا كوزى جىپىلىقتاپ قاراپ تۇرعان قازاقتىڭ ءبىر قاراگوز جەتكىنشەگىن «اي، بالا، بەرى كەل» - دەپ، شاقىرىپ الىپتى دا، موتوسيكلدىڭ كىلتىن ۇستاتا سالىپتى. الگى جومارت مىرزا دا، تۇسىنە دە كىرمەيتىن موتوسيكلدى ولجالاعان بالا دا ەسى شىعىپ تۇرعاندا شوقاڭ جاياۋ اياڭداپ ۇزاپ كەتىپتى.

باتىر باۋكەڭ، باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ ءوزى: «ەكى-اق ناعىز قازاق بارمىز، ءبىرى - مەن، ءبىرى - شوقىر»، - دەيدى ەكەن. قىلىشىنان قان تامعان قىرقىنشى جىلدارى ءوز تەگىن «وۆ» ەمەس، «ۇلى» دەپ جازدىرعان ەكى قازاقتىڭ سوعىستان سوڭعى جىلدارى ءبىر-بىرىمەن ارالاس-قۇرالاس ءومىر سۇرگەنىن بىلەتىندەر بار بولۋ كەرەك. قىزى توتىنىڭ ايتۋىنشا، ەكى «ۇلى قازاق» الماتىنىڭ كوشەسىمەن تاياقتارىن قولىنا الىپ كەلە جاتقاندا كوشەنىڭ تەنتەگى مەن تەلىسى تاق تۇرادى ەكەن. «ەكى جىندى قازاق كەلە جاتىر، ساق بولىڭدار»، - دەپ ءبىر-بىرىنە بەلگى بەرمەسە، ولاردىڭ كوشەدەگى بەيباستاق، قۋلىق-سۇمدىق ارەكەتتەرىن بايقاپ قالاتىن ەكەۋى تىراعايلاتىپ قۋا جونەلەدى ەكەن الگىلەردى. كەيىن دۇنيەدەن وزعان سوڭ دا قازاقتىڭ ەكى ۇلىنا قاتار توپىراق بۇيىرىپتى.

شوقىردىڭ جەرلەسى اتانۋ ماقتانىشتان بۇرىن جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەسە كەرەك. ونىڭ اكەسى بولتەكتىڭ مولاسى قازىرگى جارمىش اۋىلىنىڭ تۇسىنداعى تاۋدىڭ بيىگىندە تۇر. بۇگىندە ماڭعىستاۋدا قازاق بوكسىنىڭ اتاسى اتانعان جەرلەسىمىزدىڭ ەسىمىن ەسكە الۋعا ارنالعان بوكستان ەرەسەكتەر اراسىنداعى حالىقارالىق تۋرنير ۇيىمداستىرۋ ىزگى داستۇرگە اينالىپ كەلەدى. ماڭعىستاۋ اۋدانىنىڭ ورتالىعى شەتپە كەنتىندەگى ۇلكەن سپورت كەشەنى دە شوقىر بولتەك ۇلىنىڭ اتىندا. اتاق-بەدەلگە، دۇنيە مۇلىككە قۇداي بەرگەن تالانتى مەن ونەرىن ساۋدالاي الماعان شوقىر بولتەك ۇلى مەن ونىڭ زايىبى نۇرسۇلۋ تاپالوۆانىڭ ەسىمىن ەندىگى ۇرپاق قالاي ۇلىقتاسا دا جەتكىلىكسىز بولماق.

شوقىر بولتەك ۇلى 1994 - جىلدىڭ 6 - ساۋىرىندە 78 جاسىندا دۇنيەدەن وزدى. ارادا 4 جىل وتكەندە زايىبى نۇرسۇلۋ ەلۋباي قىزى دا قايتپاس ساپارعا اتتاندى. ءبىرى قازاقتىڭ تۇڭعىش بوكسشىسى، ءبىرى تۇڭعىش كاسىبي بالەت ءبيشىسى، ءبىرى تۇڭعىش سپورت شەبەرى، ءبىرى قازاق س س ر-نىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتىسى، ءبىرى قازاق-س س ر-نىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن جاتتىقتىرۋشىسى، «قوس تۇڭعىش» تۋعان ەلىنىڭ توپىراعىندا بايىز تاپتى. ەكەۋى دە كەڭسايدا جەرلەنگەن. ايتۋشىلار، ەكەۋىنىڭ دە باسىنا ماردىمدى بەلگى قويىلماعان دەيدى. شىركىن، ماڭعىستاۋدىڭ تاسىنان قيىپ تۇرىپ، ءبىر-ءبىر قۇلپىتاس قادار ما ەدى باستارىنا؟! شوقىردىڭ ءبىر بولمەلى پاتەرىنىڭ ءجيى مەيماندارىنىڭ ءبىرى - مۇقان تولەبايەۆ. اللاعا شۇكىر، ول كىسى بۇل كۇندە الماتىنىڭ ءبىر كوشەسىن يەلەنىپ وتىر. شوقىر اتامىزدىڭ ەڭ بولماسا تابانىن اۋدارماي قونىستانعان قۇتتى شاڭىراعى «ارتىستەر ۇيىنە» ءبىر تاقتايشا ءىلۋ دە ەشكىمنىڭ ويىنا كەلمەپتى.

شوقىر اتامىزدىڭ ارتىندا قالعان قوس قىزى ايسۇلۋ مەن اقتوتى، جيەندەرى باۋىرجان مەن سانجار امان بولعاي. جاقسىنىڭ ورنى عوي. قىزى توتى ءدال قازىر ماڭعىستاۋدا ءجۇر. ءبىر جاعى اعايىن-تۋمانى ارالاپ، ءساتى كەلگەندە اكەسىنىڭ اتىنداعى ۇلكەن حالىقارالىق باسەكەگە قاتىسپاقشى. ەكىنشىدەن - اكەسىنىڭ اماناتىن ورىنداۋ. قىزىنا جازعان وسيەتىندە: «بالا كۇنىمدە بالىقشىلارعا ەرىپ، سۇلتان ءۇپى دەگەن اۋليەنىڭ باسىنا ءجيى باراتىنبىز. قاسيەتتى جەر ەدى، اياعىڭ جەتسە، بارىپ دۇعا قىلارسىڭ»، - دەپتى. «اكەم ايتقان اۋليەنىڭ باسىن كوزىمنىڭ جاسىن تيا الماي، جىلاپ ءجۇرىپ زياراتتادىم»، - دەيدى ول. شوقىر اتامىز جانە ءبىر وسيەتىندە: «قىزىم، اق باۋىرساققا ءبىر تويۋ جازباعان ءومىر بولدى مەنىكى. ايتسە دە، وعان وكىنبەيمىن، حالىققا پايدالى ءبىر ءىس تىندىرا المادىم، وكىنىشىم سول...» - دەپ جازىپ كەتىپتى. ماڭدايى تاسقا تالاي تيسە دە قايتپاعان شوقىر وكىنىپتى.

انۋاربەك بيماعامبەت

دەرەككوزى: Caspinfo.kz

2012-جىل


سوڭعى جاڭالىقتار