قاي قىرىنان قاراساڭ دا ۇلى ەدى ول! - ءسابيت دوسانوۆ

None
استانا. قازاقپارات - كوزى تىرىسىندە -اق اتى اڭىزعا اينالعان ادامدار بولادى. ول اڭىز ونىڭ ەل سۇيسىنگەن ەرەكشەلىكتەرىنەن تۋىندايدى. ءبىرتۋار ازاماتىن سۇيگەن حالىقتىڭ ىرزا كوڭىلىنەن تۋعان ول مىرزا اڭىزدار اقيقاتتان ونشا الىس تا ەمەس.

تۇندە دە جارقىرايتىن جاقۇتتاي جاۋھار شىعارمالارىمەن عانا ەمەس، ۇلت ءۇشىن جاساعان ۇلى ەرلىگىمەن دە ەل سۇيىسپەنشىلىگىنە بولەنگەن ءسوز زەرگەرى عابيت ماحمۇت ۇلى مۇسىرەپوۆ جايلى دا اڭىز اڭگىمەلەر از ەمەس.

مەن اڭىز ەمەس، ءوز كوزىممەن كورگەن، ءوزىم كۋا بولعان، كوپشىلىك جەتە ءبىلىپ، جىلىكتەپ تاني قويماعان جايلاردى بايانداي وتىرىپ، قايتا تۋماس، قايتالانباس، تالانتتىڭ كەيبىر قىرلارى مەن سىرلارى، رۋحى بيىك ۇلىلىعى مەن سىمباتى بولەك جان سۇلۋلىعى جايلى سىر شەرتەيىن.

ءبىرىنشى سىر: جازۋشى نەگە كوزىنە جاس الدى؟

ءبىر انانىڭ -تابيعات اتتى ۇلى انانىڭ پەرزەنتى - ادامزات ءوز ورتاسىنىڭ جەمىسى. ادام ۇستازدان ۇيرەنىپ، شاكىرتپەن وسەدى. اللا تاعالا اركىمگە ءارتۇرلى باقىت بەرەدى. جاراتقان يەمنىڭ ماڭدايىما جازعان ءبىر باقىتى، مەنىڭ ادەبيەتتەگى ۇستازدارىم - ۇلتىمىزدىڭ ۇلى پەرزەنتتەرى. اللاعا شۇكىرشىلىك ەتىپ، تاۋبە دەيتىنىم مەن -مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ءدارىسىن تىڭداپ، ءديدارلاسۋ، ءسابيت مۇقانوۆ پەن عابيت مۇسىرەپوۆكە العاشقى شىعارمالارىمدى وقىتىپ، اق باتاسىن الۋ، عابيدەن ءمۇستافيننىڭ جۇرەك قالاۋىمەن ءبىر ەمەس، بىرنەشە مارتە ساپارلاس بولعان سەرىگى، ولجاس سۇلەيمەنوۆپەن قىرىق جىل بويى دوس بولۋ باقىتى بۇيىرعان قالامگەرمىن. بۇل قاتاردا سەرگەي ميحالكوۆ، مۇستاي كارىم، شىڭعىس ايتماتوۆ، راسۋل گامزاتوۆ، البەرت فيشلەر، مومىن كانووت، داۆيت كۋگۋلتينوۆ سىندى ءار ەلدىڭ ۇلتقا بولىنبەيتىن ۇلى تۇلعالارى بار. ولار جايلى جازعاندارىم شەت جانە ءوز ەلىمىزدىڭ گازەت، جۋرنالدارىندا جاريالاندى.

ال عابەڭ - عابيت مۇسىرەپوۆ جايلى سىر شەرتۋدىڭ ءساتى ۇلى ۇستازدىڭ تۋعانىنا 110 جىل تولۋىنا وراي ەندى كەلىپ وتىر. «سالەمنىڭ دە ءساتى بار» دەگەن وسى بولار، ءسىرا!

عابەڭ جايلى ءسوز بولعاندا، ءسىرا دا، ەستەن كەتپەيتىن ساۋلەلى ساتتەر از ەمەس. ءبارى ەستە، ءالى جادىمدا. 1969- جىل. «جازۋشى» باسپاسىنىڭ پروزا رەداكسياسىندا رەداكتور بولىپ جۇرگەن كەزىمدە باسپانىڭ ديرەكتورى ءىلياس ەسەنبەرلين شاقىرىپ الدى دا، كەزەكتى قولجازبانى قولىما ۇستاتتى. قاپ-قالىڭ قولجازبانى اشىپ قاراسام، «سۋرەتكەر پارىزى» دەپ اتالاتىن ماقالالار جيناعى ەكەن. كولەمى - كولدەي، قىرىق باسپا تاباق. اۆتورى - عابيت مۇسىرەپوۆ. مەن وزىنە دە، وزگەگە دە قاتاڭ تالاپ قوياتىن ءارى پاڭ، ءارى كىرپياز قالامگەرمەن ىستەس بولۋعا جۇرەكسىنىپ، ءبىراز قاشقالاقتاپ ەدىم، ىلەكەڭ:

- سەنى عابەڭنىڭ ءوزى قالادى. ءسوزدى قوي دا، ىسكە كىرىس، - دەپ كونبەدى.

قولجازبانى وقۋ بارىسىندا اڭعارعانىم، جيناقتى قۇراستىرعان بەلگىلى ادەبيەتشى، فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى ءابدىلحاميت نارىمبەتوۆ عابەڭنىڭ ءار جىلداردا جازىلىپ، ءارتۇرلى گازەت-جۋرنالداردا جاريالانعان ادەبي سىن ماقالالارىن ىزدەپ تابۋ باعىتىندا اسا ىجداعاتتىلىقپەن ەڭبەك ەتكەن ەكەن. ايتسە دە، قولجازبادا بىردەن كوزگە ۇرىپ تۇرعان ءبىر كەمشىلىك - كەزىندە جازىلىپ، ۋاقىتىندا ايتىلعان سوزدەر ءۇتىر-نۇكتەسىنە دەيىن وزگەرمەستەن سول كۇيىندە ۇسىنىلعان. ۋاقىت تىنىسىن سەزىنۋ، ادەبيەت تاريحىن زەردەلەۋ ءۇشىن بۇل دا ءجون شىعار. دەي تۇرساق تا، بۇگىنگى كۇن تۇرعىسىنان قاراعاندا، ءبىراز ەلەپ- ەكشەۋدى قاجەت ەتەتىن تۇستار دا بارشىلىق ەدى. ءبىر عانا مىسال، عابەڭنىڭ ۇلى سۋرەتكەر مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «حان كەنە» پەساسى تۋرالى كولەمى وتىز بەتتىك ماقالاسى - ءبىرىڭعاي سىناۋ مەن مىنەۋ. سىن بولعاندا دا عابەڭە دە، مۇقاڭا دا جاراسا قويمايتىن اشىق بولعاندا دا تىم اششى سىن ەكەن. مەن كوپ ويلانىپ، بۇل ماقالانى مىنا جيناقتان الىپ قالۋ كەرەك دەپ شەشتىم. وسى ويىمدى الدىمەن ءبىر بولمەدە بىرگە وتىراتىن ارىپتەس اعالارىم جايساڭبەك مولداعاليەۆ پەن ماعزۇم سۇندەتوۆكە ايتىپ ەم، ولار مەنى قولدادى. ال ىلەكەڭ وت باسقانداي ىرشىپ ءتۇستى.

- سەنىڭ ەسىڭ دۇرىس پا؟ - دەپ دۇرسە قويا بەردى ول. - عابيت مۇسىرەپوۆكە تۇزەتۋ جاسايتىن سەن كىمسىڭ؟ ءارىپ قاتەسىن جوندە دە، ءبىر ءسوزىن دە قىسقارتپاي، قولجازبانى سول كۇيىندە تەزىرەك وندىرىسكە جىبەر.

قولجازبانى وقىپ بولعاننان كەيىن عابەڭە تەلەفون شالدىم.

- عابە، قولجازبانى وقۋ بارىسىندا ءبىراز سۇراق تۋىندادى. ءسىزدىڭ اقىل-كەڭەسىڭىز كەرەك بولىپ تۇر، - دەدىم اتقاقتاي سوققان جۇرەك لۇپىلىن ارەڭ باسىپ.

- ءيا... - دەپ از-كەم ءۇنسىز تۇردى دا، - ەرتەڭ ساعات وندا ءبىزدىڭ ۇيگە كەل، - دەدى عابەڭ.

بۇل - مەنىڭ عابەڭنىڭ ۇيىنە ءبىرىنشى رەت كەلۋىم. ۆينوگرادوۆ كوشەسىندەگى 49- ءۇيدىڭ ءۇشىنشى قاباتىنا كوتەرىلىپ، 25- پاتەردىڭ قوڭىراۋىن باستىم. ەسىكتى رايا اشتى. ءدالىزدى بويلاي ءجۇرىپ، سولعا بۇرىلدىم دا، زال ارقىلى عابەڭنىڭ جۇمىس بولمەسىنە ءوتتىم. عابەڭ ماعان ءبىرتۇرلى كوڭىلسىزدەۋ كورىندى. قاباعى قاتىڭقى. سالەمىمدى سالقىنداۋ العان ول تابالدىرىقتان اتتاي تۇرىپ قالعان مەنى كوز قيىعىمەن ءبىر شولىپ ءوتتى دە:

- كەل، انا ورىندىقتى ال دا، مىنا جەرگە وتىر، - دەپ ءوزى وتىرعان جازۋ ۇستەلىنىڭ شەت جاعىنان ورىن ۇسىندى. قولجازبانى جازۋ ستولىنىڭ ءبىر شەتىنە قويىپ، ەدەننەن توبەگە دەيىن جەتكەن كىتاپ سورەلەرىنە قاراي قالعان مەنىڭ ويىمدى عابەڭنىڭ:

- ءيا، - دەپ از بوگەلىپ بارىپ، - كانە، قانداي ساۋالدارىڭ بار؟ - دەگەن داۋىسى ءبولدى. مەن قولجازبانى الدىما جايىپ سالىپ، «وسى قالاي» دەگەن جايلاردى سۇراپ، سۋىرتپاقتاپ سىر تارتا باستادىم. العاشقىداي ەمەس، ەتىم ۇيرەنە كەلە ەركىن سويلەدىم. سودان عابەڭ ەكەۋمىز ەكى كۇن بويى ءار ماقالا، ءار بەتتى مۇقيات قاراپ شىقتىق. ازداعان قىسقارتۋلار مەن تۇزەتۋلەرگە تەز كەلىسكەن عابەڭ «حان كەنە» پەساسى جايلى ماقالانى جيناقتان الىپ قالۋ جايلى ۇسىنىسىمدى قابىلدامادى. جاستىعىم بولار، مەن دە ءوز پىكىرىمدى دالەلدەۋگە تىرىسىپ باقتىم. «وسىنىم بەكەر بولدى ما» دەپ قوبالجىپ ءجۇر ەدىم، ارادا ءۇش كۇن وتكەسىن عابەڭ تەلەفون سوعىپ:

- سەنىڭ ءسوزىڭنىڭ جانى بار ەكەن. سول ماقالانى وسى جيناققا قوسپاي-اق قوي، - دەدى.

كەيىن «سۋرەتكەر پارىزى» باسپادان كىتاپ بولىپ شىققاندا عابەڭ: «ءبىرىنشى قولعا تۇسكەن داناسىن قادىرلى ءىنىم، تالانتتى ءىنىم سابيتكە تارتامىن، 10.08.1970 ج.»، - دەپ ءوز قولىمەن سىيلادى.

ەرەكشە ەستە قالعان ەكىنشى وقيعا - مەنىڭ «ارۋانا» پوۆەسىمنىڭ قولجازباسىن وقىپ، پىكىر ايتۋى ەدى. ادەتتە، عابەڭ كوركەم شىعارمانى قارىنداشپەن جازۋشى ەدى. ۇناماعان ءسوز، سويلەمدەرىن وشىرگىشپەن ءوشىرىپ، قايتا جازاتىن. «ارۋانا» جايلى ايتار ويلارىنىڭ تەزيسىن سيامەن جازىپتى. ءۇشىنشىسى - عابەڭنىڭ ۇسىنىسىمەن ەكەۋمىزدىڭ سواۆتور بولۋىمىزبەن ايگىلى فوتوشەجىرەشى بلەحمان جايلى «قىمبات قازىنا» دەگەن اتپەن كولەمدى وچەرك جازىپ، «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە جاريالاۋىمىز. عابەڭمەن ۇزاق جىلدار بويى دامدەس-تۇزداس، پىكىرلەس بولا ءجۇرىپ ەستە قالعان تاعى ءبىر ءسات 1980- جىلى بولىپ ەدى. سول جىلدىڭ جازىندا عابيت مۇسىرەپوۆ باستاعان بار بولعانى ون ادامنان تۇراتىن دەلەگاسيا سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنا بارىپ ءسابيت مۇقانوۆتىڭ سەكسەن جىلدىعىنا ارنالعان مەرەكەلىك شارالارعا قاتىناسىپ قايتتىق. ونداعى كورگەندەر مەن كوڭىلگە تۇيگەندەر - جەكە ەڭبەكتىڭ ەنشىسى...

عابەڭمەن ارالاس-قۇرالاس بولعان جىلدارداعى بەسىنشى ءبىر بەلەس - ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ باستاماسىمەن جازۋشىلار وداعىنىڭ جانىنان قۇرىلعان اعالار القاسىندا بىرگە جۇمىس ىستەۋىمىز بولدى. ع.مۇسىرەپوۆ، ع.مۇستافين، م.قاراتايەۆ، ءا.ابىشەۆ، د.سنەگين، ز.سامەدي، ءا.سارسەنبايەۆ، ءا.ءشارىپوۆ سىندى دارا دا دانا تۇلعالار توبىندا حاتشىلىق قىزمەت اتقارا ءجۇرىپ، اياۋلى اعالارىمنىڭ تالاي تاماشا قاسيەتتەرىنە ءتانتى بولدىم. ول - ءوز الدىندا بولەك، ۇلكەن ءاڭگىمە...

1985- جىلى 5- قاڭتاردا عابيت، عابيدەن، ءالجاپپار اعالارىمدى ۇيگە شاقىرىپ، داستارقانىمنان ءدام تاتىرعان ساتتە دە عۇلامالارعا ءتان تالاي عيبراتتى مول اڭگىمە ەستىگەنىم دە كوكىرەگىمدە سايراپ تۇر. ۇيگە كۇندىزگى ساعات ون بىردە كەلىپ، كەشكى ساعات سەگىزدە تاراعان اياۋلى اعالارىمنىڭ قالجىڭدارىنىڭ ءوزى قانداي جاراسىمدى ەدى! پرەفەرانس ويناۋدى جاقسى كورەتىن ولار ايىنا ءبىر رەت ءبىزدىڭ ۇيدە باس قوسىپ، اڭگىمە-دۇكەن قۇرۋعا، پرەفەرانس ويناۋعا ۋاعدالاسىپ ەدى-اۋ سوندا...

1985- جىلى قاڭتار ايىنىڭ 20- جۇلدىزىندا عابيدەن اعا قايتىس بولدى دا، ول ويلارى ورىندالمادى.

اباي اتىنداعى وپەرا جانە بالەت تەاترىندا مۇستافينمەن قوشتاسۋ ءراسىمى ءوتىپ جاتتى. كەڭساي زيراتىنا بارار الدىندا تەاتر ديرەكتورىنىڭ كابينەتىنە كەلىپ اياق سۋىتقان مۇسىرەپوۆ ماعان قاراعان كۇيى ۇزاق ۋاقىت ويلانىپ وتىردى دا، ءبىر ءسات بىلاي دەدى:

- ءسابيت، عابيدەن ەكەۋمىز ەندى سەنىڭ ۇيىڭە بارا المايتىن، پرەفەرانس ويناي المايتىن بولدىق...

وسىلاي كۇيزەلە سويلەپ، ىشتەي كۇڭىرەنگەن مۇسىرەپوۆ تەرەڭ كۇرسىندى. سول ءسات ونىڭ جانارىنان جالعىز تامشى جاس ءۇزىلىپ كەتتى.

مۇسىرەپوۆتىڭ جانىنداعى جارا ونىڭ ويلى، مۇڭلى جانارىنان ايقىن اڭعارىلىپ تۇردى. اۋەزوۆتى جەرلەۋگە ارنالعان قارالى جيىندا: «ءومىر كۇندە ويىن، كۇندە توي ەمەس. اڭداۋسىزدا رەنجىتكەن جەرىمىز بولسا كەش، مۇقا! «ات تۇياعىن تاي باسار» دەگەن ءسوز ساعان جۇرمەيدى. سەنىڭ ورىنىڭ ويسىراپ تۇر...» - دەپ كوكىرەگى قارس ايىرىلا سويلەگەن عابەڭنىڭ مۇقانوۆ قايتىس بولعاندا قابىرعاسى سوگىلگەنىن دە كورىپ ەك. ايتسە دە، تابيعاتىندا قايسار، ەمەننىڭ بەزىندەي قاتتى عابەڭنىڭ بۇلاي جۇقارعانىن كورمەپ ەك. كىم ءبىلسىن، «ءاي، سارى شال» دەپ الىپ قاتتى قالجىڭداساتىن قۇرداستىڭ قادىرى وتەرىن قازىر-اق باعامدادى ما، الدە جارىق دۇنيە دەپ اتالاتىن جالعاننىڭ وتكىنشىلىگىن ويلاپ، وپىندى ما، ايتەۋىر، سول ساتتە عابەڭنىڭ قاتتى كۇيزەلگەنى انىق.

ەكىنشى سىر:

جازۋشىنىڭ شىعارماشىلىق ءۇش ەرەكشەلىگى

ءبىر شىعارماسىنان ءبىر شىعارماسى اسىپ ءتۇسىپ جاتاتىن عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ جازۋشىلىق شەبەرلىكتەرى مەن جازۋ ەرەكشەلىكتەرىن سان سالاعا ءبولىپ تالداۋعا بولار ەدى. مەن اڭگىمە ۇزاپ كەتپەس ءۇشىن حاس شەبەردىڭ ءۇش ەرەكشەلىگىنە قىسقاشا توقتالماقپىن.

الدىمەن، جازۋشىنىڭ شىعارماشىلىق لابوراتورياسىنان ەلەس بەرەتىن از عانا ەستەلىك. جىل وزعان سايىن الىستاپ بارا جاتقان سوناۋ ءبىر جىلدارى مۇحتار اۋەزوۆ مۇراجايىندا اپتاسىنا ءبىر رەت زيالى قاۋىم وكىلدەرى، اسا كورنەكتى جازۋشى، عالىمدارمەن جۇزدەسىپ تۇراتىن جاقسى ءبىر ءداستۇر بار ەدى. كەزدەسۋگە كەلگەن اتاقتىلارىمىز ءومىر مەن ونەردىڭ وزەكتى تاقىرىپتارى جايلى اڭگىمەلەپ، كوپشىلىكتىڭ كوكەيىندە جۇرگەن كوكەيكەستى سۇراقتارىنا جاۋاپ بەرەتىن.

ءالى ەسىمدە، 1975- جىلعى اقپان ايىنىڭ جيىرما سەگىزىنشى جۇلدىزى، جۇما. سول كۇنى كەشكىسىن عابەڭ اۋەزوۆ مۇراجايىنا ءداستۇرلى كەزدەسۋگە كەلدى. ىرعالا باسىپ، مىنبەگە باياۋ كوتەرىلگەن عابەڭ زال تولى حالىققا قىدىرتا كوز تاستاپ، از-كەم ءۇنسىز تۇردى دا، ءار ءسوزىن باپپەن سالماقتاپ، اسىقپاي ايتاتىن ادەتىمەن سويلەپ كەتتى. عابەڭنىڭ قۇلاققا جاعىمدى قوڭىر داۋىسىمەن جەتكىزگەن قۋاتتى ويلارى كاۋسار بوپ قۇيىلىپ، جۇرەككە ءسىڭىپ جاتتى... جازۋشىنىڭ سول اڭگىمەسىن قويىن داپتەرگە جازىپ الىپ ەدىم. عابەڭنىڭ سوندا ايتقان، ەش جەردە جاريالانباعان اڭگىمەسىن ەش وزگەرىسسىز سول كۇيىندە باياندايىن.

«قادىرلى جولداستار! از عانا ەسكەرتۋ كەرەك بولىپ تۇر. ساباق بەرۋ - مەنىڭ جاساماعان ءىسىم، ۇيرەتۋ دەگەن - ىڭعايىم بولماعان ءىسىم. مەن قازاق ادەبيەتى تۋرالى ويلارىمدى جانە دە وكسىتىڭكىرەپ جۇرگەن وكىنىشتەر، قىزدىرىڭقىراپ جۇرگەن نارازىلىقتار تۋرالى ايتۋعا كەلدىم. 1929- جىلى قاز ا پ پ-تىڭ قاتارىنا الىندىم. «تۋلاعان تولقىندا» دەگەن پوۆەسىم شىققان ەدى. قاز ا پ پ-تىڭ بيلەتىنە قول قويعان تايىر ەدى. اسقار، ءابدىلدالار مەنەن بۇرىن كىرگەن. باقىتتى ەكەنمىن. الىپتار توبىنىڭ ونەگەلەرىن كوردىم. ساكەن، بەيىمبەت، ءىلياس، ءسابيت - الىپتار توبى. مەن وسىلاردىڭ شاكىرتىمىن. قازاق ادەبيەتىنىڭ ۇلى اتاسى - اباي، اكەلەرى - ساكەن، بەيىمبەت، ءىلياس، ءسابيت. سول ۇلكەن توپتان اسىپ كەتكەنىمىز شامالى، ءالى جەتە الماي كەلە جاتىرمىز. كوركەمدىك، تەرەڭدىك جاعىنان ولقى سوعىپ وتىرمىز. «تار جول، تايعاق كەشۋ» - ەندى ەشكىم جازا المايتىن كىتاپ. مەن مۇنى ەشقاشان رومان دەگەن ەمەسپىن. «اباي جولى» - رومان، ءبارىمىزدىڭ ءالى قۇشاعىمىزعا سىيا الماي كەلە جاتقان رومان. «كۇي»، «كۇيشى»، «قۇلاگەر» - ءىلياس شىققان شىڭ، سوڭعىلاردىڭ شىعا الماي كەلە جاتقان شىڭى. «اداسقاندار» بۇعان جەتتى. «شۇعا» الپىس جىل بۇرىن جازىلعان. ءالى جاڭا.

باسپاءسوز بۇگىن ەل بولساڭ، ەرتەڭ قۇرىلا سالاتىن ورىن ەمەس. دراما، وپەرا تەاترلارى، جازۋشىلار وداعى بەس-التى ادامنىڭ - الىپتار ەڭبەگىمەن قۇرىلدى.

ديماش احمەت ۇلى جۇلدىز تاپسىرعاندا، مەن بىلاي دەدىم: «الىپتار ورىنىن اۋىستىرايىق، باسىندا ساكەن تۇرماسىن» دەيتىندەر بار ەكەن. عالىمسىماق قازاق حاندىعى پەتكادان باستالادى دەپ ساياسي ساۋداگەرلىك جاساعان. جازۋشى بيىگى ءوزى كوتەرىلگەن بيىكتە بولادى. جازىقسىز جازاعا ۇشىراعان اقىننىڭ اقىرەتىن جۇلمالاي بەرۋ قاي كورگەندىك؟..»

شالاعايلاۋ بولا تۇرسا دا، «تۋلاعان تولقىندانى» بەيىمبەت، ءىلياس: «سەن قايدا جۇرگەن قارا پۇشىقسىڭ؟» - دەپ باسىپتى.

1932- جىلى «بەسەۋدىڭ حاتىنان» كەيىن جازالاۋ جولىمەن باتپاققارعا جىبەردى. و جاقتا التى اي ءجۇردىم. ءىلياس ەلدىڭ ىشىندە. و كەزدە ارادا حاتتار جۇرەدى. حاتتار، ارينە، ساقتالعان جوق.

بەيىمبەت ەكەۋمىزدىڭ جان تارتقانىمىز سەبەپ بولدى، «كوكشەتاۋ»، «قيلى زامان» باسىلاتىن بولدى. تۇنگى ءتورت ەدى. ول كەزدە اراق بولمايتىن. مۇحاڭ - اسقان شەشەن، ءشوپ-شالامسىز تازا. «وسىندايدا وتاۋ ۇيلەر قولايلى بولادى»، - دەدى. تاشكەنتتە دە اراق بولعان جوق.

الىپتاردا بەتكە ايتۋ بار ەدى. وتىزىنشى جىلدار ورتاسىندا رومان وقۋعا شاقىردى. ءبىر جاستىقتا ەكى باس: ءىلياس، ساكەن. شاشىن بۇراي ءتۇسىپ، ىسقىرىڭقىراپ قويىپ بەيىمبەت وتىر. ءىلياس: «قوي، ەشكى، سيىر، جىلقى ءبارى ارالاسىپ كەتكەن ەكەن، ءبىر جىلسىز ايىرا الماسسىڭ»، - دەدى.

بەيىمبەت اسا مومىن ادام ەدى. مۇحتار مەن ءسابيت «اقان سەرى» تۋرالى وپەرا ليبەرەتتوسىن جازدى، اتى - «اقان». مۇحتارمەن قولداستىق.

قازىر الىپتار تۇگەل تاۋسىلدى. وكشەلەستەر سەلدىرەپ قالدى. قالام ۇستاعاننىڭ قالىڭ كوپشىلىگى - جاستار.

جاستارعا ايتارىم: شىعارما، بەلگىلى وقيعالار تىزبەگى ەمەس، ءوز ويىڭدا، جۇرەگىڭدە قايناپ شىعىپ، وقۋشى جۇرەگىنە قۇيىلار جان ءسوزىڭ.

قوسا، باسا ايتقىم كەلەدى:

1. ەسكى ءوندىرىس ورنىنداعى ۇيىندىلەر...

2. عافۋ انا تۋرالى ولەڭ جازىپ ەدى، كولەڭكەلەرى كوبەيىپ كەتتى.

3. قازىر ءۇش جۇزدەي جازۋشى بولسا، ەكى جۇزدەيى - الماتىدا، ەڭبەكشى ومىرىنەن اۋلاق، ءوزىن-ءوزى تانىپ وتىر. سانبايەۆ پاۆلودارعا كەتتى، ءومىردى بىلۋگە...

4. ادەبيەتتىڭ ىشىنە كىرۋ، جازۋشىعا كومەك بەرۋ باسەڭسىپ كەتتى.

5. ءتىل قاساڭسىپ كەتتى. ءورىسى تار. سول جانىما باتىڭقىراپ ءجۇر.

وكىنىش:

1.ا.مارچەنكو «اباي» رومانىن داتتاعان. سوعان ءبىر پەندە جاۋاپ بەرگەن جوق. اقتاۋ كەرەگى جوق. ادەبيەت ينستيتۋتى، سىنشىلار ءۇن قاتپادى.

2. كەڭەس ادەبيەتىنىڭ 40 جىلدىق تويىندا قازاق ادەبيەتى اۋىزعا الىنبادى. فەدين اۋەزوۆ سىيلىق العاندا، تيحونوۆ ءسابيتتىڭ 70 جىلدىعىندا ايتىپ ەدى.

قالاي جازامىن؟

«ۇلپاننان» كەيىن توي تويلاپ ءجۇرمىن. «ويانعان ولكەنىڭ» ەكىنشى كىتابى... ءوز باسىم ءوز ۇستەلىمنەن باسقا جەردە جازا المايمىن. بەلگىلى ۋاقىتتا جازا المايمىن، تەلەفوننان كەيىن ەكى ساعات، ارىزدان سوڭ بەس ساعات...

«قوزى-كورپەشتى» -15 كۇن، «اقان سەرىنى» - 12 كۇن، «ويانعان ولكەنى» - 8 اي، «ۇلپاندى» - ەكى اي، «قازاق سولداتىن» - 45 كۇن، «كەزدەسپەي كەتكەن ءبىر بەينەنى» ءبىر اي جازدىم. ۋاقىتىمنىڭ كوبى جازۋعا ازىرلىككە، ويلانۋعا كەتەدى. قايىرعاليمەن ءۇش اي وتىردىم.

«ويانعان ولكەدە» ءبىر جارىم جىل تاقىرىپتى توڭىرەكتەپ ءجۇردىم. قاراعاندىعا بەس-التى رەت باردىم. ءار نارسەگە اركىمنىڭ كوزىمەن قارادىم، «كوكوزەك» ۋشاكوۆ ءۇشىن نە، يگىلىك ءۇشىن نە، كولىكشى ءۇشىن نە؟..

سول ءبىر كەشتە عابەڭ ايتقان سول ءبىر اڭگىمە ارادا قىرىق جىلدان استام ۋاقىت وتسە دە، ماڭىزىن جويعان جوق.

«ويانعان ولكەدەن» باستالىپ، «جات قولىنداعا» جالعاسقان شىعارمالار شوعىرىندا عابەڭ قازاق جۇمىسشى توبىنىڭ قالىپتاسۋىن عانا ەمەس، ۇلتتىق سانانىڭ ءوسۋىن دە سوم تۇلعالى سونى بەينەلەر ارقىلى وزىنە ءتان سۇڭعىلالىقپەن سۇلۋ سۋرەتتەپ بەردى. بۇل - ءبىر. ەكىنشى - «كەزدەسپەي كەتكەن ءبىر بەينەدە» قازاقتىڭ زيالى قاۋىمىنىڭ بيىك بەينەسىن ساكەن سەيفۋللين تۇلعاسى ارقىلى تانىتقان حاس شەبەر. «ءسوز جوق، سونىڭ ىزدەرىندە» وتىز جەتىنشى جىلدىڭ تراگەدياسىن قازاق ادەبيەتىندە ەڭ العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ، استارلى ويلارىمەن اجارلى اشتى.

«دۇنيەدە ايەلدىڭ كوزىنەن ارتىق قىزىقتىرا الاتىن، ايەلدىڭ كوزىنەن ارتىق سيقىرلاپ تارتىپ كەتە الاتىن كۇش جوق قوي دەيمىن. قانداي دا بايلىق، باق، مانساپ، ءتىپتى قوعامدىق دارەجە دەگەندەردىڭ بىردە-بىرىندە ونداي كۇش جوق. ءبارى بىرگە قوسىلىپ كەلىپ مويىنىما اسىلا كەتسە، وقتاي قادالعان ايەل كوزىنە قاراي جۇرە بەرەر ەدىم». ورالىپ وتۋگە بولمايتىن جازۋشىلىق ءۇشىنشى ەرەكشەلىكتى عابەڭنىڭ ءۇش ءجۇز وتىز جەتىنشى قويىن داپتەرىندەگى وسى سوزدەرگە ورايلاس وربىتۋگە بولار. انا تۋرالى اڭگىمەلەرىنەن باستالىپ، «ۇلپانعا» ۇلاسقان شوق جۇلدىزدى شىعارمالار شوعىرىندا ايەل-انالاردىڭ سىمباتتى بولەك سۇلۋلىعى مەن ۇلىلىعى قوس ءورىم بوپ قابات ورىلەدى. ايگىلى اقان سەرى «سەنىڭ اپپاق كوكىرەگىڭە شىبىن قونسا، قىزعانامىن» دەپ شەكسىز سۇيگەن اجارىنا اقىلى ساي اقتوقتى؛ كۇيلى، مۇڭلى قوزىعا: «جەل «بايان» دەپ ىزىڭدايدى، كول «بايان» دەپ تولقيدى، تاۋ «بايان» دەپ تەبىرەنەدى، انام «بايان» دەپ مۇڭايادى. سونىڭ ءبارى ءبىر بايان - قىز بايان، قايدا سول بايان؟!» - دەگىزگەن سۇلۋ بايان سىندى سان قىرلى، الۋان سىرلى وبرازدار گالەرەياسى - قازاق ادەبيەتىنىڭ «التىن قورىنا» قوسىلعان اسىل قازىنالار.

«ەڭ جامان دەگەن ايەلدىڭ قولىنان ادام جاساۋ كەلەدى» دەيتىن عابەڭنىڭ قۇنارلى قالامىنان «ايەل اسقاقتاسا - جىلاعانى، ەركەك اسقاقتاسا - قۇلاعانى»، «ايەل اشۋلانسا جەڭىلەدى، ەركەلەسە - جەڭەدى» دەگەن سەكىلدى ماقال، ماتەلگە اينالىپ كەتكەلى تۇرعان قاناتتى سوزدەر دە كوپتەپ تۋدى.

ادەبيەت بىلگىرلەرىنىڭ ءبىرى - گەورگي لوميدزە عابيت مۇسىرەپوۆ تۋرالى «تالانتتىڭ قىران قاناتتارى» اتتى ماقالاسىندا بۇي دەيدى: «مۇسىرەپوۆتىڭ جازعاندارىنان ەشتەڭەنى الىپ تاستاۋ دا، قوسۋ دا مۇمكىن ەمەس. ول ەڭ سارا دا سالماقتى ءسوزدى ساراپتاي بىلەدى». جالعىز لوميدزە ەمەس، ءسوز ساۋلەسىن، ءسوز سالماعىن تۇسىنەتىن ادەبيەتشى دە، وقۋشى دا مۇسىرەپوۆ تالانتىنا ءتانتى.

الەم ادەبيەتىن جاڭا ءبىر بيىككە كوتەرگەن «جاپون باللادالارى» سىندى جاۋھارلاردى ايتپاعاننىڭ وزىندە ءبىز شولىپ وتكەن وسى ءۇش ەرەكشەلىكتىڭ ءوزى-اق - عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ كوركەم ءسوزدىڭ اسا كورنەكتى شەبەرى ەكەندىگىنە ايقىن ايعاق.

تالانتتار دا تاۋ سياقتى. القاراكوك شىڭدارى اسپانمەن تالاسقان اسقار تاۋلارعا الىستان قاراساڭ - سۋىق سۇستى، جانىنا بارساڭ - ول جەل جاقتاعى - ساياڭ، ىق جاقتاعى - پاناڭ. ءوزىمىزدىڭ عابەڭ - عابيت ماحمۇت ۇلى مۇسىرەپوۆ تە سونداي، تاۋ تۇلعالى، قىران مىنەزدەس تالانت ەدى!..

ءۇشىنشى سىر:

ۇلت ءۇشىن جاسالعان ۇلى ەرلىك

شىلدەنىڭ شىلىڭگىر ىستىعى - تاندى، ساياساتتىڭ اڭىزاق اپتابى جاندى شىجعىرىپ تۇرعان ءايگىلى 1932 جىل. كۇنمەن بىرگە عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ دە جۇرەگى جانىپ تۇر. كوڭىل نالا، جانى جارا جازۋشى كوپ ويلانىپ، كوپ تولعاندى. اشتىقتىڭ قاندى شەڭگەلى ءبۇرىپ، قان قاقساعان حالقىنا ارا تۇسۋگە بەكىنگەن ول جازۋ ۇستەلىنە وتىردى. سول كۇنى شىلدە ايىنىڭ ءبىرىنشى جۇلدىزىندا دۇنيەگە كەلگەن «بەسەۋدىڭ حاتى» اراعا بىرەر كۇن سالىپ ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى گولوششەكيننىڭ الدىنان ءبىر-اق شىقتى. ونىڭ ءبىر داناسى «كرەملدەگى كۇن كوسەم» اتانعان ماسكەۋدەگى مۇرتتى پاتشا - ستالينگە دە جەتكەن ەدى.

قازاق زيالىلارىنىڭ اشىنعاننان شىققان اششى داۋىسىن ەلدىڭ ءبىرىنشى باسشىلارى وشپەندىلىكتىن قارا قازانىندا بۇرق-سارق قايناعان كەكپەن قابىلدادى. وقتى كوز، وتتى ءسوزدى ۇنسىزدىك سوڭى سول حاتتىڭ نەگىزى اۆتورى - جازۋشى عابيت مۇسىرەپوۆتى قىستىڭ كوزى قىراۋدا قيان شەتتەگى قوستانايدىڭ الىس ءبىر تۇكپىرىندەگى امانكەلدى اۋدانىنا ۇزاق مەرزىمدى ءىسساپارعا جىبەرۋمەن اياقتالدى. مىلتىقسىز مايداندا بەت پەردەسى سىپىرىلعان بيلىكتىڭ ونداعى ويى بەسەنەدەن بەلگىلى بولاتىن. ونىڭ بەرىسى - «اشتان قىرىلىپ جاتقان حالىقتىڭ ورتاسىنا ايداپ سالعان ايشىلىق، الىس ساپار «تەنتەك جازۋشىنى» تەزگە سالىپ تاۋبەسىنە كەلتىرسىن»، ءارىسى «ءوزى دە سول اشتارمەن بىرگە ولمەسە، ومىرەم قاپسىن» ەدى. قۇداي ساقتاپ، قازاقتىڭ باعىنا بۇل ازاپتى دا اۋىر، قيىن دا قاتەرلى ساپاردان ول الماتىعا امان-ساۋ ورالدى.

بۇل جازۋشى عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ ءوزىنىڭ سانالى عۇمىرىنداعى حالقى ءۇشىن جاساعان ءبىرىنشى ەرلىگى ەدى.

سويتكەن قايران عابەڭ ارادا بەس جىل وتكەندە باسىن بايگەگە ەكىنشى رەت تىكتى. بۇل وقيعا بىلاي بولىپ ەدى.

جاقسىلاردىڭ باسىن جالماعان ايگىلى 1937- جىل. ولكەلىك پارتيا كوميتەتىندە «حالىق جاۋى» بەيىمبەت مايلين جايلى جيىن ءوتىپ جاتتى. جيىندى باسقارىپ وتىرعان بيىك بيلىك يەسى:

- جازۋشى نەگە ۇندەمەيدى؟ بۇل ماسەلەدەگى مۇسىرەپوۆتىڭ پىكىرىن بىلەيىك، - دەيدى.

ورنىنان تۇرىپ، ىرعالا باسىپ بيىك مىنبەگە كوتەرىلگەن عابيت مۇسىرەپوۆ زال تولى حالىققا قىدىرتا كوز تاستاپ الدى دا، بىلاي دەدى:

- تاريحتىڭ تار كەزەڭىندە جازۋشى ءۇنسىز قالا المايدى. بەيىمبەت جاۋ بولسا، مەن دە - جاۋمىن!

بۇل ەرلىك تە قىمباتقا ءتۇستى. ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ جاۋاپتى قىزمەتكەرى عابيت مۇسىرەپوۆ جۇمىستان قۋىلىپ، پارت بيلەتتەن ايىرىلدى.

بۇل وقيعا 1985- جىلدىڭ 28- جەلتوقسانىندا بولعان ەدى. عابەڭ «قالام ۇستاۋعا حالى بولماعاندىقتان، كوڭىلىن سۇراۋعا اۋرۋحاناعا كەلە قالعان ءالجاپپار ابىشەۆ پەن مۇحتار ماعاۋينگە ايتىپ جازدىرعان» سول سوڭعى حات - سوڭعى ەرلىكتەگى سوم التىن ءسوز، اقىرەت ساپارىنا اتتانىپ بارا جاتقان ساتتەگى اقىرعى تىلەك مىناۋ:

«تۋعان ەلگە سوڭعى ءسوز. كەشەگى وتكەن عابيدەن دوسقا «ەندى ەكى جىل جۇرسەك جەتپەي مە» دەگەنىم بار ەدى. سول مولشەرىم مولشەر ەكەن. قوينى سۋىق قاسيەتتى قارا جەر قۇشاعىنا، مىنە، مەن دە كەتكەلى جاتىرمىن.

ۇمىتپەن، كۇرەسپەن، سەنىممەن وتكىزگەن ۇزاق عۇمىرىمدى قورىتا قاراسام، قۋانىشىم دا رەنىشىم دە مول ەكەن. جاڭا قازاق مەملەكەتىنىڭ بيىك تۋى مەنىڭ كوز الدىمدا كوتەرىلدى. بۇگىندە كۇللى الەم نازارى اۋعان ىرگەلى ەلگە اينالدىق، ءبىراق ادەبيەت پەن ونەر ۇلى بولماعان جاعدايدا ۇلت ۇلى بولىپ ەسەپتەلمەيتىنىن ۇمىتپايىقشى. جان سۇيسىنتەر بىرلىك جوق جەردە، سانالى تىرلىك تە جوق. كەيدە مىستىڭ - التىنعا، قىراننىڭ قارعاعا تەلىنىپ جاتاتىنى - وسىنىڭ كەسىرى. ۇلكەن ونەردىڭ ۇلكەن تازا مىنەزى بولۋعا كەرەك. ءوزىم ىرگەتاسىن قالاسقان قازاقتىڭ اتا ادەبيەتى اتىنان وتىنەمىن: مەنى سوڭعى ساپارعا شىعارىپ سالاردا وسى اقتىق تىلەگىمدى ەسكە الىڭدارشى...

ال قاسيەتتى ەلىم، جەرىم، قيىسپاس دوس-جاران، اعايىن-تۋىس، ساۋلەلى جاس ۇرپاق، حوش، حوش بولىڭدار!».

بۇل ءوزىنىڭ بۇكىل سانالى عۇمىرىندا قارا باسىنىڭ ەمەس، حالقىنىڭ قامىن ويلاپ وتكەن، ۇلتتىڭ رۋحىن كوتەرگەن سۇڭعىلا سۋرەتكەر عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ ءۇشىنشى - ەڭ سوڭعى ەرلىگى بولاتىن.

سول كۇنى قازاق حالقى عابيت مۇسىرەپوۆپەن عانا ەمەس، نەبىر سىن ساعاتتاردا مىقتىلاردان ىقپاعان، سوڭعى دەمى بىتەر ساتتە دە ەرلىك تۋىن جىقپاعان الىپتار توبىنىڭ ەڭ سوڭعى وكىلىمەن قوشتاسىپ ەدى...

ءتۇيىن ءسوز:

«جاقسىنىڭ سوڭىنان ءسوز ەرەدى»

ۇلىلاردىڭ دا ءىرىلى-ۇساقتى ادەتتەرى بولادى. عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ ءبىر جاققا باراردا جانى قالاپ قاسىنا ەرتەتىن نە ءارتۇرلى شارۋالارعا جۇمسايتىن سەنىمدى سەرىكتەرى بولدى. سولاردىڭ بىرەگەيى - عافۋ قايىربەكوۆ، ءبىرى مەن ەدىم. كەرەك كەزىندە ءوزى تەلەفون شالادى. قىسقا اماندىقتان سوڭ «قازىر ءبىزدىڭ ۇيگە تەز كەلە قال» دەيدى. ورتتەي شۇعىل شارۋاڭ بولسا دا، قارسى ءسوز ايتۋ قايدا؟ ورتەنىپ جاتقان وزگە تىرلىكتىڭ ءبارىنىڭ وكپەسىن قارايتىپ، اسىعىپ-اپتىعىپ جەتەسىڭ.

ايتسە دە، سەن اسىققانمەن عابەڭ اسىقپايدى. الدىمەن بەتىنە ماسساج جاساتادى كۇتۋشىگە. سوسىن پۋدرا جاعادى، تون سالادى. ىرعالا ءجۇرىپ اسىقپاي كيىنەدى. فرانسۋز ءاتىرىن سەبەدى. ۇلكەن قارا كوزىلدىرىكتەن كوزدەگى ءاجىم دە كورىنبەيدى. شەتەلدىك قاراكوك كوستيۋمگە اپپاق اق كويلەك جاراسىپ، اجارىن اشا تۇسەدى. گالستۋكتىڭ كوستيۋممەن ۇيلەسىمدى بولۋى - بولسا بولماسا، شۇلىعى دا اياق كيىمى تۇستەس بولىپ كەلەدى. تارانىپ، سىلانىپ، سىقيىپ كيىنگەن عابەڭ وسىدان ءبىر-ەكى ساعات بۇرىنعىسىنان 20 جاسقا جاسارىپ شىعا كەلەدى...

سەرى عابەڭنىڭ سوڭىنان ەرگەن ءسوز از ەمەس. سونىڭ ءبىر پاراسى «عابيت كوشەگە شىعاردا قىزدان بەتەر قىلميىپ، جىگىتتەن بەتەر جىلميىپ، اينا الدىندا ايەلدەردەن دە كوپ تۇرادى ەكەن» بولىپ كەلەدى. كىمنىڭ اۋزىنا قاقپاق بولاسىڭ؟ جەڭىل اۋىز جەڭگەلەرىمىزدىڭ «قىلميىمى» مەن «جىلميىبىن» الىپ تاستاساڭ، وزگەسى شىندىقتان ونشا الىس ەمەس.

قاشان بارساڭ دا، قوناق بولمەدەگى ۇزىن ۇستەلدەگى اق داستارقان جيىلمايدى، جەمىس-جيدەك پەن سۋسىن، شاراپقا تولىپ تۇرادى. عابەڭ ۇيىنەن ءالجاپپار ابىشەۆ، عافۋ قايىربەكوۆ، عاريفوللا قۇرمانعاليەۆ، ەركەعالي راحماديەۆ سىندى اعالارىمدى ءجيى كورۋشى ەم. تاماق ىشكەندە دە تالعامپازدىعى تانىلىپ تۇرار ەدى. كىپ-كىشكەنتاي قۇمىرسقا بەل ريۋمكەنىڭ ويماقتاي عانا تۇبىندەگى ءبىر جۇتىم كونياكتى تاڭدايىنا اقىرىن ەپپەن عانا توڭكەرە سالاتىن.

ورىستار «حوببي» دەيتىن قۇمار ءىس كىمدە جوق. عابەڭنىڭ ءبىر قۇمارى - تاستاياق بولسا، ەكىنشى ءبىر اڭسارى - اڭشىلىق بولاتىن. عابەڭنىڭ اڭشىلىعى جايلى دا الىپ-قاشتى اڭگىمەلەر از ەمەس. جايساڭنىڭ سوڭىنان ەرگەن جاقسى، كەيدە جاڭساق سوزدەردىڭ ءبىر پاراسى ەستەت جازۋشىنىڭ اسا بيىك تالعامى مەن سۇلۋلىققا تاڭدانۋى توڭىرەگىندە ءوربىپ، ونىڭ سوڭى وسەك-اياڭعا دا ۇلاسىپ جاتادى. باسىمدىلىق بەرگەن باعالىسى - سۇلۋلىق. «عابيت سۇلۋ ايەل كورسە، سۇقتانا قالادى» دەيتىندەردىكى - جاقسىنىڭ سوڭىنان ەرگەن جەل ءسوز. انىعىندا، ول - جەڭىل ويلى جەڭىلتەكتىك ەمەس، سىمباتى بولەك سۇلۋلىقتى كورە ءبىلۋ، باعالاۋ.

قاي قىرىنان قاراساڭ دا، اسقان ەستەت ەدى قايران عابەڭ.

قاي قىرىنان قاراساڭ دا ۇلى ەدى ول!

اۆتورى:جازۋشى ءسابيت دوسانوۆ (2012)


سوڭعى جاڭالىقتار