التىننىڭ اسپاننان جاۋعانى راس پا؟
ارامىزداعى التىنبەكتەر مەن التىنايلار دا اسىل تاستىڭ ءبىز ءۇشىن قانشالىقتى باعالى ەكەنىن اڭعارتادى. تەك قازاق ەمەس، وزگە دە حالىقتار جاقسىسىن وسى ءبىر سارى ءتۇستى مەتالعا تەڭەۋدەن قاشپايدى. عاسىرلار بويى قۇنىن جوعالتپاي، ادامزات تاريحى مەن مادەنيەتىنىڭ اجىراماس بولىگىنە، بايلىق پەن داۋلەتتىڭ بەلگىسىنە اينالعان التىن جايلى نە بىلەمىز؟
تاريحشىلاردىڭ پىكىرىنشە، سوعىستىڭ نەبىر اتاسى وسى التىننىڭ كەسىرىنەن بولعان كورىنەدى. ەرتە الەمدە مول التىنعا يە بولۋ ۇلكەن بەدەل سانالعانىمەن، ونىڭ ارتىندا ۇدايى قاۋىپ تۇردى. ات باسىنداي التىننىڭ ەلەسى ەل بيلەگەن كوسەمدەردى اتقا قوندىرىپ، جاۋگەرشىلىككە باستادى. دەگەنمەن وسى مەتالل ادامزات دامۋىنا وزىندىك ۇلەسىن قوسىپ، الەمدىك قارجى جۇيەسىنىڭ جاڭا كوكجيەككە كوتەرىلۋىنە جول اشتى. التىننىڭ ارقاسىندا قازىرگى كاپيتاليزمنىڭ دىڭگەگىنە بالاناتىن كرەديتتىك-قارجىلىق جۇيە قالىپتاستى.
اڭگىمەمىزگە ارقاۋ بولعان باعالى مەتالدىڭ تاريحى تىم تەرەڭدە جاتىر. ادامنىڭ التىنمەن تانىستىعىنا كەم دەگەندە 6500 جىلداي بولعانىن العا تارتادى زەرتتەۋشىلەر. قازىرگى بولگاريانىڭ ۆارنا قالاسىنىڭ ماڭىندا قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزگەن ماماندار ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى 4600 جىلدارى ازىرلەنگەن التىن بۇيىمداردى كەزدەستىرەدى. بۇل ناقتى، دالەلدەنگەن مالىمەت. سوندىقتان التىننىڭ تاريحىنىڭ تىپتەن تەرەڭدە جاتۋى دا عاجاپ ەمەس. ەرتەدەگى ادامدار ونى قۇمنان نەمەسە وزەن-سۋلاردىڭ تۇبىنەن تاپقان. جارقىراعان سارى ءتۇستى زاتتى العاش كورگەننەن-اق ولار التىننىڭ ەرەكشە قاسيەتتى ەكەنىن تۇسىنگەن. التىندى وتقا سالىپ، قىزدىرماي-اق تۇرلىشە مايىستىرۋعا بولاتىندىقتان ۇستا-شەبەرلەر اشەكەي بۇيىمدارىن جاساي باستايدى. مەملەكەتتىك تۇرعىدا ماڭىز بەرىپ، التىندى جاپپاي ءوندىرۋدى مىسىر ەلى باستاعان ەكەن. مىسىرلىقتار قىزىل تەڭىز بەن ءنىلدىڭ اراسىنداعى نۋبي ەلدى مەكەنىندە التىن ءوندىرۋ ءىسىن جاقسىلاپ تۇرىپ جۇرگىزىپتى. وسى كەن ورىنىنىڭ ءبىر ءوزى الەمگە 6 مىڭ توننادان استام ءونىم بەرگەن ەكەن.
XIX عاسىردىڭ ورتا شەنىنەن باستاپ التىن وندىرۋشىلەر عىلىمي-تەحنيكالىق سەكىرىس جاسادى. شامامەن 1890 - جىلدارى وندىرىسكە گيدراۆليكالىق جانە سيانيدتى قولدانۋ تاسىلدەرى ەنگىزىلدى. بۇل التىن ءوندىرۋدى جەڭىلدەتىپ، ونىڭ ساپاسىن دا ارتتىرا ءتۇستى. التىندى وزگە باعالى مەتالداردان ەرەكشەلەندىرەتىن قاسيەتتەرىنىڭ ءبىرى - جۇمساقتىعى. ەشبىر قوسپاسىز تازا التىنعا ادامنىڭ تىرناعىمەن-اق ءىز سالۋعا بولادى. سول سەبەپتى تازا التىننان جاسالعان بۇيىمداردى قىمبات اشەكەيلەرمەن ءبىر قاتاردا كەزدەستىرە المايمىز. ال اشەكەي زاتتاردى جاساۋ ءۇشىن شەبەرلەر التىندى وزگە ەلەمەنتتەرمەن قوسپادا پايدالانادى.
تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى، ونىڭ جۇمساق بولا تۇرا وتە اۋىر ەكەندىگى. ماسەلەن، قاراپايىم بوتەلكەگە التىن قۇيساق، ونىڭ سالماعى 15 كەلىدەن ءبىر-اق اسادى ەكەن. سونداي-اق ءبىر گرامم التىننان ۇزىندىعى 3000 مەترگە جەتەتىن سىم جاساۋعا جانە ادامنىڭ شاشىنان 500 ەسە جۇقا قابىرشىق ىستەۋگە بولاتىن كورىنەدى.
التىن تۋراسىنداعى مىنا ءبىر دەرەك تە وتە قىزىق. مامانداردىڭ زەرتتەۋلەرىنە قاراعاندا، بۇل باعالى مەتالل اسپاننان تۇسكەن ەكەن. 4،5 ميلليارد جىل بۇرىن جەر پلانەتاسى قالىپتاسا باستاعانىندا ۇلكەن وتتى سۇيىق زات تارىزدەس بولىپتى. كەيىنىرەك تەمپەراتۋرا سۋىعاندا ونداعى اۋىر زاتتار (ىشىندە التىن دا بار) جەردىڭ ەڭ تومەنگى قاباتتارىنا باتقان. سوندىقتان دا التىندى جەردىڭ بەتىنەن كەزدەستىرۋگە ەش نەگىز جوق سياقتى.
ءبىراق انگلياداعى بريستول ۋنيۆەرسيتەتىندە ەڭبەك ەتەتىن دوكتور ماتياس ۆيللبولد باستاعان مامانداردىڭ زەرتتەۋىنشە، التىن جانە وزگە دە ءبىرقاتار باعالى مەتالداردى ءبىزدىڭ پلانەتامىزعا الىپ مەتەوريت الىپ كەلگەن كورىنەدى. ول وسىدان شامامەن 3،9 ميلليارد جىل بۇرىن قۇلاعان. سونىڭ ناتيجەسىندە جەردىڭ سالماعى 1 پايىزعا ارتقان. راسىمەن دە بۇدان 4،1 جانە 3،8 ميلليارد جىل بۇرىنعى ارالىقتا جەرگە مەتەوريتتەر وتە كوپ قۇلاعان ەكەن. عالىمدار اتالعان كەزەڭدى «ۇلكەن شابۋىل» دەپ اتاپ كەتكەن.
1869 - جىلى اۆستراليادا دجونس ديسون جانە ريچارد وۋتس دەيتىن ەكى ازامات سالماعى 72 كەلىگە جۋىق تابيعي التىننىڭ ۇستىنەن تۇسەدى. مەلبۋرن قالاسىنىڭ سولتۇستىك-باتىسىنداعى مولياگۋل دەپ اتالاتىن جەردەن تابىلعان بۇل التىن ءالى كۇنگە دەيىن رەكوردشى رەتىندە تىركەۋدە تۇر. دالىرەك ايتساق، ونىڭ ءوزى ەمەس، اتى عانا ءتىزىمنىڭ ەڭ ءبىرىنشى ساتىسىنا ورنالاسقان. ويتكەنى باقىتتان باستارى اينالعان الگى ەكى پاقىر مەن سول وقيعاعا كۋا بولعان قارا حالىق بىرەگەي التىندى ولشەۋ ءۇشىن ءداۋ تارازى تاپپاي قينالىپتى. اقىرى ولار «قۇرمەتتى قوناق» دەگەن اتقا يە بولعان ساف التىندى ۇشكە ءبولۋدى ءجون دەپ تاۋىپتى.
كەرەك دەرەك: التىن وردانىڭ بيلەۋشىسى باتۋدىڭ سارايىنىڭ ءسانىن التىننان قۇيىلعان ەكى بىردەي سايگۇلىك كەلتىرىپ تۇرعان ەكەن. ولاردىڭ دەنەلەرىنىڭ تۇرقى كادىمگى اتتىكىمەن بىردەي بولىپتى. وردا بيلىگى مامايدىڭ قولىنا وتكەن تۇستا بۇل تەڭدەسسىز ەسكەرتكىشتەر ۇشتى-كۇيلى جوعالىپ كەتىپتى. ولاردىڭ قايدا ەكەنى ءالى كۇنگە دەيىن جۇمباق.
التىننان جاسالعان ەڭ الىپ مۇسىنگە اسسيريا پاتشايىمى سەميراميدا تاپسىرىس بەرگەن ەكەن. جەبەۋشى ايەل رەيدىڭ قۇرمەتىنە ارنالعان بۇل ەسكەرتكىشتىڭ سالماعى 250 توننا تارتاتىن كورىنەدى. ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى 700-جىلدارى يتالياداعى ءتىس دارىگەرلەرى جۇمىس بارىسىندا التىن جىپتەردى پايدالانسا، 16-ءجۇزجىلدىقتا التىنمەن قاپتالعان العاشقى تىستەر پايدا بولىپتى. 1532 - جىلى يسپاندىقتار العاش رەت پەرۋگە كەلگەن كەزدە ينك يمپەرياسى وتە ۇلكەن كولەمدەگى التىن قورىنا يە بولعان ەكەن. ينكتەردىڭ كوسەمى اتاحۋوللپا تۇتقىنعا تۇسكەندە، ونىڭ جاقتاستارى ايىرباس رەتىندە 7х5 مەترلىك، بيىكتىگى ءبىر جارىم مەتردى قۇرايتىن بولمەنىڭ ءىشىن التىنعا تولتىرۋعا ۋادە ەتىپتى. ءبىراق تاريحتان ءمالىم، كونكيستادورلار ينك بيلەۋشىسىن ءبارىبىر ءولتىرىپ تىنادى.
1799 - جىلى ا ق ش-تىڭ سولتۇستىك كارولينا شتاتىندا كونراد ريد دەگەن جىگىت اكەسىنىڭ شارۋا قوجالىعىنان 8 كەلىلىك تاس تارىزدەس زات تاۋىپ الادى. بۇل وسى ەلدە تابىلعان ەڭ العاشقى التىن ەدى. ءبىراق بۇرىن-سوڭدى مۇنداي كەرەمەتتى كورمەگەن كونراد پەن اكەسى ءۇش جىل بويى التىنمەن قورانىڭ ەسىگىن تىرەپ كەلىپتى. جەرگىلىكتى قولونەرشىنىڭ ءبىرى بايقاپ قالماعاندا التىننىڭ قانشا ۋاقىت قوقىستا جاتارىن كىم بىلگەن؟ تاعى ءبىر قىزىعى، كونرادتىڭ اكەسى الگى التىندى شەبەرگە ءۇش جارىم-اق دوللارعا ساتىپ جىبەرىپتى. ال سول كەزدە ونىڭ قۇنى 100000 دوللارعا تەڭ بولعان ەكەن.
التىن وتە ءتوزىمدى مەتالل سانالادى. ادامزات تاريحىندا تابىلعان التىنداردىڭ 85 پايىزى ءالى كۇنگە دەيىن قولدانىستا جۇرگەن كورىنەدى. 1969 - جىلى امەريكالىق عارىشكەرلەر نيل ارمسترونگ پەن ەدۆين ولدرين ايعا قوندى. ولار مىنگەن «اپوللون-11» عارىش كەمەسى التىنمەن قاپتالعان ەدى. عالىمدار التىندى استروناۆتتاردى رادياسيادان قورعاۋ ءۇشىن پايدالانعان ەدى. الىگە دەيىن عارىشكەرلەردىڭ باس كيىمدەرىنىڭ بەتتى جاباتىن تۇسى جۇقا قاباتتى التىنمەن كومكەرىلەدى. ول كوزدىڭ جانارىن وتكىر جارىقتان قورعايدى. كەيبىر ەلدەردىڭ تۇرعىندارى ۇيلەرىنىڭ تەرەزەلەرىن التىنمەن قاپتايدى ەكەن. ويتكەنى التىن جازدا تىك تۇسكەن كۇننىڭ ساۋلەسىنەن قورعايدى، قىستا جىلۋدى ۇستاپ تۇرادى.
الەمدەگى ەڭ ۇلكەن التىننىڭ قورى ا ق ش-تا. ءبىراق التىننان جاسالعان بۇيىمدار مەن اشەكەيلەردى ەسەپتەسەك، ءتىزىمنىڭ باسىنا ءۇندىستان ەلى شىعادى. التىندى ءۇندى حالقىنان اسىپ قادىرلەيتىن ەشكىم جوق. 1999 - جىلى ا ق ش-تىڭ «NEAR» عارىش كەمەسى ءبىر عانا ەروس استەرويدىنىڭ بۇرىن-سوڭدى جەر بەتىندە الىنعاننان اناعۇرلىم كوپ التىنعا يە ەكەنىن انىقتاعان. ءبىراق ول اسپان دەنەسىنەن التىن ءوندىرۋ مۇمكىن ەمەس.
10 ميلليارد تونناعا جۋىق التىننىڭ قورى مۇحيتتىڭ تۇبىندە جاتقان كورىنەدى. وكىنىشكە قاراي، ونى ءوندىرۋ دە ازىرگە ادامداردىڭ قولىنان كەلمەي وتىر. امەريكالىقتار ءبىر عانا نەكە جۇزىگى ءۇشىن جىلىنا 17 توننا التىن جۇمسايدى ەكەن.
شالقار ەستەن
دەرەككوزى: «ايقىن» گازەتى. 2012