كەيبىر جاڭالىقتار كەزدەيسوق اشىلىپ جاتادى ەكەن

استانا. قازاقپارات- ءاربىر ۇلكەن ءىستىڭ قانداي دا ءبىر بولىگىن كەزدەيسوقتىقتىڭ ۇلەسىنە قالدىرۋعا ءماجبۇرمىز. راس، ادامزات ءومىرىن كۇرت وزگەرتكەن جاڭالىقتاردىڭ بارلىعىن ساناپ شىعۋ قيىن.

ولاردىڭ كوبى عالىمداردىڭ ۇزاق جىلعى ىزدەنىسىنىڭ جەمىسى بولسا، كەيبىر جاڭالىقتار كەزدەيسوق اشىلىپ جاتادى ەكەن. بۇگىن سولاردىڭ بىرنەشەۋىنە توقتالساق.

1881-1955- جىلدار ارالىعىندا ءومىر سۇرگەن بريتان باكتەريولوگى الەكساندر فلەمينگتىڭ باسىنان وتكەن ەكى وقيعا كەزدەيسوق جاڭالىقتىڭ اشىلۋىنا اسەرىن تيگىزىپتى. الدىمەن 1920- جىلى فلەمينگ سۋىق ءتيىپ، ناۋقاستانىپ جاتقانىندا جالقاقتى پەتري كەسەسىنە (لابوروتوريالىق ىدىس) تۇكىرىپ وتىرادى. الگى ىدىستىڭ ىشىندە ءوزى زەرتتەپ جۇرگەن باكتەريانىڭ قالدىعى بولادى. بىرنەشە كۇننەن كەيىن عالىم پەتري كەسەسىندەگى باكتەريالاردىڭ جوق بوپ كەتكەنىن كورەدى. سويتسە جالقاق ەكى-ءۇش كۇننىڭ ىشىندە كوگەرىپ، باكتەريانىڭ كوزىن جويعان ەكەن. بۇل وقيعا فلەمينگتى تاڭعالدىرعانىمەن، ول بولاشاقتا اشىلار جاڭالىعىن بىردەن دالەلدەي المادى. دەگەنمەن باكتەريانىڭ كلەتكالارىن ىدىراتاتىن ليزوسيم انتي باكتەريالىق اگەنتى كوپ ۇزاماي-اق فلەمينگتىڭ داڭقىن اسىردى.

1928- جىلى ءوزىنىڭ سالاقتىعىنان دەيمىز بە، فلەمينگ پەنيسيللين پرەپەراتىنىڭ ىرگەتاسىن قالادى. ول پەتري كەسەلەرىنىڭ كوگەرىپ كەتكەن بىرەۋىنىڭ ىشىنە ءۇڭىلىپ، باكتەريا كولوننالارىنىڭ ءمولدىر كۇيگە ەنگەنىن بايقايدى. سونىڭ ارقاسىندا عىلىمعا ۇلكەن جاڭالىق اكەلىپ، باكتەريالىق دەنەلەردى بۇزاتىن پەنيسيللين بەلسەندى زاتىن ويلاپ تابادى. باستاپقىدا ول ءوزى اشقان جاڭالىقتىڭ كومەگىمەن ءدارى جاساۋعا بولاتىنىنا اسا سەنە قويمايدى. ءبىراق ونىڭ ءىسىن گوۆارد فلوري مەن ەرنست بوريس چەين دەگەن ماماندار جالعاستىرىپ، پەنيسيلليندى تازالاۋ ءادىسىن تاجىريبەگە ەنگىزدى. ال پەنيسيلليندى جاپپاي ءوندىرۋ ءىسى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە جولعا قويىلدى. 1945- جىلى الەكساندر فلەمينگ پەن جوعارىدا اتتارى اتالعان ەكى عالىمعا فيزيولوگيا جانە مەديسينا سالاسى بويىنشا نوبەل سىيلىعى تابىس ەتىلدى.

بۇگىندە تىرشىلىكتەگى كۇيبەڭىمىزدى جەڭىلدەتىپ جۇرگەن ميكروتولقىندى پەش تە وقىستان پايدا بولعان. 1945- جىلى امەريكالىق ينجەنەر پەرسي لەبارون سپەنسەر العاشقى رادارلارعا قاجەتتى ميروتولقىندى راديو دابىلداردى تۋدىراتىن قوندىرعى - ماگەنتروندى شىعارۋ جولىندا ەڭبەك ەتتى. ارينە سوعىس ۋاقىتى بولعاندىقتان رادار ءسوز جوق، اسا قۇندى جاڭالىق ەدى، ءبىراق پەرسي لەبارون سپەنسەر ميكروتولقىننىڭ كومەگىمەن تاماق پىسىرۋگە بولاتىنىن كەزدەيسوق ءبىلدى.

بىردە ول ماگنەتروننىڭ قاسىندا تۇرىپ، قالتاسىنداعى شوكولادتىڭ ەرىپ كەتكەنىن اڭعارادى. ول ءتاتتىنىڭ ميكروتولقىننىڭ اسەرىنەن ەرىگەنىن ۇعىپ، بىرنەشە سىناق جاساپ كورەدى. ناتيجەسىندە كوپشىلىگىمىز تۇرمىستا ءجيى پايدالاناتىن ميكروتولقىندى پەش ومىرگە كەلدى. ونىڭ ەڭ العاشقىسىنىڭ سالماعى 340 كەلى بولعان ەكەن.

ال ۆافليمەن ورالعان نەمەسە ۆافليگە سالىنعان بالمۇزداقتىڭ تاريحى تىپتەن قىزىق. 1904- جىلعا دەيىن بالا-شاعا مەن ۇلكەندەرگە دەيىن تامسانىپ تاڭدايعا تاستايتىن ءتاتتى تەك ىدىسقا سالىنىپ بەرىلگەن ەكەن. ال ايتۋلى جىلى ا ق ش-تىڭ ميسسۋري شتاتىنا قاراستى سەنت-لۋيس قالاسىندا وتكەن دۇنيەجۇزىلىك جارمەڭكەدەن باستاپ بالمۇزداق تۇتىنۋشىلارعا ۆافليگە سالىنىپ ۇسىنىلدى. الەمنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن جينالعان ساۋداگەرلەردىڭ اراسىندا پالاتكانى قالقالاپ بالمۇزداق ساتقان جەرگىلىكتى تۇرعىننىڭ ساۋداسى قىزىپ تۇرادى. ونىڭ بالمۇزداق سالاتىن ىدىسى قايتا-قايتا تاۋسىلىپ قالىپ جاتسا، قاراما-قارسىسىنداعى پارسى شىعاناعىنان كەلگەن ساۋداگەردىڭ زالابيا دەپ اتالاتىن ۆافليى كەرىسىنشە وتپەي جاتقان ەدى. اقىرى قوس ساۋداگەر ورتاق ءتىل تابىسىپ، ەكەۋىنە دە ءتيىمدى امال ويلاپ تابادى. ياعني ولار بالمۇزداقتى ساتىپ الۋشىلارعا جۇقالتاڭ ۆافليگە وراپ ۇسىنادى. ناتيجەسىندە تاعامنىڭ جاڭا ءتۇرى تۇتىنۋشىلاردىڭ كوڭىلدەرىنەن شىقتى.

ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە عالىمداردىڭ دەنى قارۋ-جاراقتاردى جەتىلدىرۋ جولىندا تەر توككەنى ءمالىم. امەريكالىق حيميك گارري كۋۆەر دە وسى ماقساتتا ەڭبەك ەتىپ، وپتيكالىق نىساناعا قاجەت ءمولدىر پلاستيكتى شىعارۋ ءۇشىن ىزدەنەدى. ءبىراق كۋۆەر مەن ارىپتەسى ەكەۋى ويلاپ تاپقان حيميالىق قوسپا جابىسقاق بولىپ شىعادى. ول نە بولسا سونى وزىنە جابىستىرىپ الىپ، عالىمداردىڭ باستاپقى قادامدارى ءساتسىز بولدى.

1951- جىلى كۋۆەر بۇرىنعى وقيعانى ەسىنە ءتۇسىرىپ، سول كەزدەگى زاتتى باسقا ماقساتقا پايدالانۋعا بولاتىنىن ۇعادى. ەندى ول جەلىمنىڭ جاڭا، جەتىلدىرىلگەن ءتۇرىن جاساپ شىعارۋ ءۇشىن ەڭبەكتەنەدى. اقىرى 1958- جىلى گارري كۋۆەر سۋپەركلەيدى (جەلىم) دۇنيەگە اكەپ، ءوز اتىنا پاتتەنتەدى.

ەڭ وكىنىشتىسى، كۋۆەردىڭ جەلىمى پاتەنتتىڭ ۋاقىتى بىتكەنشە يەسىنە ايتارلىقتاي اقشالاي تابىس اكەلمەدى. تەك پاتەنتتىڭ مەرزىمى وتكەننەن باستاپ سۋپەركلەيدىڭ اتاعى الەمگە تاراپ، تۇتىنۋشىلاردىڭ قاجەتىنە جارادى. وعان امەريكالىق تەلەۆيدەنيەنىڭ قوسقان ۇلەسى مول بولدى. ناقتىراق ايتساق، گارري كۋۆەر بىردە ءوزىنىڭ اتتاسى اتاقتى تەلەجۇرگىزۋشى گارري مۋردىڭ باعدارلاماسىنا قوناق رەتىندە قاتىسادى. ەفيردىڭ ۋاقىتىندا كۋۆەر مەن مۋر جەلىمنىڭ ءبىر عانا تامشىسىنا جابىسىپ، ءۇيدىڭ توبەسىنەن سالبىراپ تۇرادى. بۇل كورىنىس كۋۆەر سۋپەركلەيىنىڭ اتىن الەمگە بىردەن جايدى. تاعى ءبىر قىزىق جايت، ول ويلاپ تاپقان جەلىم ۆەتنامداعى سوعىس كەزىندە كەڭ قولدانىلىپتى. امەريكالىقتار جارالانعان ساربازدىڭ قانىن توقتاتۋ ءۇشىن سۋپەركلەيدى پايدالانعان ەكەن. تاعدىردىڭ جازۋىمەن، عالىمنىڭ باستاپقىدا ادامداردى ولتىرۋگە باعىتتالعان ەڭبەگى، وسىلايشا ادام جانىن اراشالاۋعا قىزمەت ەتىپتى.

ەڭ مىقتى جەلىمنىڭ اتاسى سانالاتىن گارري كۋۆەر 2011- جىلى 94 جاسىندا ءوزىنىڭ تۋىپ-وسكەن جەرى - تەننەسسي شتاتىندا ومىردەن وزدى. قايتىس بولارىنان ءبىر جىل بۇرىن ا ق ش پرەزيدەنتى باراك وباما اتاقتى حيميكتى تەحنولوگيا جانە يننوۆاسيا سالاسى بويىنشا مەدالمەن ماراپاتتادى.

قولدانىستا كەڭىنەن پايدالانىلاتىن كادىمگى رەزەڭكە دە كەزدەيسوق پايدا بولعان زاتتار تىزىمىنە ەنەدى. 1496- جىلى حريستوفور كولۋمب ۆەست-ينديادان ەۋروپاعا بارشانى تاڭعالدىرعان زات - رەزەڭكە شاريكتەر الىپ كەلەدى. مۇندايدى بۇرىن-سوڭدى كورمەگەن ەۋروپالىقتار ونى ۇزاق ۋاقىت بويى تەك ەرمەك ءۇشىن، سيقىرلى زات رەتىندە قولدانىپ جۇردى. كەيبىرەۋلەر ونى جاقتىرمايتىن دا. ويتكەنى كاۋچۋكتىڭ ءيسى جامان، كىشكەنە جىلى بولسا جابىسقاق بوپ شىعا كەلەتىن ەدى.

تەك 1839- جىلى، ارادا ءۇش عاسىر وتكەندە عانا امەريكالىق عالىم چارلز نەلسون گۋديردىڭ ارقاسىندا رەزەڭكە پايدالى زاتقا اينالدى. گۋدير ءوزىنىڭ حيميالىق لاباروتورياسىندا ءتۇرلى سىناقتار جاساپ، كاۋچۋكتى ماگنەزيامەن، ازوت قىشقىلىمەن، ىزبەسپەن ت.ب. زاتتارمەن ارالاستىرىپ كوردى. ءبىراق ول ارەكەتتەرى ەشقانداي ناتيجە بەرمەدى. عالىمنىڭ كاۋچۋكتى كۇكىرتپەن ارالاستىرۋى دا ءساتسىز اياقتالادى، الايدا ول ابايسىزدا قوسپانى قىزىپ تۇرعان پەشكە قۇلاتىپ الادى. ناتيجەسىندە - ەكى زاتتىڭ ءبىرىنىڭ بويىنان تابىلاتىن رەزەڭكە پايدا بولدى.

شالقار ەستەن

دەرەككوز: «ايقىن» گازەتى