جۇمىر جەردە ءالى تولىعىمەن زەرتتەلىپ بىتپەگەن ءبىر قۇرلىق بار

None
استانا. قازاقپارات - جۇمىر جەردە ءالى تولىعىمەن زەرتتەلىپ بىتپەگەن ءبىر قۇرلىق بار. ول - انتاركتيدا. جەر كولەمى 14 ميلليون شارشى شاقىرىم. بۇكىل قۇرلىق مۇز جامىلعان. مۇزدىڭ قالىڭدىعى 5000 مەتردى قۇرايدى.

سوڭعى زەرتتەۋلەر قورىتىندىسىنا سۇيەنسەك، وسىدان 34 ميلليون جىل بۇرىن بۇل ايماق جاسىل-جەلەككە بولەنگەن، وزەندەر مەن كولدەرگە تولى جۇماق بولعان كورىنەدى. سۋدا بالىعى تايداي تۋلاپ، قىردا اڭ-قۇسى جىرتىلىپ-ايرىلعان-مىس.

ءبىراق كەيىننەن وڭىردى سۋىق ۇرىپ، جان باسپاس مۇزدى قۇرلىققا اينالعان. قازىر الپاۋىت ەلدەر كومىرسۋتەگى قورىن ءوندىرۋ ءۇشىن ماڭگىلىك مۇزدى ايماق انتاركتيداعا كوز سالا باستاعانى بەلگىلى. ناقتىلاپ ايتساق، بۇگىنگى كۇنى مۇزدى ايماقتى جانتالاسا بولىسكە سالۋدا. ايازى 50 گرادۋستان جوعارى، ماڭگىلىك اق قار، كوك مۇز باسقان، توڭ بولىپ قاتىپ قالعان، ادام ءومىر سۇرۋىنە وتە قولايسىز ايماق ءۇشىن مەملەكەتتەر نەگە جىك-جاپار بولىپ، تالاسادى دەگەن دە سۇراق تۋۋى مۇمكىن. ءبىراق بۇل مۇزدى ايماقتىڭ تالاسقا تۇسەتىندەي، ءتىپتى قارۋلى قاقتىعىس ارقىلى تارتىپ الۋعا تۇراتىن مەكەن ەكەنىن مىنادان بىلۋگە بولادى.

انتاركتيدا دا 90 ميلليارد باررەل مۇناي جانە 47 تريلليون تەكشە مەتر تابيعي گاز بار. بۇل ازىرگە ەسەپتەلگەنى. ال ءالى زەرتتەۋدى قاجەت ەتەتىن تۇسى ءتىپتى كوپ. كەيبىر دەرەكتەر انتاركتيدا مۇناي مەن گاز قورى الەمدەگى كومىرسۋتەگى قورىنىڭ جارتىسىنا جۋىعىن قۇراۋى مۇمكىن دەسەدى. بۇدان تىس بۇل مۇزدى ايماقتا التىن، نيكەل، المازدىڭ ءىرى قورى بار. دەمەك وسىنداي ىرعىن بايلىققا يە انتاركتيدا ءۇشىن تارتىس كۇشەيمەسە كەمىمەسى انىق. ءبىراق ءبىزدىڭ ايتپاعىمىز بۇل ەمەس. تىلگە تيەك ەتەرىمىز، وسى مۇزدى ايماقتاعى اتى اڭىزعا اينالعان مەكەندەر، عاجايىپ قۇبىلىستار بولماق.

جەر شارىنداعى التىنشى قۇرلىق بولىپ ەسەپتەلەتىن بۇل ولكەنى 1820 بەللينسگاۋزەن ەكسپەديسياسى اشقان. ونىڭ ورنالاسقان جەرى دە ەرەكشە. اتلانت، تىنىق، ءۇندى مۇحيتتارىندا دا شىعۋ جولدارى بار. بۇل جەردە ۋاقىتتىڭ بارلىق بەلدەۋى وتەدى. الەمدەگى ەڭ سۋىق مەكەن. ۇنەمى قاتتى جەل مەن بوراننىڭ وتانى. وسى قاتىگەز مەكەنگە بايلانىستى ءتۇرلى اڭىز كوپ. سونىڭ ءبىرى - اتلانتيدامەن بايلانىستى اڭگىمە.ادامزات كەرەمەت وركەنيەتكە قول جەتكىزگەن مەملەكەت اتلانتيدا وسى انتاركتيدانىڭ ورنىندا بولىپتى-مىس. كەيىننەن كوكتەن تۇسكەن جويقىن كومەتانىڭ كەسىرىنەن جويىلىپ كەتكەن. ەكىنشى ءبىر اڭىز گيتلەردىڭ ك س ر و-دان جەڭىلگەن سوڭ، ءومىرىنىڭ سوڭىنا - 1972- جىلعا دەيىن انتاركتيدا دا ءومىر سۇرگەنى تۋرالى.

كوپتەگەن بۇلتارتپاس ناقتى دەرەكتەر گيتلەر 1945- جىلى ءساۋىردىڭ سوڭىندا ءوزىن جانە ناقسۇيەرى ەۆا ولتىرمەگەنى، رەتىن تاۋىپ وزگە جاققا قاشىپ كەتكەنى جايىندا ايتادى.

1938-39- جىلدارى ءۇشىنشى رەيح انتاركتيدانى جەدەل زەرتتەۋدى قولعا العان. انتاركتيداداعى مود كورولدىگى اۋدانىندا نەمىستەر قۇپيا بازا تۇرعىزعان. ءبىر ەرەكشەلىگى، 1938- جىلدان باستاپ نەمىس اسكەري تەڭىز فلوتىنىڭ كەمەلەرى انتاركتيداعا ءجيى ەكسپەديسيا جاساعان. سونىڭ ارقاسىندا ماڭگىلىك مۇز باسىپ جاتقان ايماقتا جەراستى جولىن تاپقان. ول جەردىڭ كەرەمەتتىگى سول، ونى نەمىستەر «جۇماق» دەپ اتاپتى. جىلى اۋا اعىسى بار، الىپ ۇڭگىرلەردىڭ استى ادام ءومىر سۇرۋىنە قولايلى بولعاندىعى سونشا، گيتلەر وندا قۇپيا بازالار تۇرعىزۋعا بۇيرىق بەرگەن. بازادا مىڭداعان سوعىس تۇتقىندارى جۇمىس ىستەدى. ونى سوڭعى ۇلگىدەگى قارۋمەن جابدىقتالعان سۇڭگۋىر قايىقتار، ۇشاقتار كۇزەتتى. جۇمىس وتە قۇپيا تۇردە جۇرگىزىلدى.

ول جەردە يادرولىق زارياد الىپ ۇشۋعا مۇمكىندىگى بار «ف ا ۋ-5» سياقتى (ا ق ش پەن ك س ر و يادرولىق زارياد الىپ ۇشاتىن بالليستيكالىق زىمىرانداردى سونىڭ ۇلگىسىندە جاساعانى انىق) زىمىراندار، تاباق پىشىندەس عاجايىپ ۇشاقتار جاساۋ قولعا الىندى.

جالپى، بۇل ولكەگە نەمىستەر نەگە قىزىقتى؟ عالىمداردىڭ باسىن اۋىرتقان وسى ماسەلە. وقىمىستىلاردىڭ جورامالىنشا ءۇشىنشى رەيح انتاركتيدانىڭ استىندا ونداعان، جۇزدەگەن شاقىرىمعا سوزىلاتىن اۋماعى وتە كەڭ جەراستى ۇڭگىرلەرى بار ەكەنىن، تيبەت موناحتارىنان ەستىگەن. ويتكەنى ءدال سول ۋاقىتتا نەمىس بيلىگى جەر كىندىگى شامبالانى ىزدەپ، تيبەتكە دە بارعانى بەلگىلى. ال الگى ۇڭگىرلەردەگى ۇنەمى جىلى اۋا اعىسى ادام ءومىر سۇرۋىنە اسا قولايلى بولعان. ءتىپتى جەراستى الەمى دەۋگە تۇرارلىق مەكەن. عالىمدار نەمىستەردىڭ اتلانتيدا وركەنيەتى وسى انتاركتيدانىڭ استىندا قالعانىنان حاباردار بولىپ، سول مەكەنگە قول جەتكىزۋگە اسىققان دەيدى. كىم ءبىلسىن؟ نەمىستەردىڭ كەرەمەت قارۋلار، ۇشاتىن تاباقشا، بالليستيكالىق زىمىراندار جاساۋى، سول وركەنيەتتىڭ جۇرتىنان تابىلعان جازبا-سىزبالار ارقىلى جۇزەگە اسۋى دا مۇمكىن-اۋ.

قالاي ايتساق تا، انتاركتيدا جايلى اڭىز كوپ، مۇزدى ولكەنىڭ قۇپياسى مول. وسى وڭىرگە ساپار جاساعان ءارتۇرلى ەلدىڭ كوپتەگەن ەكسپەديسيالارى نەشە ءتۇرلى جۇمباق قۇبىلىستارعا تاپ بولىپ، تولىعىمەن جويىلىپ كەتكەندەرى دە، جارتىسى جۇمباق جاعدايدا قازا تاۋىپ، ارىپ-اشقان ازعانا توپ ەلىنە ارەڭ ورالعاندارى دا بار. بۇل ەندى ەشقانداي قوسپاسىز شىندىق.

ماسەلەن، 1947- جىلى ا ق ش-تىڭ وسى ولكەگە كەلگەن اسكەري ەكسپەديسياسى مىقتى قارۋلانعان بەلگىسىز توپتىڭ قارسىلىعىنا تاپ بولىپ، كۇيرەي جەڭىلگەنى بار. 1958- جىلى ك س ر و ەكسپەديسياسى دا ۇلكەن شىعىنعا تاپ بولدى. 1973- جىلى اتاقتى مۇحيت زەرتتەۋشىسى جاك يۆ كۋستو توبىنىڭ ادامدارى بەلگىسىز جاعدايدا شىبىنشا قىرىلىپ قالدى. بۇل نە؟ قانداي قۇدىرەت؟ مۇزدى الەمگە تابان تىرەگەندەردى قىرىپ سالعان كىمدەر؟ ساۋال بار. جاۋاپ جوق. مۇزدى الەم وسىنىسىمەن دە قۇپيا.

عالىمدار، ءتۇرلى قىم-قيعاش وقيعانى جاقسى كورەتىندەر انتاركتيدانىڭ قۇپيا سىرىن اشۋعا قانشا تىرىسقانىمەن، اۋىز تولتىرىپ ماقتانارلىق ناتيجەگە قول جەتكىزگەن ەمەس. ءبىراق ۇستىمىزدەگى جىلى قاڭتاردا رەسەي عالىمدارى سۇمدىق سەنساسيا جاسادى. قالىڭ مۇزدى وتىز جىل بۇرعىلاپ 3768 مەتر مۇز تەرەڭدىگىنەن عاجايىپ كول تاپتى. بۇل الەمدەگى ەڭ ءىرى تۇششى كول ەدى. ماسەلە ءتىپتى كولدە دە ەمەس. ماسەلە، بۇرعىمەن بىرگە تەرەڭگە تۇسىرىلگەن بەينە كامەرا سۋ تۇبىنەن كولەمى 100 شارشى مەترلىك التىننان قۇيىلعان سۆاستيكانى ءتۇسىرىپ العان. بار كەرەمەت وسىدا جاتسا كەرەك-تى. بۇل ەشقانداي قوسپاسىز شىندىق وقيعا بولاتىن. بەينە كامەرا تۇسىرگەن عاجايىپ ولجا مەن ەكسپەديسيانىڭ جۇمىسى مەملەكەتتىك دەڭگەيدە قارالدى.

ءبىراق...ءيا ءبىراق رەسەي وسى وقيعاعا بايلانىستى بارلىق اقپاراتتى قۇپيالاپ، 20 جىلعا دەيىن اشپاۋدى كوزدەپ وتىر. نەگە؟ الدە 1945- جىلى گيتلەردىڭ وسى انتاركتيداعا كەلىپ جاسىرىنعانى، ول جەردە نەمىس عالىمدارى ءتۇرلى قارۋ، ۇشاتىن تاباقشا جاساعانى ەشقانداي وتىرىك، الىپ-قاشپا اڭگىمە بولماعانى ما؟ بەلگىسىز. دەگەنمەن الەم اقپارات قۇرالدارى ورىستاردىڭ بۇل جاڭالىعىنا اسا ساقتىقپەن قاراۋدا. قازىر سول ورىستار بۇرعى سالعان جەرگە ءار ەلدەن جينالعان عالىمداردى باقىلاۋشى رەتىندە توپتاستىرىپ، تاعى دا بەينەكامەرا ءتۇسىرىپ شىندىقتىڭ تۇبىنە جەتۋگە ۇمتىلىپ جاتىر. جاقىندا وعان دا كۋا بولىپ قالۋىمىز ىقتيمال.

دەگەنمەن زەرتتەۋشىلەردىڭ باسىم كوپشىلىگى 4 مىڭ تەرەڭدىكتەگى مۇز استىندا تابىلعان سۋدا جاتقان التىن سۆاستي-كا نەمىستەردىڭ تاڭباسى ەمەس، بۇل ايماقتى مۇز جاپقانعا دەيىن وسى وڭىردە ءومىر سۇرگەن كونە جۇرتىڭ ەلتاڭباسى بولۋى مۇمكىن دەگەندى ايتادى. ارينە بۇعان يلانۋعا بولادى. سەبەبى سۆاستيكا - تىرشىلىكتىڭ، قوزعالىستىڭ ساتتىلىك پەن جاقسىلىقتىڭ بەلگىسى. بۇل تاڭبانى ەس بىلمەس ەسكى زاماندا كوپتەگەن حالىق پايدالانعان.

انتاركتيدادان تابىلعان تاعى ءبىر جۇمباق دۇنيە، ول - مۇزدى جارتاستان باستاۋ الىپ، مۇز تەرەڭدىگىنە كەتەتىن الىپ ۇڭگىر. ونىڭ تۇبىنە ءالى ەشكىم ءتۇسىپ كورگەن جوق. ءبىراق ءتۇرلى اپپاراتتار جىبەرىپ زەرتتەگەندە ۇڭگىردىڭ اۋاسى جىلى، ءتىپتى جۇمساق تا جايلى بولىپ شىققان. ال ونىڭ تۇبىندە نە بار؟ بەلگىسىز. بالكىم وزگە ءبىر الەممەن جالعايتىن ۇرا بولۋى دا مۇمكىن. دەگەنمەن بازبىر ەكسپەديسيا مۇشەلەرى وسى ۇڭگىردەن ءتۇن ۋاقىتىندا تاباقشاعا ۇقساس بەلگىسىز قوندىرعىلار وتى جارقىراپ تالاي ۇشىپ شىققانىنىڭ كۋاسى بولىپتى-مىس. سونداي-اق ۇڭگىر ماڭى ەرەكشە ماگنيتتىك تارتىلىسقا يە ەكەنى دە انىقتالدى. عالىمدار ۇڭگىر تۇبىندە ءىرى كولەمدە تەمىر بار. بالكىم ول جات-جۇرتتىقتاردىڭ ۇشاقتارى تۇراتىن اۋەجاي بولۋى دا مۇمكىن دەسەدى...

تاعى ءبىر ماسەلە، ورىستار تاۋىپ، «شىعىس» دەپ ات قويعان تۇششى كول جالعىز ەمەس.ءبىر-بىرىمەن جەر استىنان بايلانىسا-تىن جۇزدەگەن كول بار. الەمدە اۋىز سۋ تاپشى بولا باستاعان تۇستا، ءتۇبى بۇل كولدەردىڭ سۋى ادامزات ءۇشىن اجەتكە جاراپ قالۋى دا ىقتيمال-اۋ. جالپى، انتاركتيدا تەك مۇز جامىلعان ولكە عانا ەمەس، عاجايىپ قۇبىلىستارعا، انومالدى ورىندارعا، تابيعي بايلىقتارعا، ەرتەگىگە بەرگىسىز اڭىز-اڭگىمەلەرگە تولى مەكەن. ءبىراق ونىڭ قۇپياسى ءالى تولىق اشىلعان جوق. وعان ماڭگىلىك مۇز-توڭ مۇرشا بەرەر ەمەس...

سەيسەن امىربەك ۇلى

دەرەككوز: «ايقىن» گازەتى. 2012

سوڭعى جاڭالىقتار