قازاق كوشىنە اۋەزوۆتىڭ قاتىسى بار ما؟
ەل ىشىندە «1954- جىلى قازاق جەرىندە تىڭ يگەرۋ» ءتارىزدى «عاسىر جوباسىنا» بالانعان دۇربەلەڭ باستالعان كەزدە، مۇحتار اۋەزوۆ باستاعان قازاق زيالىلارى دىنمۇحامەد قونايەۆ ارقىلى ك س ر و ورتالىق كوميتەتىنىڭ سول كەزدەگى باس حاتشىسى نيكيتا حرۋشەۆقا حات جازىپ، «تىڭ يگەرۋ جۇمىسىنا شەتتەگى قازاقتاردى دا تارتايىق» دەگەن اڭىزعا بەرگىسىز اڭگىمە ءجيى ايتىلادى. ءبىراق سونىڭ اڭىزى قايسى، اقيقاتى قايسى؟ تاريحي تۇردە رەسىمدەيتىن قۇجاتتى ەشبىر جەردەن كەزدەستىرە المادىق. ءبىراق قولمەن ۇيلەستىرگەندەي سايكەستىكتەر كوپ. تىم كوپ.
ۇلى اۋەزوۆ 20 جاسىندا قازاقتىڭ مەملەكەتتىلىگىنە الىستاعى جاپونيانى ۇلگى تۇتتى. بوداندىقتىڭ ءزىلماۋىر قايعى-قاسىرەتى مەن ادىلەتسىز قاراڭعى قوعامنىڭ قورلىق-زورلىعى سالدارىنان جۇدەپ-جاداعان، ارىپ-اشقان، كەتەۋى كەتكەن دالا تىرلىگىنىڭ بەيشارا حالى جاس ويشىل، بالعىن ازامات - مۇحتار اۋەزوۆتىڭ قيالىن قيانعا سۇيرەپ، ونىڭ جۇرەگىن قان جىلاتىپ، ساناسىن سارساڭعا سالدى. ال 1954- جىلى قازاق جەرىندە تىڭ يگەرۋ باستالىپ، ىشكى رەسەيدەن 1،5 ميلليون ورىس ۇلتى وكىلدەرى قازاق جەرىنە اعىلدى. سول كەزدە قازاق زيالىلارى، ۇلى مۇحتار اۋەزوۆ 1 ميلليون قازاقتى باۋىرىنا باسىپ وتىرعان قىتايعا قاراپ الاڭدامادى، قانداستارىمىزدى ەلگە الدىرساق دەپ ارماندامادى دەيسىز بە؟ «ۇمىتىمىزگە ءبىر ىلمەك تابامىز با؟» دەگەن ۇمىتپەن جازۋشىنىڭ ارتىندا قالعان تۇياعى مۇرات اۋەزوۆكە حابارلاستىق.
- 1954- جىلى مەن 12-13 جاستاعى بوزبالا بولدىم. ال اكەم دۇنيە سالعاندا 18 دە ەدىم. ەكەۋمىزدىڭ اكەلى-بالالى بولىپ، تاڭدى-تاڭعا ۇرىپ سىرلاسقان كەزدەرىمىز ماسكەۋدە ءوتتى. اكەم مەنى ساياساتتان اۋلاق ۇستاعىسى كەلدى. ساياساتتىڭ سالقىنىنان ساقتاندىرعىسى كەلدى. «اۋەزوۆ باستاعان قازاق زيالىلارى قونايەۆ ارقىلى ورتالىققا حات جازىپ، قىتايداعى، رەسەيدەگى قانداستارىمىزدى ەلگە الدىرماق بولدى» دەگەن اڭگىمەنى 1969- جىلى ماسكەۋدەن ەلگە ورالعان كەزدە ەسىتتىم. ءبىراق قولجازبالارىنان، كۇندەلىكتەرىنەن بۇل دەرەكتى ايعاقتايتىن دەرەكتەردى تابا المادىم.
الايدا مىنا دەرەكتى ەستەن شىعارماعان ءجون. دىنمۇحامەد قونايەۆ 1955-1960 جانە 1962-1964- جىلدارى قازاق ك س ر جوعارعى كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى، 1960-1962 جانە 1964-1986- جىلدارى قازاقستان كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى بولدى. ال مۇنداي اۋقىمدى، مەملەكەتتىڭ ماڭىزى بار ماسەلە تەك قازاقستاننىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى مەن وداق باسشىلارىنىڭ ارالاسۋىمەن عانا شەشىلەدى. سوندىقتان بۇل ماسەلەنىڭ رەسمي قۇجات ەمەس، اۋىزەكى اڭگىمە تۇرىندە بولۋى دا ابدەن مۇمكىن. سەبەبى 1954- جىلدار 1937-1938- جىلداردىڭ اششى زاردابى ءالى باسىلا قويماعان ۋاقىت. مۇنداي جاعدايدا اشىقتان-اشىق قازاقتاردى ەلگە شاقىرۋ - باسىن بايگەگە تىگۋمەن بىردەي، - دەيدى.
جازۋشىنىڭ ۇلى مىنا ءبىر دەرەككە نازار اۋدارۋىمىزدى ءوتىندى: كەڭەستىك داۋىردە قىتاي جونىندە تاماشا كىتاپ جازعان سول كەزدەگى قازاقستان عىلىم اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى، اكادەميك دىنمۇحامەد قونايەۆ ەدى. جول ساپارى بويىنشا جازىلعان كىتاپ «30 دنەي ۆ نارودنوم كيتاە» دەگەن اتپەن سول كەزدەگى قازاق مەملەكەتتىك باسپاسىنان 1955- جىلى ورىس تىلىندە جارىق كورىپتى. قىتايعا ديمەكەڭ ك س ر و-نىڭ سول كەزدەگى باسشىسى نيكيتا حرۋششەۆ باستاعان دەلەگاسيا قۇرامىندا بارادى. كەڭەس - قىتاي دوستىق قوعامىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن شاقىرىلعان دەلەگاسيا ىشىندە اتاقتى عالىمدار مەن مادەنيەت قايراتكەرلەرى جانە اۋەزوۆ، مۇقانوۆ، مۇسىرەپوۆ باستاعان جازۋشى، تاريحشىلار بار ەدى.
1955-1960- جىلدارى تىڭ تاقىرىبىنىڭ اتى وزىپ تۇردى. سول تاقىرىپقا قالام تارتقانداردىڭ باسىم كوپشىلىگى ءتۇرلى ماراپاتتاردان قۇر قالمايتىن. ءبىراق اۋەزوۆ، مۇقانوۆ، مۇسىرەپوۆتەردىڭ تىڭ تاقىرىبىنا ساراڭدىق تانىتقانى، اسا كوپ كوڭىل بولە قويماعانى كوپ جايتتى اڭعارتادى.
قىتاي قازاقتارىنىڭ قارلىعاشى بولىپ الدىمەن جاستار كەلدى. 1955- جىلعى ك س ر و - ق ح ر اراسىنداعى مەملەكەت ارالىق كەلىسىم بويىنشا قازاق جاستارى الماتىنىڭ جوعارى وقۋ ورىندارىنا قابىلداندى. جازۋشى قابدەش جۇمادىلوۆ ءوزىنىڭ «تاڭعاجايىپ دۇنيە» اتتى مەمۋارلىق ەڭبەگىندە 1956-1958- جىلدارى قازاقستاندا جوعارى وقۋ ورنىنىڭ ستۋدەنتى بولعانىن، ۇلى اۋەزوۆتەن ءدارىس العانىن ايتادى.
- مۇحتار اۋەزوۆ باستاعان قازاق زيالىلارى شەتتە جۇرگەن قازاقتاردى ەلگە الدىرماق بولدى دەگەن اڭگىمەنى مەن دە ەستىگەنمىن. ءبىراق انىق-قانىعىن بىلمەيمىن. 1955- جىلدارى مۇقاڭ قىتايدان كەلگەن قازاق جاستارىمەن كەزدەسكەن كەزدە «سەندەردىڭ جاعدايلارىڭ جەڭىلدەيدى. ءبىز ديمەكەڭ ارقىلى ورتالىققا شىعىپ، شەتتەگى قانداستاردى ەلگە الدىرماققا تالاپتانىپ جاتىرمىز. ءبىر ناتيجەسى بولىپ قالار» دەپ كوڭىلىمىزگە دەم بەرە سويلەيتىن. 1958- جىلى مەنى قىتاي ۇكىمەتى كەرى شاقىرىپ الدى. جول جۇرەر الدىندا مۇحاڭنىڭ ۇيىنە بارىپ قوشتاسىپ كەتتىم. سودان ارعى بەتتە جۇرسەك تە ەل جاقتان حابار كۇتىپ، ەلەڭدەپ جۇردىك. ال 1961- جىلى اۋەزوۆ دۇنيەدەن ءوتتى. قايعىلى حاباردى ەستىگەندە ەلگە قايتۋدان ءبىرجولاتا كۇدەر ۇزگەندەي كۇي كەشتىم، - دەيدى جازۋشى.
ۇلى جازۋشى 1961- جىلدىڭ قازان ايىندا دۇنيەدەن ءوتتى. ارادا جارتى جىل وتکەندە، 1962- جىلى ناۋرىز-ءساۋىر ايىندا قىتاي جاعىنان قازاقتىڭ کوشى باستالدى. باس-اياعى بىرەر اپتانىڭ ىشىندە 200000-نان اسا قازاق بالاسى اتا-جۇرتقا کەلدى. ەلگە ەل قوسىلدى. بۇگىندە ولاردان تاراعان ۇرپاقتىڭ ءوزى ءبىر قاۋىم ەل بولدى.
مۇراجايلاردا ساقتالعان قۇجاتتاردا «تىڭ يگەرۋ جىلدارىندا جاڭادان بوي کوتەرگەن سوۆحوز-کولحوزدارعا جۇمىس کۇشى قاجەت بولعاندىقتان قىتايداعى قازاقتاردى ەلگە الدىرۋعا تۋرا کەلدى» دەگەن جۇتاڭ دەرەکتەر کەزدەسەدى. ءبىراق ءدال وسى کەزەڭنىڭ قازاقستاندى د.قونايەۆتىڭ قازاقستان کوممۋنيستىک پارتياسىنىڭ ورتالىق کوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى بولعان کەزدەرىنە تۋرا کەلۋى دە کەزدەيسوقتىق ەمەس. بۇل دەرەک ۇلى اۋەزوۆ باستاعان ۇلت زيالىلارىنىڭ اماناتى مەن اماناتقا قيانات جاساي الماعان ەل باسىنداعى تۇلعانىڭ ازاماتتىعى اراسىنداعى ساباقتاستىقتى تانىتىپ تۇر. بۇل جايتتىڭ ءوزى تاريحشىلار ءۇشىن ۇلکەن تىڭ تاقىرىپتىڭ باسى عانا. سەبەبى قازاقتىڭ کوشى-قون تاريحىن ءالى کۇنگە دەيىن بىزدە ەشکىم زەرتتەگەن جوق. 1962 جىلعى کوش ەش جەردە ايتىلماي، جازىلماي، جابۋلى کۇيىندە قالىپ کەلەدى. ولاي بولاتىنى، کەڭەس داۋىرىندە بۇل وقيعا ايتۋعا بولمايتىن مەملەکەتتىک قۇپيا سانالدى. ال تاۋەلسىزدىک جىلدارىندا ۇلت تاعدىرىنا قاتىستى ماسەلەگە تاريحشىلارىمىز اسا کوڭىل بولە قويمادى.
جازۋشى قابدەش جۇمادىلوۆ 1962- جىلعى قازاق کوشىن ۇلتتىڭ ەڭکەيىپ کەتکەن ەڭسەسىن ءبىر کوتەرىپ تاستاعان، قازاقتىڭ سۇيىلا باستاعان قانىن قويۋلاتىپ، ءدىلى مەن ءتىلىن ەداۋىر بەکەمدەگەن وقيعاعا بالايدى. - ال بۇل ىسکە مەنىڭ قانداي قاتىسىم بارىن بىلگىڭىز کەلسە، مەن - سول وقيعانىڭ باسى-قاسىندا بولعان جاي قاتارداعى کۋاگەر ەمەس، 1962- جىلعى کوشتى دايىنداعان، ءارى سونىڭ بۇيداسىن ۇستاپ کەلگەن اداممىن. ەگەر سول ەڭبەگىمدى باسقا بىرەۋلەر زەرتتەپ، ايتىپ جاتسا، ءوز باسىم ۇندەمەي-اق قويار ەدىم. جىل وتکەن سايىن کوز کورگەن کۋالار دا ازايىپ بارادى. سوندىقتان جۇرت جادىنان ءوشىپ قالماۋ ءۇشىن، ەل الدىندا اتقارعان قىزمەتىمدى ءوزىم ايتۋعا تۋرا کەلىپ تۇر. تاريحتا ۇلکەن وقيعالار کەيدە کىشکەنتاي يدەيادان باستاۋ الادى. بۇل جولى دا سولاي بولدى.
وندا مەنىڭ قىتايداعى ساياسي ناۋقاندارعا بايلانىستى، الماتىداعى وقۋىمنان (1956-1958ج) قول ءۇزىپ، ءۇش جىلداي ۇرىمجىدە باقىلاۋ استىندا جۇمىس ىستەپ، ءوزىمنىڭ تۋعان قالام شاۋەشەکتە جۇرگەن کەزىم. جوعارىعا دۇرکىن-دۇرکىن ارىز جازىپ ءجۇرىپ، وسىعان قولىم ارەڭ جەتکەن. ونداعى ماقسات - شەکاراعا جاقىن شاۋەشەککە جەتىپ، ودان ارى قازاقستانعا ءوتۋ، ءۇزىلىپ قالعان وقۋىمدى قايتا جالعاستىرۋ بولاتىن. ويتکەنى قازاق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ستۋدەنتتىک بيلەتى مەن ەکى جىل بويى باعا قويىلعان «سىناق کىتاپشاسى» کوستيۋمنىڭ ىشکى قالتاسىندا تىگۋلى ءجۇر ەدى. سونى کورسەتسەم، مەنىڭ شەکارا بۇزعان جانسىز، نە «شپيون» ەمەستىگىمە شەکاراشىلار سەنەدى دەپ ويلايتىنمىن.
جەکە ماقسات ەندى ۇلت ماقساتىنا اينالدى. العاشقى اپتادا-اق شاۋەشەک جاستارى مەنىڭ ماڭايىما ۇيىرىلە باستادى. جاستار الماتىنى سۇرايدى، ماسکەۋدى سۇرايدى. قازاقستان حالقىنىڭ تۇرمىسىن، مادەنيەتىن بىلگىسى کەلەدى. وزدەرى اتتارىن ەستىگەن اقىن-جازۋشىلاردى سۇرايدى. مەن ءتىپتى اسىرا ايتپاعاننىڭ وزىندە، تەحنيکاسى مەن مادەنيەتى شىعانداپ العا کەتکەن سوۆەتتىك ءومىر سالتى ولارعا عاجايىپ ەرتەگى سياقتى اسەر ەتەدى. اسىرەسە، قازاقستانداعى توقشىلىقتى، جىل ارا ميلليارد پۇت استىق الاتىنىن ەستىگەندە، اۋىزدارىنىڭ سۋى قۇريدى. سونىمەن، شاۋەشەک حالقى کوشۋگە دايىن دەۋگە بولدى. قالا تۇرعىندارى عانا ەمەس، قىرداعى ەل دە سولاي. الاقاندارىنا تۇکىرىپ، «قۇدايىم الداعى کوکتەمدى قولعا بەرە مە، جوق پا» دەپ، اسىعا کۇتىپ وتىر.
ءبىراق بۇل جەتکىلىکسىز. ەندى الداعى کوشکە کەڭەس وداعىن دايىنداۋ کەرەک. ارتىنىپ-تارتىنىپ، شۇبىرىپ جەتىپ بارعاندا، شەکاراشىلار حالىقتى وتکىزبەسە، نە الدىڭنان وق بوراتىپ، قىرىپ سالسا، نە بولماق؟ وسى ويمەن، ءبىز سول جىلى کۇز ايلارىندا ماسکەۋگە جۇزدەگەن ادامنىڭ قولىن قويدىرىپ، ونداعان حات جولدادىق. ادرەس بەلگىلى: «ماسکەۋ. کرەمل. ک پ س س ورتالىق کوميتەتىنىڭ باس سەکرەتارى ن.س.حرۋشەۆ جولداسقا» نەمەسە «جوعارعى سوۆەت پرەزيديۋمىنىڭ ءتوراعاسى ک.ە.ۆوروشيلوۆ جولداسقا» دەيمىز دە، کونۆەرت سىرتىنا باعالى مارکىلەر جاپسىرتىپ، ايرىقشا زاکازبەن ايداپ جىبەرەمىز. کەيدە ول حاتتاردىڭ کوشىرمەسىن قازاقستان کومپارتياسىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى د.ا.قونايەۆقا جىبەرىپ وتىردىق.
کۇتکەنىمىزدەي-اق، 1962- جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا کوش باستالىپ کەتتى. الدىمەن وسى وقيعانى تىقىرشي کۇتکەن قالا جاستارى مەن شەکاراعا تاياۋ اۋىلدار ءوتتى. ولاردىڭ «بالداي باتىپ» کەتکەنىن کورگەن سوڭ، الىس اۋىلدار مەن اۋداندار قوزعالا باستادى. ول کەزدە، کەلىسىم بويىنشا، شەکارانى کەڭەس سولداتى عانا کۇزەتەتىن. قىتاي جاعى ءالى شەکارا کۇزەتىن قولعا الا قويماعان. کەڭەس وداعى ءجۇز ەلۋ شاقىرىمعا سوزىلعان تارباعاتاي شەکاراسىن بەس جەردەن اشىپ تاستادى. جامانتى، باقتى، ەرگەيتى، ەمىل، شاعانتوعاي زاستاۆالارى ءبىر شاقىرىمعا دەيىن شەکارا سىمدارىن جيناپ تاستاپ، اتتىلى، اربالى، تۇيەلى کوشتەردى کۇندىز-ءتۇنى قابىلدادى-اۋ! نە کەرەک، اينالاسى جيىرما-شاقتى کۇندە شاۋەشەک شاهارى تۇگەلىمەن (قالادا ءجۇز مىڭعا جۋىق قازاق تۇراتىن)، قالاعا قاراستى اۋدان حالقى، شاعانتوعاي اۋدانى، شاۋەشەکتەگى ءدۇمپۋدى ەستىپ قوزعالعان تولى مەن ءدوربىلجىن اۋدانىنىڭ ءبىر ءبولىمى شەکارادان وتە شىقتى.
ەگەر قىتاي وکىمەتى ءالسىن-ءالى نوتا تاپسىرىپ، ءبىرىنشى مامىردا شەکارا جابىلىپ قالماعاندا، کوش ايماقتاعى جەتى اۋدانعا تۇگەل تۇتاسار ەدى. سونىڭ وزىندە 200 مىڭنان استام ادام شەکارادان ءوتىپ ۇلگەردى. ارينە، رەسمي قۇجاتتاردا بۇل سان کەمىتىپ کورسەتىلدى. دۇرىسى، ءسىرا، ءبىزدىڭ ەسەبىمىز بولار... بۇل کوشتىڭ بارىسى مەنىڭ «تاڭعاجايىپ دۇنيە» اتتى عۇمىرنامالىق رومانىمدا ەگجەي-تەگجەيلى جازىلعان. مەن بۇل جولى باستى وقيعالاردى عانا ەسکە الىپ وتىرمىن. زىمىراپ ءوتىپ بارا جاتقان زامان. مىنە، سودان بەرى دە جارتى عاسىردىڭ ءجۇزى بولىپتى. سول جىلى تۋعان بالا قازىر ەلۋدە. ال کوشتىڭ جۇگىن ارتىسىپ، ارقانىن تارتىسقان جاس جىگىتتەر بۇل کۇندە جەتپىستىڭ ۇستىنە شىقتى. دەموگرافتار سول جىلى اتاجۇرتقا کەلگەن 200 مىڭ قازاق قازىر ۇرپاعىمەن ەسەلەنىپ، ميلليونعا جەتتى دەسىپ ءجۇر، - دەيدى جازۋشى.
سونىمەن، 1962- جىلعى قىتايدان اۋا كوشكەن قازاق كوشىنە جارتى عاسىر تولدى. بۇل كوش تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارى ەلگە ات باسىن بۇرعان قازاق كوشىنە جول سالىپ بەرگەنى انىق. ءبىراق العاشقى كوشكە قاتىستى اقيقات پەن اڭىزدىڭ اراجىگى كۇنى بۇگىنگە دەيىن ايقىندالعان جوق. بۇل - تاريحشىلاردىڭ مىندەتى. ءبىزدىڭ ايتقانىمىز تەك بولجام عانا.
گۇلبارشىن ايتجانباي
دەرەككوز: «ايقىن» گازەتى. 2012- جىل