قۇم استىنداعى قۇپيا

استانا. قازاقپارات. ەرتەدەگى قازاق وركەنيەتى ءىنجۋ-مارجاندارىنىڭ كۇزەتشىسى سەكىلدى قىزىلقۇمنىڭ سولتۇستىك-شىعىسىن الا بىرنەشە مىڭداعان گەكتاردى يەلەنىپ، وتىرار جاتىر كوسىلىپ...

وتىراردىڭ قۇپياسىنا ءبىر قادام بولسا دا جاقىنداۋ ءۇشىن جۇزدەگەن جىلدار قاجەت بولدى. ءبىراق سوندا دا ونىڭ تۇبىنە جەتە الار ەمەسپىز. عىلىم مەن تەحنيكانىڭ بۇگىنگى جەتىستىكتەرىن پايدالانا وتىرىپ تا، قۇم استىندا قالعان وركەنيەت نىشاندارىنىڭ ۇگىتىلىپ، تۇيىرشىكتەرگە اينالىپ بارا جاتقان سوڭعى بەلگىلەرىن بىرتىندەپ جيناۋ وڭاي بولماي تۇر. كەزىندە الەمدەگى ەڭ ءىرى دەپ ەسەپتەلگەن الەكساندريا كىتاپحاناسىنان كەيىنگى ەكىنشى ورىندى يەلەنگەن وتىرار كىتاپحاناسىنىڭ اسىل قازىناسى دا وسى قۇمنىڭ اراسىندا ۇرپاقتاردىڭ ءوزىن ارشىپ الۋىن ۇزاق كۇتۋدە.

تاريحتىڭ كونە بەتىن اشاتىن بولساق، وتىرار كىتاپحاناسىنىڭ اتاعى بۇكىل شىعىستى بىلاي قويعاندا، باتىس مەملەكەتتەرىنە دە تانىمال بولعان. ونىڭ نەگىزىن ءال-فارابي بابامىزدىڭ ءوزى قۇرىپ، دۇنيەنىڭ تىلسىم سىرىنان مالىمەت بەرەتىن كىتاپتاردى جيناعان دەسەدى. دەرەكتەر مەن اڭىزدارعا سۇيەنسەك، قوي تەرىسىمەن قاپتالعان قىپشاق جىلنامالارى، يلەنگەن اق تەرىگە جازىلعان اراب داستاندارى، ۇندىلەردىڭ بالىق قابىرشىقتارىمەن كوركەمدەلگەن كىتاپتارى، مۇسىلماندار مەن حريستيانداردىڭ قاسيەتتى كىتاپتارى مەن عىلىمي، كوركەم، ولەڭ جانە ءارتۇرلى ءدارى-دارمەك رەسەپتەرى، سونىمەن بىرگە ەرتەدەگى ساياحاتشىلاردىڭ جولجازبالارى جازىلعان كىتاپتار وتىرار كىتاپحاناسىنىڭ اتاعىن الەمگە جايعان.

وسىنىڭ ءبارىن شىڭعىس حان اسكەرلەرى جەرمەن جەكسەن ەتكەن. «الەكساندريا كىتاپحاناسىن كەزىندە يۋلي سەزار جويىپ، ورتەپ جىبەرگەن» دەيدى تاريح. ودان كەيىن جۇزدەگەن جىل كەيىن دۇنيەگە كەلگەن وتىرار كىتاپحاناسىن شىڭعىس حان جويدى. جەر بەتىنەن وسىلاي عاسىرلار بويى قالىپتاسقان وركەنيەت كۇلگە اينالدى. ءبىراق «وتىرار كىتاپتارى مۇلدەم جوق، باياعىدا ورتەلدى نەمەسە جىرتىلدى» دەگەن دەرەك ەش جەردە تىركەلمەگەن. ياعني ونداي دەرەكتى ەش جەردە كەزدەستىرمەگەن سوڭ، تاريحشىلاردى «سول اسىل قازىنانىڭ جان بالاسى بىلمەيتىن ءبىر جەرلەردە كومۋلى جاتۋى مۇمكىن عوي» دەگەن ويدىڭ مازالايتىنى تۇسىنىكتى.

سونداي جاننىڭ ءبىرى الماتىداعى «قاينار» ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەكتورى ەرەنعايىپ وماروۆ دەگەن ازامات. نەگىزگى ماماندىعى فيزيك بولعانىنا قاراماستان، جاسىنان قازاقتىڭ اڭىز-ەرتەگىلەرى مەن داستاندارىن وقىپ وسكەن ول، ءاربىر اڭىزدىڭ استارىندا تاريحتىڭ وشپەس ءىزى جاتقانىن زەرەك كوڭىلمەن ءتۇيىپ وسكەن ازامات. ماسكەۋدە اسپيرانتۋرادا وقىپ جۇرگەن كەزىندە تاريحشىلارمەن دوستاسىپ، سودان بەرى تاريح ونىڭ جان سەرىگىنە اينالىپ كەتكەن.تاريح قويناۋلارىنىڭ ءتۇپسىز سىرى يىرىمىنە تارتىپ كەتكەنى سونشالىقتى، ول ودان كەيىن تاريح فاكۋلتەتى مەن ماگيستراتۋراسىن ءتامامداپتى. وسىدان كەيىن ول تاريحشىلار مەن ارحەولوگتاردىڭ ءوز ادامىنا اينالعان.

فيلوسوفتار «جەر بەتىندە الدىمەن ءسوز پايدا بولعان» دەيدى. شىعىستىڭ دانا ءبىر پاتشاسى الەمنىڭ عۇلاما عالىمدارىن جيناپ الىپ، سول ءسوزدى تابۋدى تاپسىرادى. اڭىزدا ونى ىزدەۋدىڭ ۇزاق جىلدارعا سوزىلعانى ايتىلادى. ارينە، كىتاپتاردىڭ كومەگىمەن ىزدەستىرىلەتىنى بەلگىلى. كوز مايلارى تاۋسىلعانشا ىزدەگەن عالىمدار اقىرى ول ءسوزدى تاپقان دەسەدى. تابىلعان ءسوز الەمنىڭ بارلىق جۇمباقتارىنا جاۋاپ بەرەدى ەكەن. پاتشا دا، ونى تاپقاندار دا ءماز بولادى. ءبىراق ۋاقىت ول ادامداردىڭ ءبارىن ايامايدى، پاتشانىڭ اتى ۇمىتىلادى، ونىڭ قالاسى قيراتىلادى، سونىمەن بىرگە ءسوز دە جوعالىپ كەتەدى. عالىمدار ونى قايتا ىزدەستىرۋگە كىرىسەدى. ماعان كەيدە «الەمدى جاۋلاۋشى شىڭعىس حان سول ءسوزدى ىزدەپ الاسۇردى ما ەكەن؟» دەگەن وي كەلەدى. وتىرارلىقتار سوعان ەرەگىسكەننەن دە كىتاپتاردى تىعىپ تاستاعان شىعار بالكىم. الدە، شىڭعىس حان تاپتى ما ەكەن؟ بەلگىسىز.

ءبىز دە سول قاسيەتتى ءسوزدى، كىتاپتاردى ىزدەستىرۋمەن كەلەمىز. يۋنەسكو-نى تارتۋ كەرەك شىعار بۇل ماسەلەگە. جاپوندىقتاردى وتىراردىڭ تاعدىرى قىزىقتىرعانى سونشالىقتى، ولار ونىڭ نىساندارىن كونسەرۆاسيالاپ قويۋعا قارجى ءبولدى. ءبىز كىتاپتاردى قالادان ىزدەستىرۋ كەرەك دەمەيمىز. «التىن ادامدى» قورعاننىڭ استىنان ەمەس، سونىڭ ماڭايىنان تاپتى ەمەس پە؟ كىتاپتار دا قالانىڭ ءۇيىندىسىنىڭ استىندا ەمەس، ودان شالعايدا جاتۋى ابدەن مۇمكىن» دەيدى ەرەنعايىپ وماروۆ.

وماروۆپەن اڭگىمەلەسىپ وتىرىپ، كىتاپتاردىڭ قايدا جاسىرىلۋى مۇمكىن ەكەنىن سۇراعانبىز. - ول كەزدەرى قالانىڭ استىنان قازىلعان جەراستى جولدارى بولعان. جاۋگەرشىلىك كەزىندە بالا-شاعانى نەمەسە اسىل قازىنالاردى جاۋدان جاسىرۋ ءۇشىن وسىنداي جاسىرىن جولدار قاجەت بولعان. ونىڭ بيىكتىگى ءبىر اتتىلى كىسى وتەتىندەي ەتىپ جاسالادى. ءتىپتى تۇيە جەتەكتەپ وتۋگە بولاتىندارى دا بولعان دەيدى اڭىزداردا. مىسالى، قىرىمنان ساقتاردىڭ ءبىزدىڭ زامانعا دەيىن ساقتالعان وسىنداي جەراستى جولدارى تابىلعان، - دەيدى ول.

- وتىراردىڭ ماڭايىندا ونداي جەراستى جولدار قاي جەرلەردە ورنالاسقانى انىقتالدى ما؟

- ونى ءالى انىقتاۋ كەرەك. ونى سول زامانداردا كىتاپتاردى جاسىرعان ادامدار عانا ءبىلۋى مۇمكىن. ءبىراق ونىڭ ءبارى ءولىپ كەتكەن، قايدا جاسىرعاندارىن ايتىپ تا ۇلگەرمەگەن بولار. مۇمكىن ايتاتىن دا وتىراردا ەشكىم قالماعان شىعار. ءبىراق بىردە-ءبىر دەرەكتە كىتاپتار ورتەلدى نەمەسە جىرتىلدى دەگەن ءسوز جوق. وسىنىڭ ءوزى-اق وتىرار كىتاپحاناسىنىڭ اسىل قازىناسى ءبىر جەردە تىعۋلى جاتىر دەگەن ويدى راستايدى.

- ەندىگى ولاردىڭ ءشىرىپ كەتۋى دە مۇمكىن عوي...

- سولتۇستىك افريكادا تۋارەك دەگەن كوشپەلى حالىق ءومىر سۇرگەن. ولاردىڭ تۋمبۋكتى دەگەن قالاسىندا الەمدەگى العاشقى ۋنيۆەرسيتەت بولعان. وكىنىشكە قاراي، ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىن ساقتالماعان. قازىرگى سوربوننا ۋنيۆەرسيتەتىن ەڭ كونە، 1215- جىلى قۇرىلعان دەپ ءجۇرمىز عوي. تۋمبۋكتىداعى ۋنيۆەرسيتەت ودان بۇرىن قۇرىلىپتى. سول تۋارەكتەر جايلاۋعا كوشەر كەزىندە كىتاپتاردى ماتاعا وراپ، ساندىققا سالىپ، ونى قۇم اراسىنا كومىپ تاستايدى ەكەن. قىستاۋعا تۇسكەن كەزدەرىندە قازىپ الىپ، وقيدى. قۇم اراسىنداعى كىتاپ شىرىمەيدى. سول كۇيىندە ساقتالۋى مۇمكىن. ونى ىزدەستىرۋدى مەملەكەت قولعا السا دۇرىس بولادى دەپ ەسەپتەيمىن. جانە ونى قالانىڭ استىنان ەمەس، ماڭايىنان ىزدەۋىمىز كەرەك. بۇل قالاعا ەشقانداي زارداپ اكەلمەيدى. قازىرگى قازىلىپ قويىلعان قالا بولىگى بۇزىلمايدى دا، بۇلىنبەيدى دە. ويتكەنى الىستان ىزدەستىرىلەتىن قازبا جۇمىستارى وعان اسەر ەتپەيدى.

كىتاپتار تابىلا قالسا، بۇل مەملەكەتىمىز ءۇشىن ۇلكەن تابىس اكەلەدى، ەكىنشىدەن، قازاق وركەنيەتى جوق دەگەندەردىڭ اۋزىنا قۇم قۇيىلادى. الەمگە ماقتانىشپەن كورسەتە الاتىن اتا-بابا مۇراسى قولىمىزعا تيەدى. مۇمكىن، شىڭعىس حان ىزدەپ الەك بولعان دۇنيەنىڭ كىلتى تۋرالى قۇپيانىڭ سىرىن دا اشىپ قالارمىز. بۇل ەندى مەنىڭ ويىم، - دەيدى وماروۆ.

- ەرەنعايىپ سالىپ ۇلى، وتىرار كىتاپحاناسىندا قانشا كىتاپ بولۋى مۇمكىن دەپ ويلايسىز؟

- جارتى ميلليوننان كەم ەمەس. ەگەر وتىراردىڭ ۇلى جىبەك جولى بويىندا ورنالاسقانىن ەسكەرەتىن بولساق، مۇندا اراب، قىتاي، ەۋروپالىق تىلدەر، گرەك، قىپشاق تىلىندەگى كىتاپتار بولعان. ارينە، كوبى قىپشاق تىلىندە دەپ ويلايمىن. گرەك ويشىلدارىنىڭ ەڭبەكتەرىنىڭ كوپشىلىگى شىعىستا ساقتالىپ، امان قالعان دەگەن پىكىر بار. سوندىقتان دا ولار كەزىندە ينكۆيزيسيا ورتىندە جانىپ كەتپەي، وسى زامانعا دەيىن جەتتى. ءبىر قىزىقتى فاكتىنى ايتايىن. پەتر ءبىرىنشى ەرتىسكە ەكسپەديسيا اتتاندىرىپ تۇرىپ، قازاقتاردىڭ بالىقتى قالاي اۋلايتىنىن جانە قايىق جاماۋ تاجىريبەلەرىن الىپ كەلىڭدەر، تاعى ۇمىتپايتىن نارسەلەرىڭ - ادام بالاسىن قىزىقتىرادى دەگەن دۇنيەلەرگە ۇڭىلە ءجۇرىپ، ەلگە الىپ كەلۋ دەپ تاپسىرما بەرىپتى.

سول ساپارىندا ورىس ەكسپەديسياسى سەمەي ماڭايىنان 300 مىڭداي شيىرشىقتالعان جانە تۇپتەلگەن تومدارى بار ساقتاردىڭ كىتاپحاناسىن كەزدەستىرگەن. سونىڭ 3 داناسىن پەتەربۋرگكە جەتكىزىپ، كوشىرمەسىن ءتۇسىرىپ العان. سونىڭ بىرەۋى پاريجگە جەتكەن. ول قۇندىلىقتاردىڭ ءىزى ساق كىتاپحاناسى سەكىلدى سۋعا سىڭگەن تاستاي جوعالىپ، ءوشىپ كەتكەن. ولاردى پاريج بەن پيتەردەن ىزدەستىرۋ كەرەك شىعار. مۇنى ايتىپ وتىرعانىم، ياعني ورتالىق ازيا حالقى، ونىڭ ىشىندە قازاقتار كىتاپ وقىپ، ونى جيناعان. ەگەر وتىرار كىتاپحاناسىن تاباتىن بولساق، وندا ساقتار مەن عۇنداردىڭ كىتاپتارى دا شىعاتىنىنا سەنىمدىمىن. بۇل ويىم نەگىزسىز ەمەس.

ءبىزدىڭ وتانداسىمىزدىڭ ءبىرى، قىتايدا تۇراتىن ءۇرىمشىباي دەگەن عالىم، ول جازۋ تاريحىن زەرتتەيدى، الماتىدا وتكەن كونفەرەنسيادا قازاقتاردىڭ ەجەلدەن-اق 48 الفاۆيتى، 7-8 جازۋ توبى بولعانىن مالىمدەدى. «ەگەر الفاۆيت، جازۋ وزگەرسە، ادامنىڭ ساناسى مەن ومىرلىك كوزقاراسى دە وزگەرەدى» دەيدى عالىمدار. قازاقتار دا بىرنەشە وزگەرىستەردى باستارىنان وتكەرگەنىن وسىدان-اق بىلۋگە بولادى. پودۋشكين دەگەن ارحەولوگ تۇركىستان ماڭايىنان ساز بالشىقتان قۇيىلعان قولجازبا تابليساسىن تاپقان. الگىنى كۇيدىرگەن كەزدە، ول قىشقا اينالىپ، كىتاپ بولىپ شىققان. اعىلشىن، فرانسۋز عالىمدارى شىمكەنتتىڭ جانىنان تابىلعان قىش كىرپىش بەتىندەگى جازۋدى شەشكەن كەزدە، ونىڭ كانگيۋي تىلىندە جازىلىپ، وندا قالانىڭ نەگىزىن قالاۋشىلاردىڭ كوشپەندىلەر بولعانى تۋرالى مالىمەت بەرىلگەن. ياعني وتىرار كىتاپحاناسى قازاق وركەنيەتىنىڭ بىرنەشە ساتىلارى تۋرالى ناقتى مالىمەتتەر بەرەر ەدى. ويتكەنى كىتاپ جازۋ قازاقستاندا دامىعانى سونشالىقتى، مۇرات ءادجيدىڭ ايتۋىنشا، ءبىزدىڭ ەرامىزدىڭ باسىندا تارازدا قاعاز شىعارىلعان. ونى وتىرار ماڭايىندا دا شىعارعان بولۋى عاجاپ ەمەس.

قازاقستاندا قاعازدىڭ ەرتەرەكتە شىعارىلعانىنىڭ دالەلى رەتىندە ارال تەڭىزىنىڭ سولتۇستىگىن باسقارعان ساق پاتشاسىنىڭ اتى اققاعاز دەپ اتالعانىن كەلتىرۋگە بولادى. ول تۋرالى فرانسۋز عالىمى شاۆان قىتاي كوزدەرىنە سۇيەنە وتىرىپ، قىتاي جىلناماشىلارى ۇلى دالاعا جورىققا شىققان كەزدەرىندە عۇنداردىڭ كىتاپتارى مەن كارتالارىن الىپ كەلۋگە تىرىساتىن دەپ جازادى. بۇقارا كاسىپكەرىنىڭ توعىزىنشى عاسىردا جازىپ كەتكەن مىنا حاتىنا ءمان بەرەتىن بولساق، قاعازدىڭ ەگيپەتتە، قىتايدا العاش رەت شىعارىلعانى تۋرالى دەرەككە كۇمانمەن قاراۋعا تۋرا كەلەدى. بۇقارا كاسىپكەرى بىلاي دەپ شاعىمدانىپتى: «قاعاز دايىنداپ كەلە جاتقانىما 50 جىل بولدى، ونى مەنىڭ اكەم، اتام، ونىڭ اكەلەرى دە شىعارعان. ماقتادان قاعاز شىعارا-شىعارا ابدەن قالجىرادىم». مۇرات ءادجيدىڭ مالىمەتى بويىنشا، II عاسىردا شۋ ماڭىندا كەندىردەن قاعاز شىعارىلعان. ياعني ەلىمىزدە ەرتەدەگى قازاقتار ماقتادان، كەندىر تالشىقتارىنان قاعاز جاساعان دەگەن ءسوز.

ەرەنعايىپ وماروۆ سەكىلدى ۇلتىنىڭ وتكەن كەزەڭدەردەگى تاريحىنا ءۇڭىلىپ، قازاق دەگەن حالىقتىڭ و باستا-اق وركەنيەتى بولعانىن دالەلدەۋگە قۇشتار جاندار ساۋساقپەن سانارلىق ەكەنى جاسىرىن ەمەس. تاريح قويناۋىندا قاتتالىپ جاتقان وركەنيەت ساتىلارىن بىرتىندەپ ارشىپ، كونە تۇركىلەردىڭ، ونىڭ ىشىندە قازاقتىڭ قالىپتاسۋ تاريحىن شىنايى جاساپ شىعىپ، وزدەرىن ەجەلدەن وركەنيەتتى حالىقپىز دەپ ەسەپتەيتىن وزگەلەردىڭ كوزىن اشۋدى ءوزىنىڭ مۇراتى دەپ ەسەپتەيتىن ەرەنعايىپ وماروۆ مىرزانىڭ پىكىرىمەن قازاق ارحەولوگياسىنىڭ مەترى بولىپ ەسەپتەلەتىن، اكادەميك كارل بايپاقوۆتىڭ ءوزى دە ەسەپتەسەدى.

اتتەڭ، قولدىڭ قىسقالىعى، وتىراردىڭ كىتاپحاناسىن تابۋعا قاراجاتتىڭ جوقتىعى جاندى قينايدى. ەرەنعايىپ وماروۆ - قازاق وركەنيەتى تۋرالى كىتاپ جازىپ، ونى تاريح عىلىمى جۇيەسىنە ەندىرگەن تۇڭعىش ادام. مارقۇم ماناش قوزىبايەۆتىڭ ءوزى العاشقى كەزدە «ۇلى دالا وركەنيەتى بولعان، قازاقتار سونىڭ ءبىر بولىگى» دەپ بوي بەرمەگەن ەكەن. كەيىن وماروۆتىڭ پىكىرى وعان ءوز پىكىرىن قايتا قاراۋعا ماجبۇرلەپ، مويىنداعان. ءتىپتى «قازاق وركەنيەتى» دەگەن جۋرنال اشىلىپ، ونىڭ ءبىرىنشى رەداكتورى ماناش قوزىبايەۆتىڭ ءوزى بولدى. ەرەنعايىپ وماروۆتى اڭىزدار مەن دەرەكتەر جەتەلەپ، تاريحتىڭ قۇپيا سىرلارىنا بويلاتۋدا. وتىرار كىتاپحاناسى تۇسىنە ەنەدى، حيسامۋددين اقساقال (وتىرار كىتاپتارىنىڭ ساقتاۋشىسى)، اڭىزداردا ايتىلعانداي، تەرىمەن قاپتالعان كىتاپتى ايالاي سيپاپ، باتىپ بارا جاتقان كۇنگە قيماي قارايتىن سەكىلدى. قۇم ساعاتتىڭ ولشەۋلى ۋاقىتى سىرعىپ توگىلۋدە. وتىراردىڭ كىتاپتارى ءالى قانشا جاتپاق قۇم تۇبىندە. ەرەنعايىپ وماروۆتىڭ يدەياسىنا ۇكىمەت باسىنداعىلار ءبىر ءسات مويىن بۇرسا، قۇندىلىققا اينالار تابىسقا كەنەلەر مە ەك، كىم ءبىلسىن؟!

وسىدان وتىز جىل بۇرىن قوي باعىپ جۇرگەن شوپاننىڭ يتتەرىنىڭ ءبىرى وتىرار قورعاندارىنىڭ ءبىرى كوكماردان ماڭايىندا بورسىقتى قۋىپ ءجۇرىپ، ونىڭ ىنىنە كۇمپ بەرىپ ءتۇسىپ كەتىپ، ارتىنشا توزىعى جەتكەن اراب تىلىندەگى كونە كىتاپتىڭ ءبىرىن اۋزىنا تىستەپ شىققانى تۋرالى اقپارات باسىلىم بەتتەرىندە كورىنىس بەرگەن. جيىرماسىنشى عاسىردىڭ بەلگىلى ادەبيەتشىسى ۆيكتور بوريسوۆيچ شكلوۆسكيي قانىش ساتبايەۆپەن ەكەۋى اراسىندا بولعان اڭگىمە جايىندا ايتىپ وتىرىپ، قازاق عالىمىنىڭ اڭىزدار مەن ەرتەگىلەردى مۇقيات زەرتتەيتىندىگىن ايتقان. «ونداعى ايتىلعاندار ساتبايەۆقا باعىت بەرىپ، جول كورسەتەدى. سول ارقىلى جەر استىنداعى قازبا بايلىقتارىنا باعدار الادى. ول باعىت-باعدارلار پايدالى كەن بايلىقتارىن قاي جەردەن ىزدەۋ كەرەكتىگىن كورسەتەدى» دەپ جازدى ول.

الما مۇحامەدجانوۆا

دەرەككوز: «ايقىن» گازەتى. 2012-جىل