اتاقتى جاياۋ مۇسانىڭ تاعدىرى
ول - ءان- ولەڭدەرى ارقىلى وزىنە دەيىن قالىپتاسىپ، دامىعان ۇلتتىق انشىلىك ءداستۇردى جالعاستىرۋمەن قاتار ونى جاڭا ءتۇر، سونى كوركەمدىك مازمۇنمەن بايىتىپ، قازاق مۋزىكاسىنا كوپتەگەن شىعارماشىلىق جاڭالىقتار اكەلگەن دارىندى ءانشى- كومپوزيتور. جاياۋ مۇسانىڭ ءومىر شىندىعىنان تۋعان، كوركەمدىك دارەجەسى جوعارى مۋزىكالىق وبرازدارمەن سومدالعان تۋىندىلارى حالىقتىڭ ءان ونەرىنىڭ شوقتىعىن بيىكتەتە ءتۇستى. حالىق تالانتىنىڭ تاريحتا اسا ارداقتالىپ اتالۋىندا ازاماتتىق، كۇرەسكەرلىك، اقىندىق قاسيەتتەرىنەن اسىڭقىراپ ءتۇسىپ جاتاتىنى بىزدىڭشە - مۋزىكالىق دارىنى مەن كومپوزيتورلىق ءتىل وتكىرلىگى. كومپوزيتوردىڭ اسقاق ازاماتتىق رۋحتاعى اندەرى قازاق مۋزىكا مادەنيەتىنىڭ التىن قورىنا اسىل قازىنا بولىپ قوسىلدى.
جاياۋ مۇسا شىعارمالارى شىندىقتى جىرلاۋدىڭ ايشىقتى ۇلگىسى بولىپ تابىلادى. ءومىرى پاتشا اكىمدەرىمەن، باي- فەودالدارمەن كۇرەس- تارتىستا وتكەن حالىق كومپوزيتورى قازاق ءان ونەرىندەگى دەموكراتيالىق باعىتتىڭ وكىلى بولدى. ول ءوز شىعارمالارىندا ەڭبەكشى ەلدىڭ تاعدىرىن، قايعى- قاسىرەتىن، ءۇمىت- ارمانىن تەبىرەنە تولعاپ، ءومىرىنىڭ سوڭعى كۇنىنە دەيىن حالىقتىڭ جىرىن جىرلاپ ءوتتى. جاياۋ مۇسا باي- شونجارلارعا قارسى كۇرەستە «بي- بولىستىڭ ءۇيىن جىعاتىن» وتتى ءان- جىرلارىن يدەيالىق قارۋ ەتىپ، ءوز زامانىنىڭ قوعامدىق بولمىسىن باتىل شەنەپ، سىنادى. «اق سيسا»، «شورمانوۆقا»، «تولعاۋ» اندەرىندە ەل بيلەۋشىلەرىنىڭ حالىققا جاساعان زورلىق- زومبىلىعىن اشكەرەلەپ، ولارعا دەگەن حالىق نارازىلىعىن بەينەلەدى.
جاياۋ مۇسانىڭ زامانداس ءانشى- كومپوزيتورلاردان ءبىر ەرەكشەلىگى - ول سول كەزدەگى قازاق اۋىلدارىنداعى الەۋمەتتىك ومىردەن تۇسىنىك- پايىمى بار، كوزى اشىق، ساۋاتتى ازاماتتاردىڭ ءبىرى بولعان ادام. تاپ تارتىسىنىڭ تەورياسىن وقىپ بىلمەسە دە، تاپتىق جىكتى ەل ىشىندەگى تەڭسىزدىكتەن، ادىلەتسىزدىكتەن، حالىقتىڭ اۋىر تۇرمىس- تىرلىگىنەن تانىپ، وي تۇيە بىلگەن مۇسانىڭ الەۋمەتتىك كوزقاراسى قازاقتىڭ تۇڭعىش دەموكرات- اعارتۋشىلارىنىڭ پروگرەسشىل يدەيالارىمەن ۇشتاسىپ جاتىر. ول شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ، ابايدىڭ، ىبىراي التىنساريننىڭ دەموكراتتىق- اعارتۋشىلىق قىزمەتتەرىنە سىرتتاي عانا قانىق بولعان جوق، ولاردىڭ كوزقاراستارىن قولداپ، شىعارمالارىن جۇرتشىلىققا تاراتۋشىلاردىڭ ءبىرى بولدى. ىبىراي ءالتىنساريننىڭ ولەڭىنە ءان شىعارىپ، ابايعا ارناپ ولەڭ جازۋى كەزدەيسوقتىق ەمەس-تى. ءوز شىعارمالارىندا پۋشكين، گوگول، گلينكا، كۋتۋزوۆتاردى جىرلاۋى، ل. تولستوي كىتابى كەيىپكەرىنىڭ اتىن بالاسىنا قويۋى (مۇسانىڭ ۇلكەن قىزىنىڭ اتى اننا)، سونداي-اق حايۋاناتتاردى پەرسوناج ەتىپ ءان- ولەڭ شىعارۋى، قازاق ءانشى- كومپوزيتورلارىندا سيرەك ۇشىراساتىن جاعداي - كۇندەلىك داپتەرىنىڭ بولۋى - وسىنىڭ ءبارى كومپوزيتوردىڭ دۇنيەتانىمىنىڭ كوكجيەگىن، بيىك ورەسىن ايقىندايدى.
جاياۋ مۇسا تۆورچەستۆوسىنىڭ دياپازونى كەڭ، اندەرى جانرى مەن مازمۇنى جاعىنان سان قىرلى. ونىڭ الەۋمەتتىك ءمانى بار «اق سيسا»، «شورمانوۆقا»، «تولعاۋ»، «بۇزاۋ زارى»؛ ۇگىت- وسيەت مازمۇندى «اراپ ۇرىعا»، «باشەردەن»؛ سەزىم، كوڭىل كۇيدى بەينەلەيتىن «شولپان»، «قىزدار- اي»، «ءلايلىم»، «كوگەرشىن»؛ ساتيرالىق، ءازىل- قالجىڭ سيپاتتى «قۇلباي باي»، «قازان قىزدارى» اندەرى جۇرتشىلىققا كەڭىنەن تانىمال. م. بايجانوۆتىڭ اندەرى باسقا حالىق كومپوزيتورلارىنىڭ شىعارمالارىنان ءوزىنىڭ تاقىرىپتىق، مازمۇندىق جانە كوركەمدىك ەرەكشەلىكتەرى ارقىلى دارالانادى. ونىڭ اندەرىنىڭ اۋەندىك قۇرىلىمىنان، ينتوناتسيالىق جانە لادتىق قۇرىلىسىنان قازاق اندەرىندە بۇرىن كەزدەسپەيتىن سونى مۋزىكالىق مانەرلىك قۇرالداردى ايقىن تانۋعا بولادى. كومپوزيتور قالامىنان قوڭىرجاي ليريكالىق، كەڭ تىنىستى اندەرمەن قاتار مارش، ۆالس ىرعاقتى شىعارمالار تۋدى. جاياۋ مۇسا اندەرىنىڭ اۋەندىك قۇرىلىمىندا ەكى ءتۇرلى مۋزىكالىق ينتوناتسيالىق نەگىز انىق بايقالادى. ونىڭ ءبىرى انا سۇتىنەن دارىعان حالىق مۋزىكاسىنىڭ قاينار كوزى بولسا، ەكىنشىسى ۆالس، مارش ىرعاعىندا كەلەتىن اندەرى قالا مۋزىكاسىنىڭ اسەرى ەدى. حالىق مۋزىكا تاريحىنىڭ ماقتانىشتارى - ءبىرجان سال، اقان سەرى، ىبىراي، مۇحيت ءتارىزدى جاياۋ مۇسا دا قازاق حالقىنىڭ بۇرىننان كەلە جاتقان انشىلىك- كومپوزيتورلىق ءداستۇرىن دامىتۋعا وزىندىك ۇلەس قوستى. ونىڭ ارقانىڭ ءان داستۇرىندە شىعارعان «كوگەرشىن»، «سۇرشا قىز»، «باياناۋىل»، «گاۋھار قىز»، «تولقىما» اندەرى قازاق ءان ونەرىندەگى شوقتىعى بيىك تۋىندىلاردىڭ قاتارىنان ورىن الدى.
كومپوزيتوردىڭ مارش، ۆالس ىرعاعىندا كەلەتىن اندەرى قالا مۋزىكاسىنىڭ اسەرىنەن دۇنيەگە كەلگەن تۋىندىلار. جالپى، جاياۋ مۇسانىڭ ونەر جولىنا، ونىڭ دەموكراتيالىق كوزقاراسىنىڭ قالىپتاسۋىنا ورىستىق پروگرەسشىل مادەنيەتى مەن ونەرىنىڭ تيگىزگەن ىقپالى زور. XIX عاسىردا ورىستىڭ وزىق ويلى ونەرىنىڭ ۇشقىنى قازاق دالاسىنا جەتىپ، ا. پۋشكين، ل. تولستوي، م. سالتىكوۆ- شەدرين شىعارمالارى قازاق جەرىنەن ءوز وقىرماندارىن تاپتى. رويال دا، سكريپكادا ويناۋ ونەرى حالىق مۋزىكانتتارىنىڭ قۇلاعىنا شالىنىپ، قىردا ورىس مۋزىكاسىنىڭ ءۇنى قالىقتادى. مۇنىڭ ءوزى جاڭا دەموكراتيالىق باعىتتاعى ونەردىڭ وركەن جايۋىنا اسەر ەتتى. جاياۋ مۇسا ورىس مۋزىكاسىنىڭ وزىق ۇلگىلەرىنەن ۇيرەنە وتىرىپ، ونى ءوز شىعارمالارىندا شەبەر پايدالانا ءبىلدى. ءسويتىپ، ءوز تۋىندىلارى ارقىلى حالقىمىزدىڭ ءان ونەرىنىڭ تاقىرىپتىق، مازمۇندىق اۋقىمىن كەڭەيتىپ، مۋزىكا ءتىلىن وتكىرلەي ءتۇستى. ونىڭ «قۇلباي باي»، «تۇرىمتاي»، «باشقۇلباي»، «قازان قىزدارى»، «ەسكەندىر»، «قىزدار-اي»، تاعى باسقا شىعارمالارى وسىنداي اسەر، ىقپالدان پايدا بولدى.
جاياۋ مۇسا قازىرگى پاۆلودار وبلىسىنىڭ باياناۋىل اۋدانىنداعى اقشوقى دەگەن جەردە 1835 -جىلى كەدەي مالشىنىڭ وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن.
مۇسا جەتى- سەگىز جاسىندا اۋىل مولداسىنان حات تانيدى، جاس كەزىنەن ءوزى قاتارلى بالالاردىڭ اراسىندا ونەر- بىلىمگە قۇشتارلىعىمەن، ءان- كۇيگە اۋەستىگىمەن كوزگە تۇسەدى. تالاپتى مۇسا دومبىرا تارتۋدى ۇيرەنەدى، قولىنا تۇسكەن كىتاپتاردى، قيسسالاردى قالت جىبەرمەي وقيدى. ول دومبىرامەن ءان سالىپ، قيسسالار ايتىپ، اۋىل قارتتارىنىڭ، جاستارىنىڭ ىقىلاس- نازارىن وزىنە اۋدارادى. اۋىلعا جولى تۇسكەن ءانشى- كۇيشىلەردىڭ ونەرىن كورگەن مۇسانىڭ انگە دەگەن قۇشتارلىعى ارتا تۇسەدى. مۇسانىڭ ءبىر ەرەكشە قاسيەتى - ول ەستىگەن ءانىن بىردەن قاعىپ الۋشى ەدى. حات تانىپ، كوزى اشىلعاننان كەيىن ول ءبىلىمنىڭ كوزى مولدانىڭ وقۋىندا ەمەس ەكەنىن تۇسىنەدى. كوكەيىندە وقىپ، ءبىلىم السام دەگەن ارمان ويانعان تالاپتى جاستىڭ ەسىل- دەرتى اۋىلدان قالاعا كەتۋ بولادى. ول كۇندىز- ءتۇنى قالاعا جەتۋ جولدارىن ويلاستىرادى. بىردە مۇسا كورشى اۋىلدىڭ قىزىلجارعا كىرە ايدايتىن ءبىر ادامىمەن كەلىسىپ، ەشكىمگە بىلدىرمەي ۇيىنەن قاشىپ كەتەدى. «قازان داپتەرىندەگى»، «ۇيىنەن ونەر ىزدەپ كەتتى قاشا» دەگەن ولەڭىندە مۇسا ونەر- ءبىلىم قۋىپ، ۇلكەن قالاعا كەلگەن وسى ساپارى تۋرالى باياندايدى. وسىعان قاراعاندا، مۇسانى ەشكىم دە وقۋعا اتتاندىرىپ سالماعان ءتارىزدى. بۇل 1851-1852 -جىلداردىڭ شاماسى بولسا كەرەك.
قىزىلجاردا مۇسا كىسى ەسىگىندە وتىنشى- ساماۋىرشى بولىپ جالدانادى. سول كەزدە قىزىلجار قالاسى قازاق دالاسىنىڭ مادەني ورتالىقتارىنىڭ ءبىرى بولعان ەدى. بۇل ۋەزدىك قالادا XVIII عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا ورىس مەكتەپتەرى، كەيىن ءبىرلى- جارىم ورىس- قازاق مەكتەپتەرى، قازاق بالالارىنا ارنالعان ينتەرنات، ال XX عاسىردىڭ باس كەزىندە باستاۋىش مەكتەپتەر مەن رەالدىق ۋچيليشە اشىلدى. ۇيقىدا جاتقانداي بۇيىعى حال كەشكەن اۋىل تىرلىگىنە قاراعاندا قالانىڭ ءومىر تىنىسىنىڭ وزگەشەلىگىن مۇسا بىردەن بايقادى. ول مۇندا قالا ومىرىمەن، مادەنيەتىمەن تانىسادى. كىسى ەسىگىندە كۇن كورىپ جۇرسە دە، جاس بالا ونەر-بىلىمگە تالپىنىپ، ورىس ءتىلىن ۇيرەنۋگە تالاپتانادى. زەيىندى جاس العاشقى جىلدىڭ وزىندە-اق ورىسشا سويلەۋدى ءبىرشاما ۇيرەنىپ الادى. مۇسا كۇن-ءتۇن دەمەي، قولىنان كەلەتىن جۇمىستىڭ قاندايىنان بولسا دا باس تارتپاي ەڭبەكتەنەدى. ۇستالعان گارمون، سكريپكا ساتىپ الىپ، بوس ۋاقىتىندا وسى ەكى اسپاپتا ويناۋدى وزدىگىنەن ۇيرەنەدى. قالانىڭ ونەرپاز جاستارى ۇيىمداستىرعان ساۋىق كەشتەرىنەن مۇمكىندىگىنشە قالماي، بارىپ جۇرەدى. ەستىگەن ءان- كۇيلەرىن گارمون مەن سكريپكاعا تۇسىرەدى.
«اۋىلعا بارسام جىبەرمەي قويار» دەگەن ويمەن مۇسا قىزىلجاردا ءۇش- ءتورت جىل بولادى. بۇل ۋاقىت ىشىندە ول ءومىردىڭ وي- شۇڭقىرىن ءبىرشاما ءتۇسىنىپ، وڭ مەن سولىن تانيتىن حالگە جەتەدى. دومبىرا، سىرناي، سكريپكا تارتۋدا قالا جاستارىنان كەم تۇسپەيتىن، ون ساۋساعىنان ونەر تامعان مۇسا تالانتى كوپتى سۇيسىنتەدى. ول ەندى ساۋىق كەشتەرىنىڭ كوركى، باستاۋشىلارىنىڭ بىرىنە اينالادى.
اۋىلدان العاش كەلگەندە دۇنيەدەگى ەڭ ۇلكەن قالاداي كورىنگەن قىزىلجارعا مۇسانىڭ بىرتە- بىرتە كوزى ۇيرەنەدى. قىزىلجاردىڭ اۋىلعا قاراعاندا عانا قىم- قۋىت تىرلىگى بار، ءومىر ىرعاعى بىركەلكى، مادەني وقيعالارى سيرەك قالا ەكەنىنە ونىڭ كوزى جەتەدى. قالانىڭ مادەني ءومىرى جان دۇنيەسى باي مۇسانىڭ رۋحاني تىلەگىن قاناعاتتاندىرمايدى. گازەت- جۋرنالدار ارقىلى ومبى قالاسىنىڭ ومىرىمەن تانىسقان مۇسا سوعان بارۋدى اڭسايدى.
1855-1856 -جىلدار شاماسىندا مۇسا ومبىعا كەلەدى. كوپتەگەن قيىنشىلىقتاردان كەيىن ول ورىس مەكتەبىنە وقۋعا الىنادى. كوپشىلىك پىكىرى بويىنشا، مۇسا بەلگىلى مەكتەپتە وقىماعان، ورىس ءتىلىن، بىلگەنىنىڭ ءبارىن ءوز بەتىمەن ۇيرەنگەن. الايدا، مۇسانىڭ ءتۇرلى اكىمدەرگە باي- شونجارلاردىڭ ۇستىنەن جولداعان ارحيۆتەردەن تابىلعان ارىزدارىنىڭ ساۋاتتى جازىلۋىنا قاراعاندا، ونىڭ ورىس مەكتەبىندە ءبىلىم العانى راس تا بولۋى مۇمكىن. سونداي-اق ورىستىڭ سول كەزدەگى بەلگىلى اقىن- جازۋشىلارىنىڭ تۋىندىلارىن وقىپ، سولارعا ەلىكتەپ شىعارما جازۋ ءوز بەتىمەن حات تانىپ، ساۋات اشقان ادامنىڭ قولىنان كەلەدى دەگەنگە جاناسپايتىن ءتارىزدى. كۇنكورىس تابۋ مۇندا قىزىلجارعا قاراعاندا قيىنعا سوعادى. بەلگىلى ماماندىعى جوق مۇساعا العاشقى كەزدە ىڭعايلى جۇمىس تابىلماي، ول ءبىراز قينالادى. الايدا، جاسىنان «تەسىك وكپە» بولىپ شىنىققان، العان بەتىنەن قايتپايتىن جالىندى جاس قيىنشىلىقتىڭ بارىنە ءتوزىپ، وقۋ- بىلىمنەن قول ۇزبەيدى. مۇسا بىرتىندەپ ورىسشا جازۋ- سىزۋعا توسەلە تۇسەدى.
ومبىدا مۇسانىڭ ونەرگە، مۋزىكاعا ءبىر تابان جاقىن بولۋىنا كوپتەگەن مۇمكىندىكتەر بار ەدى، ويتكەنى ونىڭ مادەني ءومىرىنىڭ دەڭگەيى قىزىلجارعا قاراعاندا جوعارى بولاتىن. وقۋ ورىندارى جانىندا حور، دراما، مۋزىكا ۇيىرمەلەرى جۇمىس ىستەدى، مۋزىكالىق- ادەبي كەشتەر ءجيى بولىپ تۇردى. ومبىعا ءانشى- مۋزىكانتتار گاسترولگە ءجيى كەلىپ تۇراتىن. مۇسا مۇندا اسكەري گارنيزوننىڭ ۇرمەلى اسپاپتار وركەسترى مەن ورىستىڭ حالىق اسپاپتار وركەسترىنىڭ كونتسەرتتەرىن تىڭداپ، مارش، ۆالس، پولكا، مازۋركا ءتارىزدى مۋزىكا جانرلارىمەن تانىسادى.
مۇسا ومبىنىڭ كىتاپحاناسىندا بولىپ، پەتەربۋرگ، موسكۆا، ورىنبور، اقمولا قالالارىنان شىعاتىن گازەت- جۋرنالدار، كىتاپتار مەن ۆەدوموستاردى وقيدى، سولاردان بۇقارا تۇرمىسىنا شىندىق تۇرعىسىنان قارايتىن، دەموكراتيالىق ءتۇيىندى جازىلعان ماقالالارمەن تانىسادى. ءوزى ارالاسىپ، اڭگىمەلەسىپ جۇرگەن ادامداردان دەموكراتيالىق كوزقاراستارى ءۇشىن ومبىعا جەر اۋدارىلعان ورىستىڭ وزىق ويلى ازاماتتارى جايىندا ەستىپ، روسسيانىڭ تاريحي- الەۋمەتتىك ومىرىنەن ءبىراز ماعلۇمات الادى. مۇسانىڭ جاڭا قوعام لەبىمەن تانىسۋى وسىلاي باستالادى.
* * *
ومبى داۋىرىندە مۇسا ولەڭ جازۋمەن قاتار ءان شىعارۋعا دا تالاپتانادى. مەكتەپ جانىنداعى كوركەمونەرپازدار ۇيىرمەسىنىڭ ءبىر كەشىندە ول دومبىرادا، گارموندا، سكريپكادا قازاق، تاتار، ورىس اندەرىن تارتىپ، ونەر كورسەتەدى. كوپشىلىك ساحنادان جىبەرمەي قويعان سوڭ، سول جەردە قىزدارعا ارناپ ولەڭ شىعارادى. كەيىن سول ولەڭىنە ءان شىعارىپ، جاستارعا سىناتادى. ءان بىردەن تىڭداۋشىلاردىڭ قۇلاعىنا جاعىپ، «قىزدار-اي» دەگەن اتپەن كوپشىلىككە تاراپ كەتەدى. مۇسانىڭ تىرناق الدى ءانى وسىلاي دۇنيەگە كەلەدى.
بۇل ءاننىڭ ومبىدا شىعۋى جونىندە، بىزدىڭشە، بىرنەشە بولجاۋلار بار. بىرىنشىدەن، قىزدارعا كوزىنشە سۋىرىپ سالىپ ولەڭ شىعارۋ، ءان ارناۋ سول كەزدەگى ساۋىق كەشتەرىنىڭ ءداستۇرلى قۇبىلىسى بولاتىن. ەكىنشىدەن، ورىسشا سويلەۋدى جاڭا ۇيرەنىپ جۇرگەن ادام ورىس سوزدەرىن ارالاستىرىپ سويلەۋگە قۇمار بولاتىنى بەلگىلى. ءاننىڭ قايىرماسىنا مۇسانىڭ ورىس سوزدەرىن قوسۋى وسى سەبەپتى بولسا كەرەك. ول بۇدان كەيىن شىعارعان اندەرىندە دە ورىس سوزدەرىن ورنى- ورنىمەن جاراسىمدى تۇردە قولدانىپ وتىرعان. سولاردىڭ ىشىندە «زاكون، ليۋبليۋ، سوچينيتەل، حولوستوي، كراسيۆىي، چەست، جەناتىي» دەگەن سوزدەر كەزدەسەدى. ۇشىنشىدەن، «قىزدارى ورىس- قازاق ماعان ىڭكار» دەپ كەلەتىن ولەڭ جولدارى ءاننىڭ قالادا تۋعانىن دالەلدەيدى.
ومبىدا ءبىراز جىل تۇرعاننان كەيىن، مۇسا ەلىنە قايتادى. باياعىدا كىرەشىمەن قىزىلجارعا ۇرلانىپ كەتكەن جالاڭ اياق بالا ومبىدان ەلىنە ولەڭشى- ءانشى، قالا ءومىرىن، ءبىراز دۇنيەنى كورىپ ىسىلعان، ساۋاتتى ازامات بولىپ ورالادى. اۋىلدا ول كورگەن- بىلگەندەرىن اڭگىمەلەپ، ءان سالىپ، جۇرگەن جەرىن دۋمانعا بولەيدى. ويىن- ساۋىق، جيىنداردا جاس بىتكەننىڭ ءبارىن ءوز ماڭىنا بىردەن ءۇيىرىپ الادى. ورىسشا ەركىن سويلەي بىلەتىن، ويىنداعىسىن تارتىنباي ايتا الاتىن وجەت، ءانشى- ولەڭشى، سەگىز قىرلى، ءبىر سىرلى جىگىت اۋىلداستارىنىڭ قۇرمەتىنە بولەنەدى.
ءبىراق اۋىلدىڭ جايى، تىنىس- تىرلىگى مۇسانى قاتتى ويلاندىرادى. قازاق اۋىلدارىنداعى تەڭسىزدىك، كەدەي- كەپشىكتىڭ اۋىر تۇرمىسى، داۋ-جانجال، ۇرلىق-بارىمتا، ەل بيلەۋگە، بولىستىققا تالاسۋ، زورلىق- زومبىلىق سياقتى كورىنىستەردىڭ كۋاسى بولعان مۇسا وسىنداي كەرتارتپا قىلىقتارمەن ءوز الىنشە كۇرەسپەككە بەل بايلايدى. اكەسى بايجاننىڭ پالەن جىل جينالىپ ءجۇرىپ ساتىپ العان جالعىز تورىسىن ءمىنىپ، باياناۋىل وكرۋگىن ارالاپ كەتەدى. ول اۋىل- اۋىلدى ارالاپ، ونەر كورسەتىپ قانا قويماي، بولىس، بيلەردىڭ باسقالار ءتىس جارىپ ايتۋعا باتا المايتىن ءتۇرلى قىلىقتارىن باتىل ايىپتاپ، «ەل جاقسىلارىن» سىنايدى. بۇل سياقتى قارا ءتىزىمنىڭ ىشىنە ول مۇسا شورمانوۆتى دا ەنگىزىپ جىبەرەدى. بۇكىل وكرۋگكە ءوزىنىڭ وسى ويىن ىركىلمەي ايتىپ جۇرەدى.
مۇسانىڭ بۇل اڭگىمەلەرى شورمان بالالارىنىڭ دا قۇلاعىنا جەتەدى. «جامان بايجاننىڭ كۇنى كەشە قاڭعىپ كەتكەن بالاسى قىزىلجار، ومبىدان وقىپ كەلىپ، سىرنايلاتىپ، اندەتىپ، اينالاسىنا «جىن- شايتانداردى» جيناپ، ەلدىڭ يگى جاقسىلارىنىڭ بەدەلىن تۇسىرەرلىك سوزدەر ايتىپ ءجۇر»، - دەگەندى ەستىگەندە مۇستاپا شورمانوۆ: «جامان نەمەنىڭ ءبىر- ەكى اۋىز ورىسشاعا سەمىرۋىن قارا، كورگەن كۇنىن وزىنە كوپ ەتەيىن»، - دەپ اشۋلانىپ، بۇرقان- تالقان بولادى. مۇسانىڭ كوپتى اۋزىنا قاراتىپ، اۋىل اراسىندا بەدەلىنىڭ وسكەنىن جاقتىرمايدى.
ءبىر كۇنى جاياۋ مۇسا اۋىلدارىنىڭ تۇسىنان ءوتىپ بارا جاتقاندا، شورمانوۆتار ونىڭ استىنداعى اتىن تارتىپ الىپ، ءوزىن كوك الا قويداي ەتىپ ساباپ جىبەرەدى. ءبىراق مۇسا شورمانوۆتار تۇقىمىنىڭ مۇنداي زورلىعىنان جاسقانىپ جاسىمايدى. اتىن قايتارىپ الا المايدى. ويتكەنى ۇستەمدىگى، بيلىگى ءجۇرىپ تۇرعاندا، اۋزى التى قارىس شورمانوۆتار ەشكىمگە دە تەڭدىك بەرگەن ەمەس. مۇسا ات ورنىنا قولىنا تاياعىن الىپ، جاياۋ- اق ەل ارالاپ، ءان شىرقاپ جۇرە بەرەدى. شورمانوۆتار ونىڭ اتىن تارتىپ الىپ، جاياۋ مۇسا اتاندىرعانىمەن، قانشا قۋدالاعاندارىمەن اقىن جانىن جاسىتىپ، اسقاق انىنە تۇساۋ سالا المايدى. شورمان تۇقىمىنىڭ زورلىق- زومبىلىعىنا دەگەن ىزا- كەكتىڭ اسەرىنەن كومپوزيتوردىڭ «اق سيسا» ءانى دۇنيەگە كەلەدى. بۇل ءان حالىقتىڭ ەل بيلەۋشى ۇستەم تاپقا شىعارعان ۇكىمىندەي بولىپ، جۇرتشىلىققا تەز تاراپ كەتەدى.
«اق سيسا» ءانى - كومپوزيتوردىڭ كۇردەلى شىعارمالارىنىڭ ءبىرى. بۇل - تەڭسىزدىككە، زورلىقشىل، قياناتشىل ۇستەم تاپتاردىڭ ءىس- ارەكەتتەرىنە دەگەن نارازىلىق پەن ىزا- كەكتىڭ ۋىتتى ءۇنىن كورسەتەتىن الەۋمەتتىك ءمانى زور ءان. باتىل، وپتيميستىك رۋحتان تۋعان بۇل ءان دۇشپانعا دەگەن بىتىسپەس كەكتىڭ عانا ەمەس، شىندىق پەن ادىلەتتىلىكتىڭ جارشىسىنداي ەستىلەدى. ءبىر عانا «اق سيسانىڭ» ۇنىنەن جاياۋ مۇسانىڭ اقىندىق- كومپوزيتورلىق، ازاماتتىق تۇلعاسىن تولىق تانيمىز.
بۇل ءان - ءوزىنىڭ وتكىر سارىنى، باتىل دا، وكتەم تابيعاتىمەن، دۇشپانىنا دەگەن قاتالدىق، مەيىرىمسىزدىكتى ءبىلدىرىپ قويماي، شىنشىلدىق، دەموكراتيالىق ءپرينتسيپتى جىرلايتىن جاڭالىقتىڭ جارشىسىنداي ەستىلەدى. «بۇتاعىنان ورىس ءسيمفونيزمى تاراعان «كامارينسكايا» - ءبىر ەمەن دەپ ورىستىڭ ۇلى كومپوزيتورى پ. ي. چايكوۆسكيي ايتقانداي، ءبىر «اق سيسانىڭ» ۇنىندە جاياۋ مۇسانىڭ مۋزىكالىق كەلبەتى تۇگەلدەي كورىنىپ تۇر. «اق سيسا» جاڭعىرىعى جاياۋ مۇسانىڭ باسقا دا اندەرىندە ۇشىراسىپ، مۋزىكالىق شىعارماشىلىقتىڭ ۇزىن- ىرعاسىندا لەيتموتيۆ ەسەبىندە جۇمسالادى.
جاياۋ مۇسا شورمانوۆتاردىڭ بۇل قىلىعىن انىمەن كوپكە اشكەرەلەپ قانا كويماي، بۇرىنعى جيناپ جۇرگەن دەرەكتەرىمەن قوسا ومبىنىڭ گەنەرال- گۋبەرناتورىنا ولاردىڭ ۇستىنەن ارىز جازادى. ول ادىلدىك جولىن وسىلاي ىزدەپ تابامىن، شىندىققا جەتەمىن دەپ ويلايدى. ويتكەنى اۋىلداعى ادىلەتسىزدىكتىڭ ءبارىن كوزىمەن كورىپ، ءبىلىپ وتىرعانىمەن ساياسي ساۋاتىنىڭ تاياز بولۋىنان ونىڭ ءتۇپ تامىرىنىڭ قايدا جاتقانىن بايىپتاي المايدى. شورمانوۆتار دا قول قۋسىرىپ، قاراپ جاتپايدى. قولى ۇزىن ولار مۇسا ءتارىزدى ارىزدى پوچتامەن جىبەرىپ، ءىستىڭ اقىرىن كۇتىپ وتىرماي، ومبىعا كىسى شاپتىرىپ، پارا بەرىپ، جوعارعى اكىمدەردىڭ اۋزىن الادى. سونىڭ سالدارىنان مۇسانىڭ شاعىمى اياقسىز قالادى. مۇستاپا: «جاياۋ مۇسا پاتشا وكىمەتىنە قارسى شىعىپ، قازاقتار اراسىندا وعان قارسى نارازىلىق كۇشەيتۋ ماقساتىمەن ۇگىت جۇمىستارىن جۇرگىزىپ ءجۇر»، - دەگەن ۇكىم شىعارتىپ، ونى بىرنەشە جىلعا توبىلعا (توبولسك) جەر اۋدارتادى. بۇل وقيعا 1860-1862 -جىلداردا بولادى. «قازان داپتەرىندەگى» : «مەكەنجاي ونىڭ جۇرگەن ومبى بولدى، توبىلدى تاۋىق جىلى بارىپ كوردى»، - دەگەن ولەڭى وسى مەزگىلگە سايكەس كەلەدى.
وسى ايتىلعاندارمەن بىرگە مۇسا بايجانوۆتىڭ جەر اۋدارىلۋىنا تاعى ءبىر مىناداي جاعداي سەبەپ بولسا كەرەك: «جاياۋ مۇسا قۇدايبەرگەنوۆ دەگەن كوڭىل جەتەر ادامنىڭ اۋلىندا قوناق بولىپ وتىرعاندا، II الەكساندر پاتشانىڭ سۋرەتىن كورەدى. پاتشا دەسە توبە شاشى تىك تۇراتىن ول سول جەردە سۋرەتتى الىپ جىرتىپ تاستايدى. مۇنداي ءساتتى كەزەڭدى پايدالانعان باي، بولىستار: «مۇسا بايجانوۆ وپاسىزدىق ءىس جاسادى، پاتشانىڭ ارىن اياققا باستى»، - دەپ، بۇل وقيعانى دەرەۋ دالا گەنەرال- گۋبەرناتورىنا جەتكىزەدى. مۇنى ەستىگەندە ول ىزادان جارىلىپ كەتە جازدايدى. گەنەرال- گۋبەرناتور ءوزىنىڭ ەل توناۋشى جەندەتتەرىنە بايجانوۆتى باياناۋىل ومبىعا دەرەۋ جانە قايتكەندە دە جاياۋ جەتكىزۋگە بۇيرىق بەرەدى. پاتشا وكىمەتىنىڭ سولداتتارى جولدا ابدەن سىلەسى قاتىپ شارشاعان جاياۋ مۇسانى گەنەرال- گۋبەرناتوردىڭ الدىنا الىپ كەلەدى. ومبىنىڭ وبلىستىق اكىمشىلىگى مۇسا بايجانوۆتىڭ نارازىلىق شاعىمدارىن قۇلاقتارىنا دا ىلمەي، قۇدىرەتتى پاتشانىڭ قادىرىن كەتىرگەنى ءۇشىن ونى ون جىلعا كاتورگاعا جىبەرۋگە ۇكىم شىعارادى» .
جاياۋ مۇسا ەكى جىلداي توبىل تۇرمەسىندە جاتادى. دالانىڭ ەركىن ۇشقان قۇسى تار قاپاستا قيىندىققا دۋشار بولادى. ءبىراق جاستايىنان ءومىردىڭ نەبىر تاۋقىمەتىن تارتىپ، شىڭدالعان مۇسا باسىنا تۇسكەن قيىندىققا مويىپ، ەڭسەسىن تۇسىرمەيدى. كاتورگاداعى ءىستىڭ ءمان- جايىن تۇسىنەتىن ادامدارمەن اقىلداسىپ، بوستاندىققا شىعۋدى ويلاستىرادى. ايداۋدا جۇرگەن ورىستىڭ كوزى اشىق ازاماتتارىنىڭ اقىل- كەڭەسى بويىنشا، «مەنى اسكەر قاتارىنا الساڭىز ەكەن»، - دەپ ارىز جازىپ (بىرەۋلەر گەنەرال- گۋبەرناتورعا، ال ەكىنشىلەرى پاتشانىڭ وزىنە دەيدى) ، سولداتقا بارىپ، كەسىمدى مەرزىمىن وتەۋگە سۇرانادى. قالاي دەگەنمەن دە، مۇسانىڭ ءوتىنىشى قابىلدانادى.
توبىلدا بولعان جىلدارىندا كومپوزيتور «سۇيىندىك» ءانىن شىعارادى. الىستا ءجۇرىپ، ەل- جۇرتىن اڭساعان مۇسا «سۇيىندىك» انىندە تۋعان جەرىنە دەگەن ساعىنىش سەزىمىن، پەرزەنتتىك ماحابباتىن بەينەلەيدى. «سۇيىندىك، اينالايىن ارۋاعىڭنان، بولمايدى ءوز ەلىڭدە جۇرگەندە ارمان»، - دەپ ءوز تاعدىرىنا ناليدى. ادامنىڭ ىشكى سەزىم سىرىن سۋرەتتەيتىن ءاننىڭ تابيعاتىندا، مۋزىكالىق قۇرىلىمىندا دا ەرەكشەلىك بار. كومپوزيتوردىڭ وزەگىن ورتەگەن ساعىنىش- مۇڭى اندە ماجورلى- مينورلى ەكى ءتۇرلى اۋەن سازى ارقىلى بەرىلگەن. مۇسانىڭ «تۇتقىن زارى» دەپ اتالاتىن ءانى دە وسى كەزدە شىعارىلعان بولۋى كەرەك.
مۇسا اسكەرگە الىنىپ، توبىلدان شىققاننان كەيىن، ورىنبور ارقىلى قازانعا كەلەدى. ءوزىنىڭ «قازان داپتەرىندەگى» جازۋى بويىنشا ول بۇل قالادا ءبىر اي بولادى.
ورىنبور ارقىلى قازاندا ءبىر اي جاتىپ،
وتارباعا نيجنييدە مىنەدى ەندى، -
دەپ جازادى اۆتور وسى ساپارى جايىندا. مۇسا وسى ۋاقىت ىشىندە قازان قالاسىنىڭ ومىرىمەن ءبىرشاما تانىسقان بولۋى كەرەك.
كومپوزيتوردىڭ «قازان قىزدارى» ءانى وسى ساپارىنىڭ جەمىسى بولۋى مۇمكىن. كومپوزيتور مۇندا تاتار حالقىنىڭ ونەر- بىلىمگە ەرتە جەتكەنىن ۇلگى ەتەدى. سونىمەن بىرگە قىزدارعا ءازىل- قالجىڭ ايتۋدى دا ەستەن شىعارمايدى. ال، ءان ولەڭىندەگى «التى اي تۇرىپ قازاندا» دەگەن جولدارىنا قاراعاندا، «قازان قىزدارى» كەيىنىرەكتە دۇنيەگە كەلگەن ءتارىزدى. بۇل جاياۋ مۇسانىڭ 1880 -جىلدارى قازانعا قولجازباسىن جارىققا شىعارۋعا ارنايى بارعان ساپارىندا تۋعان شىعارماسى بولۋى دا ىقتيمال. ويتكەنى كومپوزيتوردىڭ «قازان داپتەرىندەگى» ولەڭدەرىنەن مىناداي جولداردى كەزدەستىرەمىز:
انىقتاپ قويان جىلى جازدىم مۇنى،
تاريحتى مىڭ سەگىز ءجۇز دە سەكسەن جىلى.
«قازان قىزدارى» ءانىنىڭ اۋەنىندە تاتار حالقىنىڭ مۋزىكاسىنا ءتان بەلگىلەر، ينتوناتسيالىق سارىن كەزدەسپەيدى. بۇل - مۇسانىڭ ءوزى بولعان جەرىن ەستە قالدىرۋ ماقساتىندا شىعارعان، وزىندىك كومپوزيتورلىق قولتاڭباسىنان تۋعان ءان.
مۇسا بايجانوۆ بۇدان كەيىن اسكەر بولىمىمەن بىرگە نوۆگورود، ماسكەۋ، ۆلاديمير، پەتەربۋرگ قالالارىندا، پولشا، ليتۆا جەرىندە بولادى. ونىڭ «تىلىندا ليتۆا، پولياكتاردىڭ سوعىسىن گۆارديامەن ءجۇرىپ كورگەن» دەگەن ولەڭى وسى جورىق جىلدارىندا شىعارىلعان. ءسويتىپ، جاياۋ مۇسا رەسەيدىڭ جانە شىعىس ەۋروپانىڭ كوپتەگەن قالالارىندا بولىپ، ەل كورىپ، جەر تانيدى.
كەيىننەن مۇسا قوقان حاندىعىن باسۋعا جىبەرىلگەن پولكوۆنيك م. چەرنيايەۆتىڭ وتريادىنا اۋىستىرىلادى. ول چەرنيايەۆ اسكەرىمەن بىرگە ۆەرنىيعا (قازىرگى الماتى قالاسى) كەلىپ قىستايدى. الاتاۋدى كورىپ، جاياۋ مۇسا ءوزىنىڭ بايانتاۋىن ساعىنادى. ول تۋعان جەرىنە ارناپ، «باياناۋىل» ءانىن شىعارادى. ءان سالماقتى، ويلى، بايسالدى، سازدى. باستالۋى مەن قايىرماسىنىڭ اۋەنى ءبىر- بىرىنە ساباقتاس ءوربيدى، بىرتىندەپ دامىپ، بيىكتەي بەرەدى، دياپازوندىق جاعى ىقشام. اۆتوردىڭ: «جامان- جاقسى بولسا دا، تۋىپ وسكەن اۋىل-اي»، - دەپ ساعىنىش سازىن مۋزىكا تىلىمەن ورنەكتەيتىن تۇسى جىلى، اسەرلى شىققان.
چەرنيايەۆ اسكەرى اۋليەاتاعا (جامبىل قالاسى)، ودان كەيىن شىمكەنتكە بارادى. وسى ايماقتى قوقان حاندىعىنىڭ ەزگىسىنەن بوساتادى. جاياۋ مۇسا وسى وقيعاعا بايلانىستى ولەڭىندە: «سارىاتا، اۋليەاتا قاراعان سوڭ، شىمكەنتتى كوپ تالادى، بەك شۋلاتا»، - دەپ قالانى الۋ ءۇشىن بولعان شايقاستى، حالىق باسىنا تۇسكەن اۋىرتپالىقتى سۋرەتتەيدى. سونداي- اق وسى ولەڭىندە: «ناداندىق سول قىلىقتار ءبارى قاتە»، - دەپ قاندى جورىقتى كوزىمەن كورىپ، ارالاسىپ جۇرگەنىنە وكىنەدى.
چەرنيايەۆتىڭ وتريادىندا قازاقتىڭ تۇڭعىش عالىمى شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ دا بولعانى تاريحتان بەلگىلى. سوعان قاراعاندا، جاياۋ مۇسانىڭ شوقانمەن كەزدەسۋى دە مۇمكىن. حالىق اۋزىنداعى دەرەكتەر بويىنشا، جاياۋ مۇسا ءوزىنىڭ شوقانمەن بىرگە بولعان كۇندەرىن ولە- ولگەنشە ايتىپ وتىرادى ەكەن.
شىمكەنتتەن ەلىنە قايتىپ كەلە جاتقان ساپارىندا جاياۋ مۇسا «شولپان» ءانىن شىعارادى. «شولپان» - كوتەرىڭكى لەپپەن ايتىلاتىن ويناقى اۋەندى ءان. كومپوزيتور مۇندا ءان ارناعان قىز بەينەسىن جاڭا تۋعان شولپان جۇلدىزىنا تەڭەپ، ايتار ويىن مۋزىكالىق وبراز ارقىلى شەبەر بەرە بىلگەن. «شولپان» ءانىنىڭ ءۇش ۆاريانتى بار. ءبىرىنشى ءتۇرى قوسىمجان باباقوۆتىڭ، ەكىنشىسى 1963 -جىلى سىماق ايداربەكوۆتىڭ ورىنداۋىنان جازىلىپ الىندى. ال، ءاننىڭ ءۇشىنشى ۆاريانتى ا. زاتايەۆيچتىڭ جاريالانباعان قولجازبا قورىنان تابىلدى.
ءومىردىڭ اشىسى مەن تۇشىسىن تاتىپ، كوپتى كورگەن مۇسا ەلىنە كەلگەننەن سوڭ، بىرنەشە تاڭداۋلى اندەردىڭ اۆتورى بولادى. ونىڭ «تۇرىمتاي»، «ەسكەندىر» اندەرى وسى كەزەڭدە شىعارىلعان. اتالعان شىعارمالاردىڭ اۋەنىمەن كومپوزيتوردىڭ جورىق جىلدارىندا قۇلاعىنا ابدەن ءسىڭىستى بولىپ كەتكەن مارش ىرعاعى ايقىن بايقالادى.
جاياۋ مۇسانىڭ سەكسەنىنشى جىلدار ىشىندە شىعارعان «تولعاۋ»، «اراپ ۇرىعا»، «بوزتورعاي»، «حاۋلاۋ» اندەرىندە ءوزىنىڭ باسىنان وتكىزگەن قايعى- قاسىرەتىنىڭ ءىزى جاتىر. بۇل اندەردىڭ مۋزىكالىق بەينەلەۋ، مانەرلىك قۇرالدارى ءار الۋان. كومپوزيتور باسىنا تۇسكەن ءومىر اۋىرتپالىعىن، باي- شونجارلاردان كورگەن قورلىق- ءجابىرىن، قۋعىن- سۇرگىندە وتكەن تاعدىرىن بىردە جابىعىڭقى، مۇڭدى سارىندا بەينەلەسە، بىردە جىگەرلى، وكتەم اۋەنمەن ۇقتىرادى. اتالعان اندەردىڭ ءبىر عانا ۆاريانتتارى بار.
باسقا حالىق كومپوزيتورلارىنىڭ شىعارمالارى ءتارىزدى جاياۋ مۇسا اندەرىنىڭ ۆاريانتتارى ءالى دە زەرتتەپ، ناقتىلاي ءتۇسۋدى قاجەت ەتەدى. ماسەلەن، كومپوزيتوردىڭ كەيبىر اندەرىنىڭ شىعۋى جونىندە اركىم ءارتۇرلى توپشىلاپ ءجۇر. مۇسانىڭ «باياناۋىل» ءانىنىڭ توڭىرەگىندە دە وسىنداي تالاستى پىكىرلەر بار. سوندىقتان قولدا بار دەرەكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ، اتالعان ءان جونىندەگى پىكىرىمىزدى كەلتىرە كەتۋدى ءجون كوردىك.
حالىق اۋزىندا «باياناۋىل باسىنان بۇلت كەتپەس» دەپ باستالاتىن «باياناۋىل» ءانى بار. بۇل ءان 1934 -جىلى «ايمان- شولپان» وپەراسىنا ايماننىڭ ارياسى بولىپ ەندى. وسى كەزدە قاعاز بەتىنە تۇسكەن «باياناۋىل» ءانىنىڭ دە بەس ءتۇرى بەلگىلى. ونىڭ ۇشەۋى ا. زاتايەۆيچتىڭ «قازاق حالقىنىڭ 1000 ءانى»، «قازاقتىڭ 500 ءان- كۇيى» جيناقتارىندا جاريالانعان بولاتىن. ادامنىڭ ەسىمى ءتارىزدى ءان- كۇيدە دە حالىقتىڭ ءبىر اتقا بىرنەشەۋىن تەلۋى ءجيى ۇشىراسادى. مىسالى، «تەرىسقاقپاي»، «بالبىراۋىن»، «قاراتورعاي»، «جايما قوڭىر»، «قارعا» ءتارىزدى ءان- كۇيلەر قازاقستاننىڭ ءار تۇكپىرىندە كەزدەسەدى. ءبىراق سولاردىڭ كوپشىلىگىنىڭ مۋزىكالىق مازمۇندارى مەن فورمالارى، شىققان وقيعالارى ۇقساس بولا بەرمەيدى. سول سەبەپتى دە، قازاقتا جالعىز- اق «باياناۋىل» ءانى بار دەگەن ناقتى تۇجىرىمعا كەلۋ ءبىز ءۇشىن عىلىمي دالەلمەن ەش بايلانىستى جوق بولجاۋ عانا بولار ەدى. بىزدىڭشە، حالىق ءانى «باياناۋىل» مەن جاياۋ مۇسانىڭ وسى اتتاس ءانى ءبىر- بىرىمەن ەش تۋىستىعى جوق، دەربەس شىعارمالار. سونداي- اق، ءار كومپوزيتوردىڭ ءوز ءۇنى، ءوز سۋرەتكەرلىك شەبەرلىگىنە ءتان شىعارماشىلىق قولتاڭباسى بولاتىنىن ەسكەرسەك، جاياۋ مۇسانىڭ «باياناۋىل» ءانى مۋزىكالىق قۇرىلىسى جاعىنان ونىڭ قالامىنان تۋعان ءتول شىعارماسى ەكەنىنە داۋ تۋعىزبايدى. «باياناۋىل» ءانى كومپوزيتوردىڭ جىراقتا جۇرگەندە تۋعان اۋلىن، ونىڭ سۇلۋ تابيعاتىن ساعىنىپ- اڭساۋدان تۋعان ءانى ەكەنىن جوعارىدا باياندادىق.
كومپوزيتور شىعارمالارىنىڭ ىشىندە اسەم اۋەنىمەن، شابىتتى سازىمەن ەرەكشە دارالاناتىنى - «كوگەرشىن» ءانى. جاياۋ مۇسا بۇل ءاندى جاقسى كورەتىن قۇستارىنىڭ ءبىرى - كوگەرشىنگە ارناعان. ءاننىڭ شارىقتاعان اۋەنى كوكتە سامعاپ ۇشىپ بارا جاتقان بەيبىت قۇستىڭ بەينەسىن ەلەستەتەدى. قۇستارعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىن اۆتور «كوگەرشىننەن» باسقا «قارشىعا، بۇركىت»، «تۇرىمتاي»، «بوزتورعاي» ءتارىزدى اندەرىندە دە بەينەلەدى. «كوگەرشىن» ءانى - كوڭىلدى ليريكادا شىعارىلعان كۇردەلى تۋىندى، حالىق كومپوزيتورلارى شىعارمالارىنىڭ ىشىندە تاڭداۋلىلارىنىڭ ءبىرى. «جاياۋ مۇسانىڭ حالىق انشىلەرىنىڭ داستۇرىنەن ۇيرەنىپ، ۇلگى العاندىعىن ونىڭ «حاۋلاۋ»، «سۇرشا قىز» اندەرى دالەلدەيدى.
مۇسا ءانىنىڭ كوپشىلىگى ءوزىمىز بىلەتىن ارقانىڭ ءان داستۇرىندە شىعارىلعان. ەركەلەگەن «كوگەرشىن»، ءور كەۋدەلى «حاۋلاۋ»، ساعىزداي سوزىلعان «گاۋھار قىز»، تۋعان جەر- انانى بالالىق ماحابباتپەن سۋرەتتەگەن «باياناۋىل»، الداعى ۇمىتكە سوزعان قولدىڭ بەينەسىندەي جارقىن «سۇرشا قىز» .. . بۇل اندەر ءبىرجاننىڭ، اقاننىڭ، قۇلتۋمانىڭ، ىبىرايدىڭ، ەستايدىڭ وزىمىزگە بەلگىلى شىرقاعان، كەرىلگەن شەبەر ورىنداۋشىنى تىلەيتىن شىنايى تۋىندىلارىمەن قاتار تۇسەدى. مۇندا مۇسا قازاقتىڭ وزىنە دەيىنگى ءان شىعارۋ ءداستۇرىن ابدەن مەڭگەرىپ بارىپ، تۆورچەستۆولىق قۇلاش ۇرعان ادام ەكەنى كورىنەدى»، - دەپ جازدى اكادەميك احمەت جۇبانوۆ مۇسا تۋرالى.
جاياۋ مۇسا كوپ جىلدار بويى ەلىنەن تىس جەردە بولۋىنا جانە كەدەيلىگىنە بايلانىستى كەشىگىڭكىرەپ بارىپ ۇيلەنەدى. 1875 -جىلدارى جاياۋ مۇسا اقمولا ۋەزىنە قاراستى ەسىل بويىن مەكەندەيتىن قۇلباي دەگەن بايدىڭ نەمەرە قىزى ساپارمەن تانىسادى. ارينە، مۇسانىڭ بۇرىنعى كەزى بولسا، قۇلباي وعان قىزىن بەرمەك تۇگىلى، اۋلىنىڭ ماڭايىنا جولاتپاعان بولار ەدى. ءبىراق قانشا ايتىس- تارتىستا جىقپا- جىعىلما بولا ءجۇرىپ، ءوزىنىڭ كوپتىڭ ءبىرى ەمەس ەكەنىن تانىتقان مۇسادان قالاي دەگەنمەن دە قۇلباي سياقتى بايلاردىڭ ءبىرقاتارى ىشتەي سەسكەنەدى.
اۋلىنىڭ ماڭىنان جاي قازاق جۇرە المايتىن شورمانوۆتارمەن ولاردىڭ وزبىرلىقتارىن حالىققا ءان- ولەڭىمەن اشكەرەلەۋ ارقىلى الىسسا دا، وسىنىڭ ءوزى مۇسانىڭ ەل اراسىنداعى مەرەي- مارتەبەسىن بيىكتەتە تۇسەدى. چەرنيايەۆ جورىعىنان ورالعاننان كەيىن مۇسا «داپتەرىنە» : «سونان سوڭ قارجاس ەلىنە بولدىم سىيلى»، - دەپ بەكەر جازباعان.
قۇلباي بايدىڭ اۋلىنا مۇسا ءبىر توپ جولداستارىن ەرتىپ بارادى. ول قۇلبايدى انىمەن، ونەرىمەن جەڭەدى. قازاق سالتىمەن توي- دۋمانىن وتكىزىپ، قالىڭدىعىن الىپ ەلىنە قايتادى. وسى ساپاردا «قۇلباي باي» ءانىن شىعارادى.
بۇل انىندە كومپوزيتور داۋلەتى مەن بايلىعىنا ماستانعان باي اۋلىنىڭ تىنىس- تىرشىلىگىن كۇلكى، ءاجۋا ەتەدى. ءاندى شىعارۋدا وزىمەن بىرگە ىلەسىپ بارعان جورا- جولداستارىنىڭ دا ىقپالى بولسا كەرەك. يۋمور مەن ساتيرانى اۋەنمەن، مۋزىكامەن ۇقتىرىپ، بەينەلەپ بەرە ءبىلۋ قيىن دۇنيە. سوعان قاراماستان، كومپوزيتوردىڭ بۇل تۋىندىسىندا شىندىق ناقتىلى، ءدال بوياۋمەن سۋرەتتەلگەن. جاياۋ مۇسانىڭ «قۇلباي باي» جانە وسى سيپاتتاعى باسقا دا اندەرى ونىڭ كومپوزيتورلىق قىزمەتىندەگى تاقىرىپتىق جاڭالىق بولىپ سانالادى.
جاۋىزدىق پەن ارامدىققا جانى قاس، ادىلدىك پەن شىندىق جولىندا كۇرەسكەن كومپوزيتور ەشقاشان دا ۇلىقتى ماقتاپ، جاعىمپازدانعان ەمەس. ول ويىنداعىسىن اشىق ايتۋدا ەشكىمنەن جاسقانبايدى. مۇسا اندەرىنەن ىشتە جاتقان ىزالى كەكتىڭ جالىنى ايقىن سەزىلەدى. كومپوزيتوردىڭ وسى تۇستا شىعارعان اندەرىنىڭ ءبىرى - «شورمانوۆقا» (مۇستاپاعا) . مۇندا ءانشى باي- شونجارلاردىڭ بۇقارا حالىققا كورسەتكەن اۋىر قىسىمىن سۋرەتتەي كەلىپ، ولاردىڭ دا ۇستەمدىگىنىڭ بىتەتىنىن، شاڭىراقتارىنىڭ ورتاعا تۇسەتىنىن، حالىق تىلەگىنىڭ ورىندالار كۇنىنىڭ الىس ەمەستىگىن سەزدىرەدى:
بولدىڭدار ەل مەنەن باي جەر قوجاسى،
جىبەرمەس قارا شارۋا كوزدىڭ جاسى.
تۇسىمدە تالقاندالىپ قارا كيدىڭ،
بۇزىلار قوجالىقتىڭ ەرەجەسى.
جاياۋ مۇسانى مۇقاتۋ ءۇشىن مۇستاپا شورمانوۆ ونىڭ كيگەن كيىمىنە ءتيىسىپ:
تون كيگەن قىزىل ساڭنان جاياۋ توڭباس،
وعان ەرگەن قالي مەن مۇستاپا وڭباس.
ارىستان ايعا شاۋىپ مەرتىگىپتى،
تاعى دا ءمىنىم بولسا، بەتىمە باس، -
دەيدى. مۇسا سەرى، ءسانقوي ادام بولعان، قىزىل ماتادان كيىم كيىپ جۇرەدى ەكەن. مۇستاپانىڭ «قىزىل سانان» دەپ ولەڭگە قوسۋى دا سوندىقتان. جاياۋ مۇسا مۇستاپانى ادەتتەگىدەي سوزبەن تۇيرەپ، ونىڭ جاۋىزدىعىن بەتىنە باسىپ:
كيگەنىم ۇستىمدەگى ءبارى قىزىل،
شورمانوۆ، سويلەر سوزگە ءتىلىم ۇزىن.
جىلانسىڭ ەكى باستى ەل جالماعان،
قويمايمىن، ولتىرسەڭ دە ايتار ءسوزىم، - دەپ جاۋاپ قايتارادى.
مۇسا قولى قىسقا، كەدەي بولسا دا - جومارت، حالىق اراسىندا قادىرلى، سىيلى بولادى. قاي اۋىلعا بارسا دا، ونى سىي- قۇرمەتپەن قارسى الادى. مۇنى ۇناتپاعان بايلار جاعى مۇساعا «مىرزا- كەدەي»، «سىلقىم جاياۋ» دەگەن ات تاعىپ، ونىڭ كەدەيلىگىن بەتىنە شىركەۋ ەتىپ، قاي جەرىڭنەن كۇيىڭ كەلەدى دەپ ءاجۋا ەتەدى. مۇنداي ايداردىڭ تاعىلۋىنا مۇسا قىسىلمايدى.
بايجاننىڭ مەن بالاسى مىرزا- كەدەي،
موينىمدا تۇمارىم بار دودەگەدەي
جاياۋ ءجۇرىپ اتتىداي شىرەنەمىن،
ءجۇز قويىم، وتىز جىلقىم بار نەمەدەي، -
دەپ انىمەن جاۋاپ بەرەدى.
مۇسا انشىلىك، اقىندىق ونەرىمەن قاتار اۋىلدا بولىپ جاتقان ءتۇرلى داۋ- شارلارعا ءجيى ارالاسادى. ەڭبەكسىز، بەينەتسىز مال تاۋىپ، ەل ۇستىنەن كۇن كورىپ جۇرگەن ۇرى- قارىلاردى وتكىر سوزىمەن تۇيرەپ، ولاردى ادالدىققا، ادامگەرشىلىككە شاقىرادى، اقىل ايتىپ، ءتۇزۋ ءجون سىلتەيدى. وسىعان بايلانىستى تۋعان «باشەردەن» ءانىنىڭ تاريحى جونىنەن ءبىر دەرەك كەلتىرەيىك. باياناۋىل وڭىرىنە اتى شىققان بەيسەن دەگەن بايدىڭ ۇلى باشەردەن ەر جەتە كەلە بولىستىققا تالاسىپ، وعان قولى جەتپەگەن سوڭ قاسىنا قىرىق جىگىت ەرتىپ، ەلدىڭ مالىن ۇرلاۋدى كاسىپ ەتەدى. اۋىلدى ونىڭ بەتىنە كەلىپ ەشكىم ءبىر اۋىز ءسوز ايتا المايدى.
اقىل ايتىپ، ۇرلىعىن قويعىزامىز، جونگە سالامىز دەپ ءبىر كۇنى باشەردەنگە سول كەزدە ەلگە بەدەلدى راحمەت پەن شاكەن دەگەن مولدالار كەلەدى. «ۇرلىعىڭدى قوي، قۇدايعا كۇناھار بولاسىڭ، شاريعاتقا جاتپايتىن ءىس ىستەپ ءجۇرسىڭ»، دەپ قورقىتىپ، باشەردەننىڭ قىلىعىن ءدىني اقىل- ۋاعىزبەن قويدىرماقشى بولادى. ءسويتىپ وتىرعاندا باشەردەن دالاعا شىعىپ، جىگىتتەرىنە: «وسى ەكى مولدانىڭ جىلقىلارىنىڭ تۇگىن قويماي، كوكسەڭگىردىڭ ۇرىلارىنا ايداتىپ جىبەرىڭدەر»، دەپ بۇيىرادى. ءبىراز ۋاقىت وتكەننەن كەيىن، قوس مولدانىڭ جىلقىشىلارى كەلىپ، جىلقىلارىن ۇرىلاردىڭ ايداپ كەتكەنىن ايتادى. مولدالار، امال جوق، ءبىر- بىرىنە قاراسىپ، ۇيدەن شىعىپ كەتەدى. مىنە، باشەردەنگە اقىل ايتۋشىلار وسىلاردىڭ كەبىن كيەدى ەكەن.
سول كەزدە قاراماعىنداعىلارعا ايتقانىن ەكى ەتتىرمەيتىن ايسابەك دەگەن ادۋىن بولىس بولادى. ءبىراق ۇر دا جىق باشەردەنگە ونىڭ شاماسى كەلمەيدى. سەبەبى باشەردەن ءوزىنىڭ تۋىسقانى. جوعارعى ۇلىقتارعا ارىز ايتايىن دەسە وسى جاعى قينايدى. اقىرى، ەش امالىن تاپپاعان بولىس جاياۋ مۇساعا كەلىپ: «باتىر، باشەردەندى ءسىز توقتاتپاساڭىز، ەشكىمنىڭ ءالى كەلمەيتىن بولدى»، - دەپ ءوتىنىش ايتادى.
جاياۋ مۇسا اۋىل ادامدارى باس قوسقان جيىندا باشەردەنگە ارناپ ءان شىعارادى.
ايتامىن تىڭداساڭ دەپ باشەردەنگە،
ەسىكتەن جالعىز باستى سۇيرەتەرگە.
اناڭىز ورتا جۇزدە اسىپ ەدى،
جان شىقپاي كىرگىزدىڭ عوي قازباي كورگە،
قارعىستان جىلاماسىن ەكى بالاڭ،
ارتىڭدا سەن جوق بولساڭ جوقتىر پاناڭ.
كوپ ەدى جىلقى ۇرلاۋعا اقىل- ايلاڭ،
باشەردەن، ءتۇبىن ويلا، بولسا ساناڭ، -
دەپ مولدالار ءتارىزدى و دۇنيەدە كەزدەسەر قيىندىققا سىلتەمەي، «ۇرلىق ءتۇبى - قورلىق» ەكەنىن ءتۇسىندىرىپ، اقىل- وسيەتىن ايتادى. تەپسە تەمىر ۇزەتىن ازاماتتىڭ نە ەل- جۇرتىنا، نە جەكە باسىنا پايدا كەلتىرمەي، ارام ىسپەن اينالىسىپ، ءومىر قور قىلعانىنا قىنجىلادى. بۇل وقيعادان كەيىن باشەردەن ءبىراز ۋاقىت ۇرلىعىن قويىپ كەتەدى.
كومپوزيتوردىڭ بەلگىلى اندەرىنىڭ ءبىرى - «ساپار» . جاياۋ مۇسا بۇل ءاندى ايەلىنىڭ قازاسىنا بايلانىستى شىعارعان. ساپار توركىندەپ بارا جاتقاندا، اقمولا قالاسىنان 80 شاقىرىم جەردەگى تاسمولا پوسەلكەسىندە 1895 -جىلدارى 37 جاسىندا قايتىس بولىپ، سول جەردە جەرلەنەدى. جان جولداسىنىڭ قازاسى، ارتىندا قالعان جەتىمدەر قايعىسى جاسى ۇلعايعان ادامعا اۋىر سوققى بولىپ تيەدى. بالاسى سالىقتى ەرتىپ، ساپاردىڭ مولاسىنىڭ باسىنا كەلگەن مۇسا سول جەردە «ساپار» ءانىن شىعارادى. ءان جاياۋ مۇسا ومىرىندەگى ەڭ ءبىر اۋىر، قايعىلى كەزەڭدى كورسەتەدى. بۇل ناعىز جوقتاۋ ءانى.
مۇسا جاسىنىڭ ۇلعايۋىنا بايلانىستى 1895 -جىلداردان باستاپ اۋىلدان كوپ ۇزاپ شىقپايدى. ءوزىنىڭ بالا كەزىنەن سۇيەتىن كاسىبى - اڭ اۋلاپ، قۇس سالۋمەن - ساياتشىلىقپەن اينالىسادى. جاقسى ات، قۋماي تازى، العىر بۇركىت ءانشىنىڭ ايرىلمايتىن سەرىگىنە اينالادى. شابىتى كەلگەن كەزدەردە اڭ- قۇسقا ارناپ، ءان شىعارادى.
جاياۋ مۇسا 1916 -جىلعى ۇلت- ازاتتىق كوتەرىلىسىن قىزۋ قولدايدى. پاتشا وكىمەتىنىڭ ىرگەتاسىنىڭ قوزعالۋعا اينالعانىن، بيلىگىنىڭ ۇزاققا بارمايتىنىن سەزگەن اقىن ازاتتىق لەبىنىڭ سوعۋىن، بوستاندىق تاڭىنىڭ تۋۋىن اسىعا كۇتەدى.
1919 -جىلى جاياۋ مۇسانىڭ اۋلىنا وكىل بولىپ كەلگەن اقىن سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ ونىڭ بالاسى سالىقتى ريەۆكوم ەتىپ سايلايدى. ال، 1928 -جىلى جاياۋ مۇسا كەڭەس وكىمەتى ءوزىنىڭ ءومىر بويى الىسقان اتا جاۋلارىن كونفيسكەلەگەنىن كورىپ، اقتىق ارمانىنا جەتەدى. ءانشى- كومپوزيتوردىڭ: «اتتىدان جاياۋ ءجۇرىپ، كەك الامىن»، - دەگەن ىزگى ارمانى تولىعىمەن ورىندالدى.
وسىدان كەيىن از ۋاقىت وتكەننەن كەيىن، مۇسا بالاسى سالىقتى شاقىرىپ الىپ: «اقشوقىعا نە بولىڭدار، كەدەيدىڭ زامانى تۋدى، ەندى سەندەردەن ونى ەشكىم دە تارتىپ المايدى»، - دەيدى.
توقسان تورتتە جاسىم بار،
ەندى جۇرەك باسىلار.
مەن جۇرگەلى جاتىرمىن،
قوشتاسايىق، حالقىم- اۋ!
قۋانىش زامان كەز بولدى،
ەڭبەگىم سىڭگەن اقشوقىم،
سونان ورىن قازىڭدار،
بورقى اعاشى جانىنا،
بەلگە مەنى قويىڭدار، - دەگەن بۇل ولەڭى بۇكىل سانالى عۇمىرىندا جۇرەگى حالىق دەپ سوققان اياۋلى ءانشىنىڭ ەل- جۇرتىنا قالدىرعان اقىرعى اماناتى ەدى.
ازامات اقىن، دارىندى كومپوزيتور جاياۋ مۇسا بايجانوۆ 1929 -جىلى 31-يۋل كۇنى 94 جاسىندا دۇنيەدەن قايتتى. سۇيەگى ءوزى ايتقان اقشوقى تاۋىنىڭ باۋىرىنا جەرلەندى.
ۇلتتىق مۋزىكا مادەنيەتىنىڭ قول جەتكەن تابىستارىن ايتقاندا، سوۆەت زامانىندا عانا پايدا بولا باستاعان مۋزىكا جانرلارىنىڭ قالىپتاسۋىندا جاياۋ مۇسا قىزمەتىنىڭ ماڭىزى زور. ونىڭ ءان مۇراسى قازاق مۋزىكاسىنىڭ بۇگىنگىدەي بيىك دارەجەگە كوتەرىلۋىنە كەسەك كىرپىش بولىپ قالاندى.
جاياۋ مۇسا اندەرى قازاق كومپوزيتورلارىنىڭ ءتۇرلى شىعارمالارىنا - وپەراعا، سيمفونياعا، ەسترادالىق مۋزىكاعا ارقاۋ بولىپ، جاڭا كوركەمدىك سيپاتقا يە بولۋدا. مۇسانىڭ كوپتەگەن اندەرى ە. برۋسيلوۆسكييدىڭ «قىز جىبەك»، «ەر تارعىن»؛ م. تولەبايەۆتىڭ «ءبىرجان- سارا» وپەراسىندا پايدالانىلدى. مۇسانىڭ «قاتىن ولگەندە» ءانىن ە. برۋسيلوۆسكي «قىز جىبەك» وپەراسىندا قىزدار حورى رەتىندە العان. ءان وپەرانىڭ ءبىرىنشى اكتىسىندە: «كۇن شىعاردا كۇلىمدەپ، ءتۇن ۇيالىپ قاشادى، شىعا كەلسە قىز جىبەك، كۇن دە بەتىن باسادى»، - دەپ باستالادى. «قىز جىبەكتىڭ» ەكىنشى اكتىسىندە جاياۋ مۇسانىڭ «تۇرىمتاي» ءانىن كومپوزيتور شەبەرلىكپەن پايدالانا بىلگەن. وتە كوڭىلدى ماجوردا، سەرپىندى ىرعاقتاعى ءان اۋەنىن كومپوزيتور وپەرادا تولەگەن، بەكەجان جانە سانسىزبايدىڭ قوسىلىپ، جامبى اتىپ ءتۇسىرۋ كەزىندە وينالاتىن مۋزىكاعا ارقاۋ ەتىپ العان. كەيىننەن بيگە اينالادى. مۇندا ول اسپاپتىق مۋزىكا رەتىندە بىرنەشە رەت قايتالانادى.
كومپوزيتوردىڭ كوپتەگەن اندەرى - «حاۋلاۋ» ءانىنىڭ بىرنەشە ءتۇرى، «شولپان»، «سۇرشا قىز»، «ساپار» اندەرى م. تولەبايەۆتىڭ «ءبىرجان- سارا» وپەراسىندا قولدانىلدى. وسى وپەراداعى ءبىرجان مەن سارانىڭ ايتىس ساحناسىندا ءبىرجاننىڭ «توسكەيدەن جۇرت تاڭ قالار جەلگەنىمە»، - دەپ باستالاتىن پارتياسى مۇسانىڭ «حاۋلاۋ» ءانىنىڭ م. تولەبايەۆ جازىپ العان نۇسقاسىمەن ايتىلادى. باسقا ۆاريانتتارمەن سالىستىرعاندا، بۇل قازاقتىڭ ءان ءداستۇرىنىڭ سيپاتىندا جازىلعان ۇلتتىق بوياۋ- ناقىشقا باي ءان. وپەرانىڭ ەكىنشى اكتىسىندە، جاستاردىڭ ءبىرجانعا كەلگەن ساحناسىندا جاياۋ مۇسانىڭ «حاۋلاۋ» ءانىنىڭ قوسىمجان باباقوۆ ورىندايتىن ءتۇرى بەرىلگەن. وپەرادا «حاۋلاۋ» ءانى ەستاي اقىننىڭ اۋزىندا بىرنەشە رەت ايتىلادى. ونىڭ ايتقان ءانى ءبىرجاننىڭ العاشقى انىنەن بولەكشە ەستىلەدى. بۇل انمەن ەستاي حالىق كوڭىلىن ەرەكشە سەزىمگە بولەيدى. وپەراداعى «حاۋلاۋ» مەن ق. باباقوۆتىڭ ورىنداۋىنان جازىلعان ءان اراسىندا اۋەن جاعىنان ايىرماشىلىق بار. مۇنداعى وزگەرىس تەك ىرعاقتارىندا عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ولشەمنىڭ باستان- اياق ءبىر قالىپتا ءجۇرىپ وتىرۋىندا. ءان قايىرماسىن كومپوزيتور تولىق پايدالانباي، ونىڭ باستاپقى اۋەنىن الىپ، حوردى سونىڭ نەگىزىندە جازعان.
«ءبىرجان- سارا» وپەراسىنىڭ ەكىنشى اكتىسىندەگى ءبىرجان مەن سارانىڭ اريالارىندا كومپوزيتور مۇسانىڭ «قاتىن ولگەندە» ءانىنىڭ باستاپقى فرازاسىن قولدانعان. ال وپەرانىڭ ءۇشىنشى اكتىسىندەگى سارانىڭ ليريكالىق اريوزوسى جاياۋ مۇسانىڭ «سۇرشا قىز» ءانى نەگىزىندە جازىلعان. كەيبىر مۋزىكا زەرتتەۋشىلەرى اتالعان اريوزو «گاۋھار قىز» انىنەن الىنعان دەگەن پىكىر ايتادى. شىنىندا دا، ەكى ءاننىڭ ءبىر- بىرىمەن ينتوناتسيالىق جاعىنان ۇقساستىقتارى بار، سوندىقتان ەكەۋىنىڭ ورنىن اۋىستىرىپ الۋ قيىن ەمەس. ال، اريوزونى تىڭداعاندا «سۇرشا قىز» انىمەن بارلىق جاعىنان جاقىنداستىعى انىق بايقالادى. وپەرانىڭ ءۇشىنشى اكتىسىندە التىنايدىڭ ساراعا كەلىپ: «جىندانىپتى سال ءبىرجان» دەگەن ساحناسىندا كومپوزيتور مۇسانىڭ «شولپان» ءانىن پايدالانعان.
كومپوزيتور شىعارمالارى ءانشى- مۋزىكانتتاردىڭ، سونداي- اق قاتارى مىڭداپ سانالاتىن اۋەسقوي ونەرپازداردىڭ رەپەرتۋارىنان تۇراقتى ورىن الدى. كەڭ- بايتاق رەسپۋبليكامىزدىڭ تۇكپىر- تۇكپىرىندەگى كلۋب، مادەنيەت سارايلارىندا ءوتىپ جاتاتىن ساۋىق كەشتەرىندە جاياۋ مۇسانىڭ اندەرى شىرقالماي قالعان ەمەس.
جاياۋ مۇسانىڭ كەيبىر شىعارمالارى قازاقستاندا 1920 -جىلدارى پايدا بولعان ريەۆوليۋتسيالىق ءان رەتىندە ايتىلىپ ءجۇر. ماسەلەن، بەلگىلى «امانگەلدى مارشى» ءانى جاياۋ مۇسانىڭ «ەسكەندىر» ءانىنىڭ اۋەنىنىڭ نەگىزىندە شىعارىلعان. مۇسا بايجانوۆتىڭ باسقا دا اندەرىنىڭ ينتوناتسياسىندا حالىقتىق، ريەۆوليۋتسيالىق سارىن كەزدەسەدى. مۇنى ءبىز ءار كەزدە ءتۇرلى جەرلەردەن جازىلىپ الىنعان فولكلورلىق ماتەريالداردان كەزدەستىردىك.
مۇسا اندەرىن جيناپ، ونى كوپ ۇلتتى ەلىمىزگە تانىتۋدا مۋزىكا زەرتتەۋشىسى ب. ەرزاكوۆيچ پەن ا. زاتايەۆيچتەر ايتارلىقتاي ەڭبەك ءسىڭىردى.
كەشەگى قاپاس زاماندا «قۋ كەدەي»، «قاشقىن»، «جاياۋ» اتانعان مۇسا ەسىمى بۇگىندە ءان ءدۇلدۇلى، اقىن، حالىقتان شىققان مادەنيەت قايراتكەرى رەتىندە كەڭىنەن تانىمال. جالىندى كۇرەسكەر، تالانتتى كومپوزيتوردىڭ ادامگەرشىلىك مۇراتتاردى جىرلاعان ءان- جىرلارى ءوزىنىڭ ەستەتيكالىق قۇندىلىعىن ساقتاپ، ۇرپاقتان- ۇرپاققا جالعاسىپ، ولاردىڭ رۋحاني ءومىرىن بايىتۋعا قىزمەت ەتە بەرمەك.