اباق كەرەي يەلىگىن ءبىزدىڭ حاندىق، ءبىزدىڭ ءتول تاريحىمىز دەپ باعامداي الماي ءجۇرمىز
1. اباق كەرەي ەرەجەسى
18- عاسىردىڭ ورتاسىنان باستاپ ورىستىڭ وتارشىلدىعىنا نارازى بولعان ورتا ءجۇزدىڭ شىعىستاعى ءبىراز كەرەي، نايمان اۋىلدارى قازىرگى قىتايدىڭ سولتۇستىك-باتىسىنداعى شىنجاڭ ولكەسىنە بارىپ قونىستانادى. ءبىر جاعىنان شەكارانىڭ جوقتىعى، ەكىنشىدەن، شىعىستاعى بەكىنىس-قامالداردىڭ بىرىنەن سوڭ ءبىرىنىڭ سالىنۋى قازاق اۋىلدارىن ابدەن تيتىقتاتىپ، ولاردىڭ كۇنگەي جاققا بەت الۋىنا سەبەپ بولدى.
كەيىننەن ورتا ازيانى (سونىڭ ىشىندە، اسىرەسە، شىنجاڭ مەن باتىس موڭعوليانى - ق.ق.) بارىپ زەرتتەگەن ورىس عالىمدارى: «تيان-شاننىڭ تەرىسكەي جاق بەتىندەگى حالىقتاردىڭ باسىم كوپشىلىگى قازاق. ولاردىڭ الدى قىتاي ولكەسىنە ابىلاي زامانىندا وتكەن»، - دەگەن قورىتىندى جاساپتى. ال 1850-1865- جىلدارى قىتايدا اتاقتى تايپيڭ كوتەرىلىسى بولىپ، ول ءشۇرشىت ەلىنىڭ گانسۋ، شانشي ۋالاياتتارى مەن شىعىس تۇركىستاندى تۇگەل قامتىدى. شىنجاڭداعى مۇسىلمان كوتەرىلىسشىلەرى التاي، تارباعاتاي، ىلە قاتارلى ايماقتاردىڭ كوپ جەرىن باسىپ العانى تۋرالى دا تاريحتا بار. كوتەرىلىس شيەلەنىسە باستاعان كەزدە التاي قازاعىنىڭ كەي بولىگى تەرىسكەيدەگى قوبدا بەتىنە كوشۋگە ءماجبۇر بولادى.
كەرەيدىڭ باتىرى جانىبەكتىڭ وتارشىلدىق ساياساتقا نارازى بولىپ، ءوز قاراماعىنداعى حالىقتى ەرتىپ شىنجاڭعا كوشكەندىگى جايىندا دەرەك بار. مۇنى عالىم س.تولىبەكوۆ تە جوققا شىعارمايدى. «ابىلمامبەت حاننىڭ تۇسىندا، 1742- جىلى ورتا ءجۇزدىڭ بەدەلدىلەرى رەسەي بيلىگىنە قاراۋعا نارازى بولىپ، ءوز قاراماعىنداعى ەلدىڭ ءبىرازىن الىپ، شىعىس تۇركىستانعا كوشكەن» دەپ جازادى. ورىستىڭ ساياحاتشى-عالىمى گ.پوتانين شىعىس تۇركىستان مەن موڭعوليانىڭ باتىسىنا جاساعان ساياحاتىندا 1830- جىلى التايداعى قازاقتىڭ رۋ-ۇلىستارىن بيلەيتىن 12 اتا اباق كەرەيدىڭ بەدەلدى بەيسەمبى، توپان، كوكەن، قۇلىبەك اتتى «ءتورت ءبيى» بولعانىن جازىپتى. سونىمەن، قازاق اۋىلدارى وسى ۋاقىتتا التاي تاۋىنىڭ شىعىسىنا ابدەن ورنىعىپ العانعا ۇقسايدى.
ال ەندى «قازاقتىڭ زاڭى قاقىنداعى» ەرەجەنىڭ قايدان پايدا بولعانىنا كەلەيىك. بۇل زاڭ جيناعىن تۇركى تانۋشى عالىم س.قارجاۋباي ۇلى موڭعوليانىڭ ورتالىق مۇراعاتىنان الىپ، كونە ۇيعىر تىلىندە جازىلعان قۇجاتتى قازاقشاعا اۋدارىپتى. ۇيعىر ءتىلى دەمەكشى، كوشپەلى مۇڭعىل قاۋىمىنا وسى ءتىل مەن جازۋدى تاراتقان دا نايمان تاتاتۇنعا ەكەنى بىزگە كارى تاريحتان بەلگىلى. ۇيعىر ءتىلى ХІХ عاسىردا التاي ولكەسىندەگى قازاق، ۇيعىر، دۇنگەندەردىڭ ورتاق تىلدەرىنىڭ ءبىرى بولىپ كەلگەن.
ەرەجە 17 تارماق، 35 باپتان تۇرادى جانە ەكى باستاۋدان ءنار العان بولۋ كەرەك: بىرەۋى - قازاقتىڭ ەجەلدەن قالىپتاسقان ادەت-نىشاندارى، ەكىنشىسى - شاريعاتتىڭ كەيبىر قاعيدالارى. مۇندا قازاقتىڭ ادەتتەرى باسىم ەكەنى ءسوزسىز. بۇل قۇجاتتىڭ قازاق حالقىنىڭ قۇقىق تاريحىن زەرتتەۋگە وتە قاجەت دەرەك ەكەنىنە كۇماندانۋعا بولمايدى. ونىڭ تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى، ول - ورىس پاتشالىعىنا قاراماعان قازاقتىڭ ۇستانعان قۇقىقتىق جيناعى ەكەندىگىندە.
«ءبىزدىڭ 12 كەرەي تايپاسى قازاقتىڭ ءۇش ءجۇزىنىڭ ورتا جۇزىنەن تارايدى. ال كىشى جانە ۇلى ءجۇز قازاقتارى بۇل كەزدەرى ورىستىڭ قول استىنا قاراعان»، بولىپ باستالاتىن ەرەجەدەگى «اباق كەرەيدىڭ قۇلىبەك، اقتاي، قۇتىمجار (قوجامجار)، كوكەن، بيسەنباي، وسەر زاڭگى، تۇرىم قاتارلى 12 ادامى باس قوسىپ، مال (قوي) سويىپ، جاتار ورنىن سايلاپ (دايىنداپ) كوپشىلىك قاۋىمدى جيناي وتىرىپ، مۇحاممەد (مۇسىلمان) ءدىنىن نەگىزگە الىپ، 12 اباق كەرەي قازاعىنىڭ ۇستاناتىن زاڭىن جاساۋدى جوسپارلاپتى» دەۋى كادۋىلگى ەرتەرەكتەگى مار توبە، بي توبە، كۇل توبەدە جيىلىپ، قازاقتىڭ يگى جاقسىسى باس قوسقان قۇرىلتايدى ەسكە سالادى.
التاي ولكەسىن مەكەن ەتكەن كەرەي، نايماننىڭ ءوز ىشىندەگى بەلگىلى ءبىر قۇقىقتىق جۇيەنىڭ جويىلماعاندىعى كوپ نارسەنى اڭعارتادى: بىرىنشىدەن - چيڭ پاتشالىعىنىڭ از ۇلتتارعا قارسى جۇرگىزگەن ساياساتىنىڭ سالدارىنان جەر-جەردە ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستار ءورىس الدى، جوعارىدا ايتقان تايپيڭدەر كوتەرىلىسىن ۇتىمدى پايدالانعان شىنجاڭداعى مۇسىلمان حالقى التاي، تارباعاتاي، ىلە ايماقتارىنىڭ كوپ جەرىن باسىپ الىپ، ءوز اكىمشىلىك قۇقىعىن جۇرگىزۋگە مۇددەلى بولدى؛ ەكىنشىدەن - قازاق حالقى يسلام ءدىنىن ۇستانادى، ال ستاليندىك ساياساتقا دەيىن دىنگە قىسىمشىلىق دەگەن بولماعان، سوندىقتان قازاق اراسىنداعى ۇكىم-جارعىلاردىڭ بارلىعى شاريعات شەڭبەرىندە جۇرگىزىلىپ وتىردى.
1864-تەن 1881- جىلعا دەيىن شىعىس تۇركىستاننىڭ قاي مەملەكەتكە قاراۋى تۋرالى ماسەلەگە 1881- جىلى عانا پەتەربور قالاسىندا وتكەن رەسەي-قىتاي كەلىسىمى كەزىندە نۇكتە قويىلىپ، شىنجاڭ مانجۇريا ۇكىمەتىنە قارايتىن بولدى. ال شىعىس تۇركىستان جەرىن مەكەندەگەن قازاق رۋلارى تۋرالى ماسەلە دە شەشىلىپ، كەرەيدىڭ كوپ بولىگى مەن ءبىراز نايمان قىتايدىڭ باتىس ولكەسىندە قالدى. الايدا قازاق رۋلارى جەرگىلىكتى مانجۇر وكىمەتىنە تىكەلەي سالىق سالۋدان باس تارتتى. ويتكەنى، مۇسىلمان ءدىنى بويىنشا بۇرىننان قالىپتاسقان سالىق ءتۇرى (زەكەت، ۇشىر) رۋدىڭ وزىنە ءتان بولاتىن.
التايداعى قازاق اراسىندا اكىمشىلىك باسقارۋ سايلاۋ ارقىلى ەمەس، ۇرپاقتان ۇرپاققا جالعاسىپ، مۇراگەرلىكتى ساقتاپ كەلدى. ونداعى قازاق «گۇڭ»، «ۇكىرداي»، «زاڭگى» دەيتىن لاۋازىمدى اكىمدەرگە باعىناتىن بولدى. التاي قازاعىن ءبىر گۇڭ مەن ونىڭ قول استىنداعى ءتورت تورە بولىپ بيلەپ تۇردى. ولاردى قازاقتار «ءتورت ورىن» دەپ اتادى. «ءتورت ورىن» 1830- جىلى ءبىر رەت سايلانىپ، ءارى قاراي ۇرپاقتان-ۇرپاققا جالعاسىپ بيلىك جۇرگىزەتىنىن جوعارىدا ايتتىق. «ءتورت ورىن»، ءار قايسىسى ورتا ەسەپپەن 500 ۇيدەن تۇراتىن 16 ۇكىردايعا، ال ۇكىرداي 100 دەي ءۇيدى قۇراعان زاڭگىگە ءبولىندى. سونداي-اق، 3-4 مىڭعا جۋىق ءۇيدى بيلەيتىن بەيىس، مىڭداي ءۇيدى بيلەگەن ءتايجى شەندى ادامدار تاعى بولدى. ماسەلەن، ورىستىڭ ساياحاتشى-عالىمى گ.ن.پوتانين 1876- جىلى قوبدا قازاعىنىڭ نايمان سامىرحان دەگەن گۇڭى بولعانىن جازادى. شاماسى، عالىم سول جولى وسى لاۋازىم يەسىمەن سۇحباتتاسىپ قايتقان بولسا كەرەك.
ال ەندى ەرەجەگە قايتا كەلەيىك. سونىمەن، ءۇشىنشى تاراۋ ۇيلەنۋ، نەكەگە وتىرۋ جايلى. مۇندا اباق كەرەيدىڭ ءوز ىشىندە قىز الىپ، قىز بەرۋىنە رۇقسات ەتىلگەن. تەك ون ەكى اتانىڭ ءارقايسىسى ءوزارا نەكەگە وتىرماسا بولعانى. ەرەجەنىڭ ون ءۇش بابى وسى تارماقتىڭ ىشىنە كىرەدى.
قازاق بي، تورە، قوجالاردى، اسىرەسە ايەل ادامدى ەرەكشە قادىرلەگەن. ءتورتىنشى تارماقتا اتالعان سىيلى ادامداردىڭ قوناققا بارۋى جايىندا جازىلعان. اتالعان مەيمانداردى ىقىلاس-نيەتىڭىزبەن قوناق ەتىپ كۇتپەسەڭىز، ايىپ تولەيدى ەكەنسىز. ايىپ مولشەرى دە از ەمەس - الدى سەكسەن ەكى قويدان. بۇل تاراۋ «بۇرىن قازاق ايەلىن ەر ادامنان تومەن قويعان، تومەن ەتەكتىلەر كەڭەس ۇكىمەتى ورناعالى تەڭدىك الدى» دەگەن پىكىردىڭ توبەسىنەن تۇسكەندەي. ايەلدى ەر ادام تۇرماق، تۇكىرىگى جەرگە تۇسپەيتىن بي، تورە، قوجامەن قاتار قويۋىنىڭ ءوزى وعان دەگەن ءىلتيپاتىنىڭ ارتىق ەكەنىن كورسەتەدى.
ايەل ادامداردىڭ ءبىر-ءبىرىن قورلاۋى قاقىندا بولىپ كەلەتىن كەلەسى بەسىنشى تارماقتا، بىرەۋدى قورلاۋدىڭ، تومەندەتۋدىڭ قانشالىقتى قيانات ەكەنىن جازىپ كورسەتىلەدى. ارينە، اۋىل اراسى ۇرىس-جانجالسىز بولمايدى. وسىنى ەسكەرگەن ەرەجەنى ماقۇلداۋشىلار قاشاندا ەل ءىشىنىڭ تىنىشتىعىنىڭ بارىنەن ارتىق تۇرۋ قاجەتتىگىنە باسا كوڭىل قويعان سەكىلدى.
ەرەجەدە جارلى-جاقىباي، كەدەيلەرگە جاردەم ەتۋ، قول ۇشىن بەرۋ دە نازاردان تىس قالماپتى. قازاق كەدەي-كەپشىگىن جىلاتپاعان، شاماسى بولسا قولىنان كەلگەنىن اياماعان. جالپى، بۇرىنعى اتا زاڭدارىمىزدا جەتىم جايلى ايتىلماپتى دا. «جەتىم كورسەڭ جەبەي ءجۇر» دەيتىن پىراق ءسوز وسىدان قالسا كەرەك. جاستاي اكە-شەشەدەن قالعان نارەستە مەملەكەت قامقورىنا الىنسىن دەگەن بىردە-ءبىر جارعىدا، ەرەجەدە كورسەتىلمەيدى. قايتا، اسىراۋشىسىنان ايىرىلعان بەيباق جالعىزدىق كورمەي، اعايىن-جەكجاتتىڭ ءبىرىنىڭ قولىنا بەرىلگەن.
كەلەسى ءبىر تارماق ءدىن، مولدا، قوجالار تۋراسىندا. «ءدىن ادامدارى ناعىز مۇحاممەدتىڭ ۇمبەتى، ءدىندى ۋاعىزداۋ بارىسىندا ولارعا قارسى بوگەت، توسقاۋىل جاساعان ادامدار كەزدەسسە، ونى اۋىر قىلمىس ساناپ، ايىپپەن جازالاۋ كەرەك»، - دەلىنگەن.
ەرەجەگە بوگدەنى مۇقاتۋ، جابىرلەۋ تۋراسىندا، نەسيە، قارىز تالاپ ەتۋ جانە قورلىق، زيناقورلىق، جەسىر قاقىندا، ەگىندىك، شابىندىق جايىنداعى تارماقتار دا ەنگەن. ەڭ قىزىعى، مۇندا جىندانۋ قاقىندا دەيتىن تارماق تا بار. ادامنىڭ ەمەس، مالدىڭ، ءيتتىڭ جىندانۋى، ارينە. تەبەگەن اتىڭىز بايقاۋسىزدا بىرەۋدى جازىم قىلسا ءيا قۇتىرعان ءيتىڭىز قاۋىپ السا دا ايىپتان قۇتىلمايدى ەكەنسىز.
ال ەندى جازا قالاي ورىندالادى؟ جازا جۇكتەتۋ اشىق جۇرگىزىلدى، قانداي دا ءبىر قاۋلى-قارار، قۇجات جازىپ قالدىرىلمايدى. بي جالعىز ءوزى عانا قىلمىسكەردى تەرگەپ، ۇكىم شىعارادى. ءبيدىڭ شەشىمىمەن ايىپ جۇكتەلگەن قىلمىسكەرگە قۇن تولەتكەن، دۇرە سوققان، ۇرلىق ىستەسە ساۋساقتارىن كەسىپ تاستاۋ سياقتى جازا كورسەتكەن. وسى ايىپتاردىڭ ىشىندە ەڭ جەڭىلى - قامشىمەن دۇرە سوعۋ. ول - قىلمىستى دەپ ەسەپتەلگەن ادامدى كوپتىڭ الدىنا جالاڭاشتاپ شىعارىپ، 40، 50، 80، 100 رەت دۇرەلەۋ. جاساعان قىلمىسىنا قاراي دۇرە سانىن بي ءوزى بەلگىلەيتىن بولعان.
مىنە، «اباق كەرەي ەرەجەسى» وسىلايشا جازىلىپتى. بىرەۋدىڭ ەلىندە ءجۇرىپ، ءوز زاڭ-ەرەجەسىن ۇستاناتىن حالىق كەمدە-كەم ەكەن. باسقا بىرەۋدىڭ جەرىندە ءجۇرىپ، ول ەلدىڭ ەمەۋرىنىنەن قورىقپاي، ءوز جارعىسىن جاساپ، ءوز ىشىندە بيلەۋشىسىن سايلاعان ات توبەلىندەي قازاق بالا-سىنىڭ مۇنداي ەرلىگى كەيىنگى ۇرپاققا تاتىمدى ناسيحات ەكەنى ءسوزسىز. ال بۇل قازىرگى ءبىزدىڭ شالاعايىپ دايىندالا سالىپ، ءبىراۋىزدان ماقۇلدانىپ، كەيىن ەلدىڭ اشۋ-سوگىسىنە قالاتىن كەيبىر زاڭىمىزعا قايراۋ بولسا دەيمىز.
قىدىربەك قيىسحان ۇلى
* * *
2. اباق كەرەيدىڭ التاي اسۋى جانە «ءتورت بي، تورە زاڭى»
تاريح قالتارىسىنداعى بەيمالىم تۇستاردى ەلەپ-ەكشەپ، ونى اقيقات ءهام ۇلت مۇددەسى تۇرعىسىنان قورىتىپ، حالىق قازىناسىنا اينالدىرۋ - كوكىرەگى وياۋ، اردا ازاماتتاردىڭ اسىل بورىشى. وسىنداي ازاماتتىق ۇستانىمداعى ارىپتەسىمىز قىدىربەك قيىسحان ۇلىنىڭ اباق كەرەي تايپاسىنىڭ ق ح ر-دىڭ شىنجاڭ ولكەسىنە قونىستانۋى جانە اباق كەرەيدىڭ ەرەجەسى تۋرالى ماقالاسى قازاق وقىرمانىنىڭ تاريحي تانىمىن ارتتىراتىنى تالاسسىز شىندىق. دەسەك تە، قيىسحان باۋىرىمىزدىڭ پەيىلى وڭ بولعانىمەن، تاريحتى تارقاتا ايتۋدا بازءبىر كەمشىلىكتەرگە جول بەرگەن سەكىلدى. «بابا تاريح» قارعا تامىرلى قازاقتىڭ ورتاق ەنشىسى بولعاندىقتان، شىعىس تۇركىستان اۋماعىنا اباق كەرەيدىڭ قالاي اۋا كوشىپ بارعاندىعىن، سونداي-اق، ەجەلگى ادەت-عۇرىپ زاڭىنىڭ سارقىنشاعى «ءتورت بي، تورە زاڭى» تۋرالى ءبىز دە بىلەتىنىمىزدى وقىرمان تالقىسىنا سالۋدى ءجون كوردىك.
«كەرەي قايدا باراسىڭ؟»
اتتى تولعاۋدىڭ استارىنداعى اقيقات
بىرىنشىدەن، ماقالا يەسى «كەرەيدىڭ باتىرى جانىبەكتىڭ وتارشىلدىق ساياساتقا نارازى بولىپ، ءوز قاراماعىنداعى حالىقتى ەرتىپ شىنجاڭعا كوشكەن...» دەگەن دەرەكتى ناقتى قانداي دەرەككوزدەن العانىن كورسەتپەپتى. ال س.تولىبەكوۆتىڭ: «ابىلمامبەت حاننىڭ تۇسىندا، 1742- جىلى ورتا ءجۇزدىڭ بەدەلدىلەرى رەسەي بيلىگىنە قاراۋعا نارازى بولىپ، ءوز قاراماعىنداعى ەلدىڭ ءبىرازىن الىپ، شىعىس تۇركىستانعا كوشكەن» دەگەن تۇجىرىمىنا كەلەتىن بولساق، بۇل تاريحي نەگىزى ءدۇدامالداۋ قورىتىندى. راس، 1742- جىلى ورتا ءجۇزدىڭ بيلەۋشىلەرى رەسەي پاتشالىعىنا بودان بولۋعا انت بەرگەن. ءبىراق، شىن مانىندە، ورتا ءجۇز حالقى رەسەيگە ابىلاي حاننىڭ ولىمىنەن كەيىن باعىنا باستادى. ش.ءۋاليحانوۆ «ابىلاي حان» اتتى زەرتتەۋىندە قازاق حاندىعىنىڭ ХVІІІ عاسىرداعى ساياسي احۋالىنا توقتالا كەلىپ، ابىلاي حان بىردە رەسەي پاتشاسىنا، بىردە قىتاي بوعدىحانىنا باعىندىم دەگەنىمەن، شىنتۋايتىندا ەشقايسىسىنا بودان بولعان ەمەس»، دەپ تۇجىرىمدايدى.
تەگىندە، رەسەيدىڭ اكىمشىلىك جۇيەسى ورتا جۇزگە 1822- جىلى م.م.سپەرانسكييىڭ «ءسىبىر قازاقتارىنىڭ جارعىسى» رەفورماسىنان سوڭ ورنىعا باستادى. وعان دەيىن، رەسەي پاتشالىعىنا ورتا ءجۇز حالقى ءسوز جۇزىندە عانا باعىنىشتى بولىپ كەلدى. ياعني، قيىسحان باۋىرىمىزدىڭ ХVІІІ عاسىردىڭ ورتا شەنىندە ءومىر سۇرگەن كەرەيدىڭ باتىرى جانىبەكتىڭ ورىستىڭ وتارشىلدىق ساياساتىنا نارازى بولىپ، شىنجاڭعا كوشتى دەگەن تۇجىرىمى نەگىزسىزدەۋ ايتىلعان.
ال اباق كەرەيدىڭ سىر بويىنان شىعىسقا بەت تۇزەپ ۇدەرە كوشۋى تۋرالى احمەتوللا قالي ۇلى «سۋفيزم تاعىلىمىنىڭ شىعىس وڭىرلەرىنە تارالۋى» اتتى زەرتتەۋ جۇمىسىندا: «ابىلاي حاننىڭ وڭ تىزەسىن باسقان قازاقتىڭ بەلدى باتىرلارىنىڭ ءبىرى بەرداۋلەت ۇلى جانىبەك باتىردىڭ جوڭعاردى تۇرە قۋىپ، بۇل وڭىرگە اباق كەرەيدى كوشىرىپ الىپ كەلگەندىگىن ايتا كەلىپ، ەل اۋزىندا قالعان بۇقار جىراۋدىڭ «...كەرەي قايدا باراسىڭ» دەپ باستالاتىن تولعاۋىنان تەرەڭ تاريحي سىر شەرتەدى: «اباق كەرەي وسى مەكەندە (ءسىرا سىر بويى بولسا كەرەك. - م.ي.) جۇرگەندە ءبىر جىلى ۇلكەن توي بولادى. تويدا اباق ەلى مەن ارعىن ەلى سوعىسىپ قالادى. سوعىستا ءبىر قىدىرۋ ادام ەكى جاقتان دا جارالانادى. سويىلعا جىعىلعانداردىڭ ىشىنەن ارعىننىڭ اقمىرزا دەگەن جىگىتى قازا بولىپ، جالاسى كەرەيگە قالادى. ارااعايىندار اراعا ءجۇرىپ، بۇل داۋدى قازاق زاڭى بويىنشا كەرەيدەن ارعىنعا قۇن الىپ بەرىپ، اباقتىنى ارعىننىڭ اياعىنا جىعىپ بىتىرمەك بولادى.
بۇعان كەرەي جاعى: «ءبىز ادام ولتىرگەنىمىز جوق، ارعىننىڭ ءوز اراسىندا وشتىك بار. وسى ورايدا ءبىرىن-ءبىرى ءولتىرىپ، جالاسىن بىزگە جاۋىپ وتىر، اعايىننىڭ ءبارى ىرگەلى ارعىنعا بۇرىپ سويلەدى. ىرگەدەن جاۋ، بەلدەۋدەن داۋ شىقتى، وسى قاستىق قالىپ، وشتىك وشكەنشە موينى ۇزاق ءبىر جەرگە دالدالانا تۇرعانىمىز ابزال» دەپ اباق كەرەي بۇل ماڭنان اۋا كوشىپ جونەلەدى. بۇل چيانلۇڭنىڭ 36- جىلى ەكەن (قازاق ول تۇستا چيڭ پاتشالىعىنىڭ چيانلۇڭ حانىنىڭ جىلناماسىن قولدانعان. ال، بۇل 1771- جىلى ەكەن).
بۇل كەز قازاق پەن قىرعىز اراسىنداعى قاقتىعىس اياقتالىپ، قىرعىز حانى قىزى تۇماردى ابىلپەيىز حانعا بەرىپ، ەندى عانا تىنىشتىق ورناعان كەز ەكەن. ول زاماندا ەل ءىشىنىڭ تىنىشتىعى، ىرگەنىڭ بۇتىندىگى، اعايىننىڭ تاتۋلىعى ەلدىڭ ەل بولۋىنىڭ نەگىزى ەدى. وسىنى ويلاعان ەل جاقسىلارى كوشكەن كەرەيدى توقاتۋ ءۇشىن ارتىنان قۋىپ بارىپ اقىل ايتىپ قايتارۋعا بۇقاردى جىبەرەدى. بۇقار سىر بويىن جاعالاپ كوش ىزىنە ءتۇسىپ ەلدى قۋىپ جەتكەن سوڭ، ەلدىڭ بەتىن سۋىققا سالعان سۇرقىن بايقاپ «ەلدىڭ سۇرقى سۋىق ەكەن، كۇش بەرەر ءتۇرى جوق، ەندى قىزىل ءتىلدىڭ كۇشىمەن ءبىر ءىلىپ كورەيىن، ىلدىرسە ءىستىڭ وڭعانى، ىلدىرمەسە مىستىڭ قۇرىعانى» دەيدى دە ەلباسىلارىنىڭ جۇرەگىن شايلىقتىرماق، وي سالماق بولىپ:
«كەرەي قايدا باراسىڭ؟
سىردىڭ بويىن كوبەلەپ
سوڭىڭنان قۋىپ مەن كەلدىم،
تۇلپارىمدى جەبەلەپ.
ەندى الدىڭنان شىعايىن،
جاڭبىردايىن سەبەلەپ.
اقمىرزامدى ءولتىردىڭ،
اق سويىلمەن توبەلەپ.
تانىماساڭ سەن مەنى،
ارعىن دەگەن ارىسپىن،
ازۋى كەرە قارىسپىن.
سەن بۇزاۋ تەرىسى شونشىكسىڭ،
مەن وگىز تەرىسى تالىسپىن.
حان الدىندا بىتىسسەڭ،
قۇداندالى تانىسپىن.
حان الدىندا بىتپەسەڭ،
اتاسىن بىلمەس الىسپىن.
كوشىڭ كەتەر ءبىر جاققا،
مالىڭ كەتەر ءبىر جاققا،
كوش سوڭىنان جەتە الماي،
ەسىڭ شىعار سول شاقتا.
بۇل بەتىڭمەن كەتەرسىڭ،
باسقا لاشىق تىگەرسىڭ.
اۋزىڭنان اس كەتەر،
قارا كوزدەن جاس كەتەر.
رايىڭنان قايتپاساڭ،
كەۋدەڭدەگى دۋلىعالى باس كەتەر...،
- دەپ قاتاڭ ءسوز قوزعاپتى. سوندا اباقتىڭ البىرت باتىرلارىنىڭ ءبىرى ۇلكەندەر ءسوز باستاعانشا، وراعىتىپ العا ءتۇسىپ:
... ارىسىڭدى ايتىپ اپتىقپا،
كەلەمىز ءبىلىپ ساقتىقتا.
كورسەتپە كەلە قۇقاي كۇش،
جايىڭدى ايت، اتتان ءتۇس.
شاڭىرقاپسىڭ شالاپ ءىش،
بىتەر سودان سوڭ قالعان ءىس»،
- دەپ دۇرسە قويا بەرىپتى. ۇلكەندەر بۇقاردى اتتان ءتۇسىرىپ، كۇتىپ، قالعان ەلدىڭ باۋىرمالدىعىنا ءسۇيىنىپ «ەلدىڭ ەلدىگىنە، ەردىڭ ەرلىگىنە باس»، «ارعىننىڭ قىلىعىنا ءتيدى-اۋ، كەرەيدىڭ مالىنا سۇراۋ بولماعان سوڭ وكپەلەپ اۋدىق، ەندى قايىرىلا المايمىز، كوڭىلدەرىڭە قاياۋ الماڭدار» دەپ ءمان-جايدى ۇعىندىرىپ، بۇقاردى جولعا سالادى. اۋعان كوش قالبا، ماڭراق، كىشكەنە تاۋ... دەگەن تاۋلارى، جايساڭ كول (ورىس تىلىنە ۇندەسىپ، كەيىن زايسان كول اتانىپ كەتكەن)، كىشكەنە كول دەگەن كولدەرى بار وڭىردەن ىرگە تەۋىپ، شىعىسى ساۋىر تاۋىنىڭ شىعىس تۇمسىعى، ۇلىڭگىر كولى، ۇلىڭگىر وزەنى بويىنا دەيىن كەڭ كوسىلىپ ورنىعادى.ءاسىلى بۇل كەرەي تايپاسىنىڭ جوڭعار جاۋگەرشىلىگى زامانىنان بۇرىنعى قارا قونىسى ەدى، كەيىن شاپقىنشىلىقتار تۇسىندا ىرگە اۋدارىپ، ىعىسىپ كەتكەن-دى. اباق كەرەي سول مەكەنگە قايتا ورالادى (احمەتوللا قالي ۇلى. سۋفيزم تاعىلىمىنىڭ شىعىس وڭىرلەرگە تارالۋى. تۇركىستان مادەنيەتى مەن تاريحى. تۇركىستان 2000).
قىتاي قازاقتارىنا 2005- جىلى ساپارلاي بارعانىمىزدا، بۇقار جىراۋدىڭ «كەرەي قايدا باراسىڭ؟» اتتى تولعاۋىن ءاربىر اۋىلدىڭ اقساقالى كەرەيدىڭ شەجىرەسىن تارقاتقاندا جاتقا ايتاتىنىن ەستىپ كورگەن ەدىك. دەمەك، احمەتوللا قالي ۇلى اباق كەرەيدىڭ كوشى تۋرالى فولكلورلىق دەرەككە ارقا سۇيەگەنىمەن، بۇقار جىراۋدىڭ «كەرەي قايدا باراسىڭ؟» اتتى تولعاۋىن باسقاشا قورىتۋ مۇمكىن ەمەس سياقتى. سوندىقتان، «كەرەيدىڭ باتىرى جانىبەكتىڭ وتارشىلدىق ساياساتقا نارازى بولىپ، ءوز قاراماعىنداعى حالىقتى ەرتىپ شىنجانعا كوشكەن...» دەگەن تۇجىرىمدى تاريحي شىندىق ەمەس دەپ قابىلداعان ءجون.
ءور التايعا ابىلاي حاننىڭ ايلاكەرلىگىنىڭ ارقاسىندا قول جەتكىزدىك
ەكىنشىدەن، ماقالا يەسى: «ۇيعىر ءتىلى ХІХ عاسىردا التاي ولكەسىندەگى قازاق، ۇيعىر، دۇنگەندەردىڭ ورتاق تىلدەرىنىڭ ءبىرى بولىپ كەلگەن» دەپ قاتەلىككە بوي الدىرعان. ۇيعىر ءتىلى التاي قازاق حالقىنىڭ ەشقاشان ورتاق ءتىلى بولعان ەمەس. اۆتور، بۇل جەردە شاعاتاي تىلىمەن ۇيعىر ءتىلىن شاتاستىرىپ تۇرعان ءتارىزدى. ال، شاعاتاي ءتىلى ورتالىق ازيا مۇسىلماندارىنىڭ ورتا عاسىرلارداعى كىتابي ءتىلى بولىپ كەلگەنى بەلگىلى. سونىمەن بىرگە، قيىسحان باۋىرىمىز: «باسقا بىرەۋدىڭ جەرىندە ءجۇرىپ، ول ەلدىڭ ەمەۋىرىنەن قورىقپاي، ءوز جارعىسىن جاساپ، ءوز ىشىندە بيلەۋشىسىن سايلاعان ات توبەلىندەي قازاق بالاسىنىڭ مۇنداي ەرلىگى كەيىنگى ۇرپاققا تاتىمدى ناسيحات ەكەنى ءسوزسىز» دەپ اباق كەرەيدىڭ ەجەلدەن قۇتتى قونىسى ءور التايدىڭ كۇنگەي بەتكەيىن باسقاعا تەلىمدەي سويلەيدى. ال قىتايداعى قازاق تاريحىن تەرەڭ زەرتتەپ جۇرگەن ن.مۇحامەتحان ۇلى: «چيڭ پاتشالىعى XVІІІ عاسىردىڭ ورتا شەنىندە جوڭعار حاندىعىن جويىسىمەن-اق، ءوزىنىڭ باتىس تەرىستىك شەكارا قاراۋىلىن بەلگىلەدى. ەرتىستەن ىلە وزەنىنە دەيىنگى ارالىققا تاس ءۇيىپ قاراۋىل تۇرعىزادى. بۇل ءوڭىر نەگىزىنەن سوناۋ باتىس حان پاتشالىعى كەزىندە قازاقتىڭ ارعى تەگى مەكەندەگەن اتاقونىس جەرلەرى ەدى» (ن.مۇحامەتحان ۇلى. ديپلوماتيالىق قاتىناستار جانە قىتاي تانۋ ماسەلەلەرى. الماتى 2010. 29 بەت) دەپ، بۇگىنگى شىنجاڭداعى قازاق حالقى مەكەن ەتكەن ءوڭىردى ەجەلدەن اتا-قونىسىمىز بولعانىن سارالاپ وتەدى.
زادىندا، جوڭعار حاندىعى 1757- جىلى جويىلعاننان كەيىن اباق كەرەي مەن نايمان رۋلارى ولاردان بوس قالعان القاپقا ابىلاي حاننىڭ پارمەنىمەن كوشىپ بارىپ، قونىستانا باستادى. ابىلاي حان ىلە، تارباعاتاي، ءور التاي وڭىرىنە قازاق كوشىن ديپلوماتيالىق جولمەن قونىستاندىردى. ادەپكىدە، جوڭعارلاردان بوساعان ايماقتى قازاق رۋلارىنىڭ يەمدەنۋىنە چيڭ ۇكىمەتى ادا-كۇدە قارسى تۇردى. ابىلاي حان قازاقتىڭ اتا-قونىسىن قايتارىپ الۋ ءۇشىن كەنجەعارا باستاعان ەلشىلەرىن جىبەرگەندە، چيڭ بيلەۋشىسى: «سەندەر جىبەرگەن ەلشىلەردىڭ مالىمدەمەسىندە تارباعاتاي ءبىزدىڭ بۇرىنعى كوشىپ-قونىپ جۇرگەن جەرىمىز ەدى. ءبىز سىزدەن ءوزىڭىزدىڭ ءىلتيپاتىڭىزدى ءبىلدىرىپ، وسى جەردى بىزگە بەرسەڭىز» دەگەن سوزدەر بار ەكەن.
بۇل جەردى ءبىز جاڭادان تىنىشتاندىردىق، كۇنى بۇگىنگى دەيىن بوس تۇر. ءاسىلى، مەن ول جەردى قيمايتىن ەدىم. دەگەنمەن، سەندەر بىزگە ەندى عانا كەلىپ باعىندىڭدار، ءالى ەشقانداي ەڭبەكتەرىڭ سىڭگەن جوق. مۇنداي جاعدايدا (تالاپ ەتكەن جەردى) وسىلاي بەرە سالساق، مەملەكەتىمىزدىڭ تارتىبىنە ساي كەلمەيدى. ەگەر سەندەر وپاسىز قىلمىسكەر ءامىرسانانى ۇستاپ اكەپ بەرسەڭدەر، وندا مەن ءوز ءىلتيپاتىمدى كورسەتىپ (تالاپ ەتكەن جەردى) سىيلار ەدىم» (مۇحان يساحان، ەلبول رايحان ۇلى. قىتايداعى قازاق قوعامىنىڭ قالىپتاسۋ تاريحى. قازاقستان- Zaman، 13- شىلدە، 2007- جىل. چيڭ پاتشاسى گاۋزۇۋن پاتشالىعىنىڭ وردا ەستەلىگى. تايپەي. 1964، 548 توم، 9-10- بەتتەر) دەپ جاۋاپ قاتتى.
بۇدان كەيىن ابىلاي حان اشىق ۇرىسقا بارماۋ ساياساتىن ۇستانا وتىرىپ، بوس جاتقان وڭىرگە بىرتىندەپ ۇلى ءجۇز بەن ورتا ءجۇزدىڭ كەيبىر رۋلارىن كوشىرە باستادى. مۇنى ەستىگەن چيڭ ورداسى، قورعانىس ءمينيسترى ا.گۇيگە بەرگەن جارلىعىندا: «...دەرەۋ اسكەر جىبەرىپ تارباعاتايعا قونىس تەپكەن قازاقتاردى شەكارادان اسىرىپ قۋىڭدار، ابىلايعا ادامدارىن دەرەۋ قايتارىپ اكەتۋدى ايت» (چيڭ پاتشاسى گاۋزۇۋن پاتشالىعىنىڭ وردا ەستەلىگى. تايپەي. 1964، 609- توم، 18- بەت) - دەپ بۇيىردى. ال ابىلاي حان التاي مەن تارباعاتاي جانە ىلە وڭىرىنە كوشكەن قازاقتى كەرى قايتارۋدىڭ ورنىنا چيڭ پاتشالىعىنا ەلشىلەر اتتاندىرىپ، قالىپتاسىپ وتىرعان جاعدايدى مويىنداۋعا شاقىرادى.
وسىعان وراي، 1760- جىلى چيڭ پاتشاسىنىڭ ورداسى ابىلاي حانعا جاۋاپ حاتىندا: «... سەنىڭ ەلشىلەرىڭنىڭ ايتۋى بويىنشا جوڭعار جەرى قازىر يەن بوس جاتىر. ابىلپەيىستىڭ قول استىنداعى تاڭاتار، قارقارالى، ەسەنگەلدى، جولىمبەت رۋلارى الىن، قاراتال، بارلىقتا تۇرىپ جاتىر، سوندا سەندەر پاتشا جارىلقاعان ۇستىنە جارىلقاي ءتۇسسىن دەپ، ىلەگە بارىپ، قونىستانسىن دەگەن ەكەنسىڭ. تارباعاتاي ءوڭىرى ەجەلدەن جوڭعاردىڭ جەرى. پاتشا ول جەردى قالىڭ قولىمەن بارىپ تىنىشتاندىردى. قازاقتار سەندەردىڭ جەرلەرىڭ ۇلان-عايىر بولعاندىقتان، ءبىزدىڭ شەكارامىزدان وتۋگە جول جوق. تارباعاتايدى پاتشا ساعان بەرمەگەن ەدى عوي، سەن قالايشا ءوز بىلگەنىڭمەن شىعىسقا قاراي ءورىس جايىپ وتىرسىڭ. جوڭعارلار ول جەردى كەزىندە كۇشپەن تارتىپ العاندا، سەندەر ولاردىڭ ماڭايىنا كەلە الماعان ەدىڭدەر. پاتشا ىلەنى تىنىشتاندىرعاننان كەيىن، سەندەر بەيبىت ءومىر سۇرۋگە مۇمكىندىك الدىڭدار. وسىنى نەگە قاناعات تۇتپايسىڭدار؟» (چيڭ پاتشاسى گاۋزۇۋن پاتشالىعىنىڭ وردا ەستەلىگى. تايپەي. 1964، 613 توم، 17- بەت) دەپ جازدى.
چيڭ پاتشالىعىنىڭ بۇلاي شىر-پىر بولۋىنان ابىلاي حاننىڭ ەلدى شىعىسقا قاراي كوشىرىپ، چيڭ پاتشاسىنىڭ مۇنداعى بيلىگىن مويىنداماي وتىرعاندىعىن كورە الامىز. چيڭ پاتشالىعىنىڭ شەكارا بەلگىلەرى رەتىندە ورناتقان باعانالارىن مۇنداعى قازاقتار مويىنداعىسى كەلمەدى. سەبەبى، جوعارىدا ايتىپ وتتىك، التاي مەن تارباعاتاي جانە ىلە بويىن ەجەلدەن قازاقتىڭ كەرەي مەن نايمان جانە البان تايپالارى قونىس ەتكەن بولاتىن. كوشپەلى وركەنيەتتە شەكارا بەلگىسى بولىپ، اتا-بابالاردىڭ جاتقان زيراتى سانالعان. بۇل وڭىرلەردە كەرەي مەن نايمان جانە البان تايپاسىنىڭ جوڭعارلار جاۋلاپ العانعا دەيىن ءومىر سۇرگەن قانشاما اتا-باباسى جەرلەنگەن بولاتىن. سوندىقتان دا، قازاقتار چيڭ پاتشالىعىنىڭ شەكارا باعانالارىنا پىسقىرىپ تا قارامادى.
قازاقتاردىڭ كوشىپ كەلىپ جاتقان قالىڭ ءنوپىرىن كەرى قايتارۋعا كۇشى كەلمەيتىنىن تۇسىنگەن چيڭ پاتشالىعى اقىرىندا التاي مەن تارباعاتاي جانە ىلە ءوڭىرىن رەسمي تۇردە مۇندا كەلىپ ورنىققان قازاقتارعا بەكىتىپ بەردى. بۇل تۋرالى چيڭ پاتشالىعىنىڭ ابىلاي حانعا جولداعان مىنا حاتىندا ايتىلادى: «...سەندەر بىرنەشە ونداعان جىلداردان بەرى ەپتەپ ىشكەرىلەپ جىلجىپ ەنىپ كەلەسىڭدەر. ءبىزدىڭ گەنەرال شونجارلارىمىزدىڭ ءوتىنىشى بويىنشا ءاسىلى سەندەردى جازاعا تارتۋ كەرەك ەدى. ءبىراق، پاتشا سەندەرگە كەڭپەيىلدىك جاسادى. سەندەردىڭ شەكارا قاراۋىمىزدىڭ بەر جاعىندا جاتقان يەن جەرلەرگە كەلىپ مال باعۋلارىڭا رۇقسات جارلىعىن جاريالادى. بۇنىڭ ءبارى سەندەردىڭ بىزبەن ەلدەسكەندەرىڭ ءۇشىن پاتشانىڭ جاساعان شاپاعاتى. وزدەرىڭ ءوسىپ-وركەندەۋمەن قاتار كورشىلەس ەلدەرمەن دە تاتۋ تۇرىپ، پاتشانىڭ مەيىر-شاپاعاتىنا ماڭگى بولەنە بەرىڭدەر» (چيڭ پاتشاسى گاۋزۇۋن پاتشالىعىنىڭ وردا ەستەلىگى. تايپەي. 1964، 793 توم، 20- بەت).
ءسويتىپ، ابىلاي حاننىڭ تىنىمسىز چيڭ يمپەرياسىمەن جۇرگىزگەن ديپلوماتيالىق قاجىرلى ساياساتىنىڭ ارقاسىندا كەرەي مەن نايمان جانە البان تايپالارى ءوز اتا-قونىستارىنا قول جەتكىزدى. شامامەن اراعا عاسىرعا جۋىق ۋاقىت سالىپ بارىپ، التاي تاۋىنىڭ كۇنگەي تۇسى مەن تارباعاتاي تاۋى جانە ىلە وزەنىنىڭ جوعارى تۇسىنا دەيىنگى وڭىرىمەن اتا-بابالارىمىز قايتا قاۋىشتى. ءبىراق، وكىنىشتىسى، بۇل جەڭىستى بۇگىنگى «قازاقستان تاريحى» ابىلاي حاننىڭ باعىندىرعان بيىك اسۋلارىنىڭ ءبىرى ءهام XVIII عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنداعى الاش بالاسىنىڭ وڭ جامباسىنا كەلگەن ءساتتى جەڭىسى رەتىندە باعالاپ جۇرگەن جوق.
ابىلاي حان ولگەن 1781- جىلدان كەيىن ونىڭ ۇلدارى قازاق حاندىعىنىڭ تۇتاستىعىن ۇستاپ تۇرا المادى. ابىلمامبەت حاننىڭ ۇلى ابىلپەيىس پەن ابىلايدىڭ ۇلى ءادىل سۇلتاندار التاي مەن تارباعاتاي جانە جەتىسۋ جەرىنە جەكە-دارا يەلىك ەتىپ، سىرتقى جاعدايدا چيڭ يمپەرياسىنىڭ قۇزىرىنا كىرىپتار بولدى. 1790- جىلداردان باستاپ، چيڭ يمپەرياسىنا ءور التايدىڭ كۇنگەي تۇسىن مەكەندەگەن اباق كەرەي رۋىنىڭ بيلەۋشىسى ابىلپەيىستىڭ ۇلى كوگەداي حان عانا تىكەلەي باعىنىشتى بولدى. ال قىزاي مەن ءتورتۋىلدى بيلەگەن ءادىل سۇلتاننىڭ ۇلى ساما تورە ىلە ءۋالاياتىنىڭ گۋبەرناتورىنا باعىندى. بۇل كەزدە چيڭ يمپەرياسى بۇل ايماقتارعا «جاڭا ولكە» (شينجاڭ) دەگەن اتاۋ بەرىپ، قازىرگى شىعىس تۇركىستاندى رەسمي يەمدەنە باستادى. (اسقار تاتاناي ۇلى. تاريحي دەرەك، كەلەلى كەڭەس. شىنجاڭ حالىق باسپاسى. 1993- جىل)
شىنجاڭدا تايپيڭدەر كوتەرىلىسى بولعان ەمەس
ۇشىنشىدەن، «1850-1865- جىلدارى قىتايدا اتاقتى تايپيڭدەر كوتەرىلىسى بولىپ، ول ءشۇرشىت ەلىنىڭ گانسۋ، نانشي ۋالاياتتارى مەن شىعىس تۇركىستاندى تۇگەل قامتىدى» دەگەن دەرەكتە دە اسىرەلەۋ بار. ءاسىلى، تايپيڭ كوتەرىلىسى گانسۋ مەن نەنسي ءۋالاياتتارىنداعى جەرگىلىكتى قىتاي شارۋالارىنىڭ چيڭ بيلەۋشىلەرىنىڭ وتارلىق ساياساتىنا نارازىلىعىنان تۋىنداعان بولاتىن. ءبىراق، تايپيڭ كوتەرىلىسى شىعىس تۇركىستاندى تۇگەل قامتىعان ەمەس. زەرتتەۋشىلەر كوتەرىلىس ايماعى رەتىندە گانسۋ مەن نەنسي ءۋالاياتتارىن عانا كورسەتەدى (قاراڭىز: شي سياويۋن. تايپيڭ-تيانگونىڭ كوتەرىلۋى جانە جويىلۋى. حاربين. 2000).
ال «شىنجاڭداعى مۇسىلمان كوتەرىلىسشىلەرى التاي، تارباعاتاي، ىلە قاتارلى ايماقتاردىڭ كوپ جەرىن باسىپ العانى تۋرالى تاريحتا بار. كوتەرىلىس شيەلەنىسە باستاعان كەزدە التاي قازاعىنىڭ كەي بولىگى تەرىسكەيدەگى قوبدا بەتىنە كوشۋگە ءماجبۇر بولدى» دەگەن تۇجىرىممەن كەلىسۋگە بولادى. تاريحتا «دۇنگەندەر كوتەرىلىسى» دەپ اتالاتىن بۇل باس كوتەرۋ تۋرالى زاردىحان قينايات ۇلى: «1862- جىلدان باستالعان، باسىندا چيڭ ۇكىمەتىنىڭ ساياساتىنا قارسى باعىتتا وربىگەن بۇل كوتەرىلىس بارا-بارا مۇسىلماندىق بەتپەردە جامىلىپ، باتىس قىتاي ولكەسىن جاپپاي قامتىعان ەدى. كوپتەگەن قازاق اۋىلدارى وسى قاقتىعىستىڭ سالدارىنان جايىلىم جەرىنەن ايىرىلىپ، ىشتەي قونىس اۋدارۋعا ءماجبۇر بولدى. دۇنگەندەر كوتەرىلىسى ءشانشي، گانسۋ سياقتى قىتايدىڭ باتىس ايماقتارىن، شىعىس تۇركىستاننىڭ كەيبىر ەلدى مەكەندەرىن، قاشقاردى قامتىپ، نايماننىڭ بايجىگىت اۋىلىن تالقانداپ، 1870- جىلى مۇڭعىل اسىپ، موڭعوليانىڭ باتىس شەبىنە اياق باستى» (زاردىحان قينايات ۇلى. موڭعولياداعى قازاقتار. دۇنيەءجۇزى قازاقتارىنىڭ قاۋىمداستىعى. الماتى 2001. 58-59- بەتتەر) دەپ ساباقتايدى.
سونىمەن بىرگە، زاردىحان اعامىز تايپيڭ كوتەرىلىسىنە قاتىسىپ جازالانعان قىتاي شارۋالارى شىنجاڭعا جەر اۋدارىلىپ، ولارعا قازاق جايىلىمدارىنان جەر ءبولىنىپ بەرىلە باستاعانىن: «مانجۋ-چيڭ ءامىرشىسى التايدا جەر تارىلا باستاعانىنا بايلانىستى قازاقتىڭ كەيبىر اۋىلدارىن التايدان شەتكەرىلەتىپ، ءتاڭىرتاۋعا، ەرەنقابىرعاعا، تارباعاتايعا قونىس اۋدارۋ تۋرالى جارلىق شىعاردى. جارلىق بويىنشا ءتاڭىرتاۋعا قونىستانۋ تىزىمىنە تەك قانا جادىكتەن 800 ءتۇتىن، قاراقاستان 150، سارباستان 200 ءتۇتىن ىلىنگەن ەكەن.
كوشپەلى قازاقتار ءۇشىن ەرەنقابىرعا، ءتاڭىرتاۋ ءوتىپ، قىتاي، دۇنگەنگە قويان-قولتىق كىرگەننەن گورى قوبدا اسۋى الدەقايدا ىڭعايلى، مالىنا جايلى بولاتىن. ءسويتىپ، التايدىڭ كۇن بەتىندە جەردەن تارلىق كورە باستاعان اباق كەرەيدىڭ ءبىر توبى التايدىڭ تەرىسكەي بەتى، بۇرىن جوڭعارلار مەكەندەگەن كەڭ جايىلىمعا قاراي باياۋ جىلجىپ، مالىن وتارلاتا جايلاپ، سوڭىنان قىستاپ قالا باستادى» (زاردىحان قينايات ۇلى. موڭعولياداعى قازاقتار. الماتى 2001. 59- بەت) دەپ اباق كەرەي رۋىنىڭ قوبداعا ءوتۋىن تاريحي تۇرعىدان ءدال زەردەلەيدى. ياعني، «تايپيڭ كوتەرىلىسى شىنجاڭدى تۇگەل قامتىدى» دەگەن وي-تۇجىرىم اسىرە ايتىلعانىمەن، وسى كوتەرىلىستىڭ سالدارىنان ءور التايدى مەكەندەگەن قازاقتاردىڭ تەرىسكەي قوبدا بەتىنە قونىس اۋدارعانى تاريحي شىندىققا جاناسادى.
«اباق كەرەي ەرەجەسى» ەمەس،
«ءتورت بي، تورە زاڭى»
تورتىنشىدەن، ماقالا يەسى اباق كەرەيدىڭ ادەت-عۇرىپ زاڭىن «ەرەجە» دەگەن اتپەن بەرىپتى. سونداي-اق، «1830- جىلى ءتورت ورىن سايلانعان» دەپ، ەرەجەنىڭ قابىلدانۋ مەزگىلىنە قاتىستى دا جاڭساق دەرەك كورسەتىلگەن. تەگىندە، بۇل زاڭناما 1836- جىلى «ءتورت بي، تورە زاڭى» دەگەن اتپەن قابىلدانعان. جوعارىدا ايتىپ وتكەن اباق كەرەيدىڭ بيلەۋشىسى كوگەداي 1820- جىلى قايتىس بولعاننان كەيىن، ورنىنا بالاسى اجى تورە سايلانادى. اجى تورە اكەسىندەي الىمدى بولماعان سوڭ، اباق كەرەيدىڭ بەلدى بيلەرى ەل باسقارۋ ىسىندە تورەلەردىڭ بيلىگىن شەكتەيتىن كونستيتۋسيالىق مونارحيا ءتۇزىمىن ەنگىزەدى.
بۇل تۋرالى «ءتورت بي، تورە زاڭىن» زەرتتەۋشى بيداحمەت مۇقاي ۇلى ءوز ەڭبەگىندە مىناداي دەرەك كەلتىرەدى: «وسكەن ەل ىشىندەگى جادىك، جانتەكەي رۋلارى اجى گۇڭ جول كورسەتىپ، اباق كەرەيدەن ەل باسقاراتىن بيلەر سايلاۋدى ورتاعا قويادى. اقىرى، اباق كەرەيگە سۇيەنىپ كۇن كورىپ كەلە جاتقان اجى گۇڭ وزىنە قولقانات بولماسا ەل باسقارۋدىڭ قيىنعا تۇسەتىنىن سەزىنىپ، 1836- جىلى بۋىرشىننىڭ «ءۇشتاس» جايلاۋىندا «ءتورت بي سايلاۋى» جيىنىن وزدىرادى. ولار دۇنيە تورتكە توقتايدى دەي كەلىپ، ءتورت بي سايلاۋ بەكىمىنە كەلگەن سوڭ، جانتەكەيدىڭ كوكەن مومىت ۇلى، توپان ساتاي ۇلى، جادىكتەن بەيسەنباي دونەنباي ۇلى، قۇلبەك جانتەلى ۇلى قاتارلى ادامدارى «ءتورت بيگە» سايلايدى» (بيداحمەت مۇقاي ۇلى. ءتورت بي، تورە زاڭى. مارقۇم تاريحشى ەلبول رايحان ۇلىنان 1949- جىلى زاڭنامانىڭ توتە جازۋمەن جازىلعان نۇسقاسىن 2005 - جىلعى ءىسساپارىمىزدا كوشىرمەسىن العان بولاتىنبىز).
ال التاي قازاقتارىنىڭ تاريحىن زەرتتەۋشى قوستاي جاقيا ۇلى «بۋىرشىننىڭ ءۇشتاس دەگەن جەرىندە بولعان «ءتورت بي، تورە زاڭى» القالى قۇرىلتايى 1841- جىلى بولعان» دەپ كورسەتەدى (قوستاي جاقيا ۇلى. التاي ايماعىنداعى قازاقتاردىڭ ادەپ-عۇرىپ زاڭى تۋرالى. شىنجاڭ قوعامدىق عىلىمى جۋرنالى. № 1. 1992 ج). ايتسە دە، ەكى زەرتتەۋشىنىڭ دەرەگىندە حرونولوگيالىق سايكەسسىزدىك بولعانمەن، اباق كەرەي تايپاسى بۋىرشىننىڭ ءۇشتاسىندا القالى جيىندى وتكىزگەنى انىق.
قازاق قوعامىنداعى ەل باسقارۋ ىسىندە بيلەرگە ايرىقشا مارتەبە بەرىلگەن «ءتورت بي، تورە زاڭىنىڭ» نەگىزى «جەتى جارعىدان» الىنعانمەن، بۇل زاڭناما اباق كەرەيدىڭ سول كەزدەگى ىشكى احۋالىنان حابار بەرەتىن قۇندى قۇجات. «ءتورت بي، تورە زاڭى» قازاقتىڭ اتا زاڭدارىنىڭ ىشىندە تورە مەن قاراشانىڭ اراسىنا جارىقشاق تۇسىرمەي، اقسۇيەك پەن قاراپايىم جۇرتشىلىقتى «تەڭدىك» پرينسيپىنە جۇگىندىرگەن تۇڭعىش زاڭناما. سونىمەن بىرگە، «ءتورت بي، تورە زاڭى» كوشپەلى ءومىر قاتىناسىن ءداۋىر تالابىنا ساي رەتتەگەن زاڭناما بولدى دەسەك، قاتەلەسپەيمىز. ويتكەنى، بۇل قۇقىقتىق قۇجاتتا سول كەزدەگى قازاق قوعامىنىڭ بارلىق ەرەكشەلىكتەرى قامتىلعان. بيداحمەت مۇقاي ۇلىنىڭ ايتۋىنشا، اباق كەرەي تايپاسىنىڭ 1949- جىلى قىتايدا كوممۋنيستىك ءتۇزىم ورناعانعا دەيىن «ءتورت بي، تورە زاڭىنا» جۇگىنىپ كەلگەن (بيداحمەت مۇقاي ۇلى. ءتورت بي، تورە زاڭى. جوعارىدا كورسەتىلگەن ءماتىن). ياعني، «ءتورت بي، تورە زاڭى» - التاي قازاقتارىنىڭ عاسىردان استام ۋاقىت قوعامدىق قاتىناستارىن رەتتەپ كەلگەن قۇقىقتىق ەسكەرتكىش. دەمەك، بۇل زاڭنامانى باعا جەتپەس تاريحي جادىگەر دەپ باعالاعانىمىز ابزال.
ءتۇيىن: تاريح ەرىككەننىڭ ەرمەگى ەمەس. ەگەر، تاريح قويناۋىنا قوزعاۋ سالعىمىز كەلسە، «بابا تاريحقا» وڭ قاباقپەن قاراپ، دۇرىس مەيىرلەنە ءبىلۋىمىز قاجەت. كوگەداي مەن ونىڭ ۇرپاقتارىنىڭ چيڭ پاتشاسىنان گۇڭ (كنياز) مانسابىن الۋى جانە اباق كەرەيدىڭ «ءتورت بي، تورە زاڭىن» قابىلداۋى، سونداي-اق، وزگە تايپالار سەكىلدى ايماق گۋبەرناتورىنا ەمەس، تىكەلەي چيڭ پاتشاسىنا پروتەكتورات جاعدايىندا باعىنا وتىرىپ «سارى نوقتانىڭ اتى» كەلىسىمشارتىن جاساۋى، اباق كەرەيدىڭ ەگەمەندىگى بار شاعىن يەلىك بولعانىن كورسەتەدى. ءدال وسىنداي شاعىن حاندىق وسى كەزدە قازاق دالاسىنىڭ باتىس وڭىرىندەگى ەدىل مەن جايىق اراسىندا رەسەيگە سىرتىن بەرە وتىرىپ، «بوكەي ورداسى» دەگەن اتپەن قۇرىلعاندىعى بەلگىلى. وكىنىشتىسى، «بوكەي ورداسىن» بۇل ءبىزدىڭ حاندىق، ءبىزدىڭ تاريحىمىز دەپ بىلەمىز. ءبىراق، «اباق كەرەي» يەلىگىن ءبىزدىڭ حاندىق، ءبىزدىڭ ءتول تاريحىمىز دەپ باعامداي الماي ءجۇرمىز. ءاسىلى، «قازاقستان تاريحى» ەلىمىزدىڭ بۇگىنگى شەكاراسىمەن شەكتەلمەۋى ءتيىس. ال وعان كەڭ ارنادا قاراي ءبىلۋ، تاريحشى قاۋىمنىڭ اسىل مىندەتى...
مۇحان يساحان
دەرەككوز: «قازاقستان-زامان» گازەتى. 2011 -جىل