مۇقاعاليدىڭ قونايەۆقا جازعان حاتىن جەتكىزبەي تاستادى - ورازاقىن اسقار
- مۇقاعالي اقىننىڭ ازاماتتىق قىرلارىنا بارلاۋ جاساڭىزشى. ول كىسىمەن قانداي قارىم-قاتىناستا بولدىڭىز؟
- مۇقاعالي مەنىمەن تانىسقان كەزىندە 1955- جىلى اۋىلدا قازاق مەكتەبىندە ورىس تىلىنەن ساباق بەرەتىن مۇعالىم ەكەن. جاسى جيىرما بەستەردە. تەمەكى تارتپايدى، اراق ىشپەيدى. ورىس ءتىلىن وزدىگىنەن مەڭگەرگەن. اۋىلدا، اۋداندا، مەكتەپتەردە كىتاپحانالاردىڭ ءبارىن دە وقىپ العان ەدى. سوندا لاشىننىڭ ءىنىسى ماسكەۋدە جۇمىس جاسايدى ەكەن. سول جىگىتتەن ارنايى رەسەيدەن كىتاپتار الدىرادى ەكەن.
مۇقاعالي ءوزىن ءوزى وقىتىپ، وزدىگىنەن ءبىلىم العان. ءبىر قىزىعى، كازگۋدىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىنە ءتۇسىپ، ەكى جىلدان كەيىن ول جاقتان شىعىپ كەتكەن. ودان كەيىن اقىن شەت ءتىلىن ءبىلۋى كەرەك دەپ، نەمىس تىلىنە قىزىعىپ، شەت تىلدەرى ينستيتۋتىنا وقۋعا تۇسكەن. ونى دا سولاي تاستاپ كەتكەن. ءتىپتى ماسكەۋدەگى ەكى-اق جىل وقىتاتىن گوركي ينستيتۋتىنا ءتۇسىپ، كەلەسى جىلى كەتىپ قالعان ەكەن. ءوزىنىڭ كۇندەلىگىندە جازادى عوي، «ءبىلىمىم ورتاشا، ءبىراق جوعارىدان كەم ەمەس» دەپ. ول راسىندا دا ارتىق بىلگەن. اللا وعان دارىن بەرگەن...
- مۇقاڭنىڭ تۋعان كۇنى جىلىنا نەگە ەكى رەت اتاپ وتىلەدى؟
- بارىمىزگە بەلگىلى، مۇقاعالي وقۋلارى جىلدا، ءار جەرلەردە ءوتىپ جاتادى. بۇل اقىندى قاستەر تۇتقانىمىز. مەيلى اۋىلدا بولسا دا، مەيلى قالادا بولسا دا تويلانىپ جاتاتىنى قۋانتادى. ەسىمە ورىستىڭ ءانى تۇسەدى: «امال قانشا تۋعان كۇن جىلىندا ءبىر-اق رەت وتەدى» دەلىنەتىن. ال مۇقاعاليعا كەلگەندە بۇلاي ايتا المايمىز. جىلدا ەكى رەت اتاپ وتەمىز. قۇجات بويىنشا ونىڭ ءبىرى اقپان ايىنىڭ توعىزى بولسا، ال ەكىنشىسى شەشەسىنىڭ ايتۋى بويىنشا ناۋرىز ايىندا ەكەن. ناۋرىز ايىنداعى تۋعان كۇن ىلعي دا ءوز اۋىلىندا وتەدى. سونىمەن قاتار، بۇل تويلاردا ىلعي دا بىرنەشە اتالىم بويىنشا ءمۇشايرالار بولادى. بۇرىنىراقتا بۇل دودالار تەك اۋدان، وبلىس بويىنشا ءوتۋشى ەدى. ەندىگىدە بۇل قازاقستان، ءتىپتى حالىقارالىق دارەجەدە وتەدى. ماسەلەن اتىراۋدان، التايدان، تاعى دا باسقا جاقتاردان مانەرلەپ وقۋشىلار، جازبا اقىندار كەلىپ قاتىسادى...
- مۇقاڭنىڭ ولەڭدەرى ماڭگى ولمەيدى. ول اسقار شىڭدارعا شىقتى. سول شىڭعا جەتۋ جولىنان ۇزىك-ۇزىك سىرلار ايتىڭىزشى.
- 1952- جىلى «جاستار جىرى» دەگەن جيناق شىقتى. ونى قاسىم امانجولوۆ شىعارعان. سول كەزدە مۇقاعاليدىڭ 2 ولەڭىن سول جيناققا قوسقان ەكەن. قىراندى قىران الىستان تانيدى دەيدى عوي. بۇل دا سونىڭ ءبىر ايعاعى دەسەك بولار. بۇل ءبىر ەمەس، ءابدىلدا تاجىبايەۆ تا «ءوزىمنەن گورى وتتى، رۋحتى» اقىن دەپ، جاس تا بولسا ماقتاپ ماقالا جازىپ، سول كەزدەگى «لەنينشىل جاسقا» تۇساۋكەسەرىن جاسادى. كەيىن جيناقتارىن شىعارىپ، ەلگە تانىلا باستاعاندا ءابىش كەكىلبايەۆ تا ماقالا جازدى. سول كەزدە «مۇقاعالي دەگەن اقىن شىقتى، ادەبي ءتىلدى ءجوندى بىلمەيدى ەكەن» دەپ سىناۋشىلار دا بولدى. مۇقاڭ ادەبي ءتىلدى بىلمەسە، باسقا كىم بىلەدى ەكەن دەسىپ، جاعامىزدى ۇستادىق. اتىن اتاپ، ءتۇسىن تۇستەمەي-اق قويايىن. «نە دەمەيدى ەل ءىسىڭ وڭعان سايىن» دەگەن وسى بولار. قىزعانىپ، اياعىنان شالىپ قالاتىندار دا بار. بۇل قازاققا عانا ەمەس، بار ادامزاتتا بولاتىن قۇلقىن عوي. مۇقاعاليدا وسى تاقىرىپتاعى ولەڭدەر بار. «ميىم قايناپ بارادى، ميىم قايناپ، ءوز ميىم وزىمە بۇيىرماي ما؟» دەگەن سوزدەر. ونىڭ استارى ءوزىمدى ءوزىم باسقارمايمىن با دەگەنى.
ول كەزدە اشىق ايتا الماعانىمەن قازىرگى جەلتوقسانشىلارمەن ۇندەس ازاتتىقتى اڭساعان ولەڭدەرى دە بولدى. ال ءبىر ولەڭىندە «كورگەنىم ىلعي جوقشىلىق، كورگەنىم ىلعي كەدەيلىك» دەيدى. بۇل ونىڭ تەك قالتاسىنىڭ قالىڭ بولماعانىنا نالۋى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار، ازاتتىقتى كورۋ، اڭساۋ تۇر. ومىردە مۇقاڭ بىرنەشە قاقپايدى كوردى. جۇمىستان دا قايتا-قايتا شىعىپ قالىپ ءجۇردى. ال كەيىندە قونايەۆقا جازعان حاتىن ورتا جولدا جەتكىزبەي تاستاعاندار دا بولدى. مۇمكىن سول حات باسشىعا جەتسە ول كىسى جاعدايىن جاسار ما ەدى؟ زايىبى لاشىننىڭ مۇعالىمدىك جالاقىسىنا كۇن كورگەن كەزدەرى دە بولعان. وسىنىڭ ءبارى دە كۇندەلىگىندە اشىق ايتىلعان. ءبىراق سوندا دا مۇقاعالي اقىندىق رۋحىن ەشقاشان دا تۇسىرمەگەن. «ءۇش باقىتىم بار مەنىڭ الاقاندا، مەنى مۇنداي باقىتتى جاراتار ما!» مىنە، ماقتانىپ وتىر. ال شىن ماعىناسىندا جۇمىسسىز، ءۇيسىز-كۇيسىز جۇرگەن كەزى بولسا دا وعان مويىماعان. «ولەڭدەرىم اسپاننان وقىلعاندا، وقىلعاندا جاي بولىپ اتىلعاندا، مىلقاۋلارعا ءتىل ءبىتىپ، كەرەڭ ەستىپ، جارىق پايدا بولادى سوقىرلارعا» دەۋى ونىڭ بويىنداعى كۇش-قۋاتتىڭ اسىپ-تاسىپ تۇرعاندىعىن كورسەتەدى. تاعى دا نازار اۋدارايىق، «وقىلعاندا» دەمەك الدا، ياعني بولاشاققا سەنگەن. ءبىر سوزبەن ايتقاندا كەرەمەت جازعان. ال ءدال سول كەزدەردە ودان الدەقايدا تومەنگى دەڭگەيدە جازاتىن اقىندار سىيلىق الىپ ءجۇردى. مۇقاعالي سول سىيلىقتى العىسى كەلمەدى دەيسىز بە؟ ارينە، العىسى كەلدى. تەك قايتىس بولعاننان كەيىن عانا سىيلىعىن الدى.
- قازىردە «اقىن» ادام بالاسىنان بولەكتەۋ جاراتىلاتىن، ءتىپتى ءبىر پايعامبارداي تىلسىم دۇنيەنى سەزەتىن جان يەسى سەكىلدى. ءوزىنىڭ وزگەدەن دارالىعىنان جانىنا دەرت تاباتىن باقىتسىز جاندار دەسەك شە؟
- اقىن باقىتسىز دەپ ايتۋعا بولمايدى. ءبىر جاقسى ولەڭ جازىپ بىتىرگەن ءساتتىڭ ءوزى نەگە تۇرادى! سودان كەيىن جازعاندارىڭنىڭ ولمەيتىندىگىن، ونىڭ حالىقتىڭ ءبىر كادەسىنە جارايتىنىن ويلاساڭ ءتىپتى شارىقتايسىڭ. مۇنى استە باقىتسىزدىق دەۋگە كەلمەيدى. اقىن باسىنداعى كەيبىر قيىنشىلىقتار ءور كەۋدەنى تۇسىرە المايدى. اراق-شاراپ پەن باسقا ناپسىگە سالىناتىن جاعدايلاردا ءوز بويىنداعى اۋىرتپالىعىن مولىراق سەزىنگەن بولار، ادام بولعاسىن ول زاڭدى عوي. اقىننىڭ ءبارى دەپ ايتۋعا كەلمەيدى، ءار ادامنىڭ مىنەزىنە بايلانىستى شىعار. سونىڭ ىشىندە مۇقاعالي اقىن ەڭ باقىتتىسى. ءوزىنىڭ كوڭىلىندەگى، ويىنداعى ولەڭدەرىن جازدى. ۇرپاققا قالدىردى. ءبىر عانا «رايىمبەك» پوەماسىن الىپ قاراڭىز. ءوزىنىڭ اتاسى، رۋلاسى تۋرالى جازۋدىڭ ءوزى عاجاپ. ونىڭ ولەڭدەرىنە كوزىنىڭ ءتىرى كەزىندە-اق ۇلى كومپوزيتورلار ءان شىعارعان ەدى. قازاق ونەرى دەگەن سوزبەن مۇقاعالي بولمىسى ءوزارا ۇشتاسىپ، سينونيمدىك قاتاردى قۇرايدى. ءوزى دە بىردە ءبىر ولەڭىندە «مەن باقىتسىزبىن» دەپ ايتقان ەمەس.
- مۇقاعالي اقىن پوەزيا الەمىندە جاڭا بۇرشىك اتىپ كەلە جاتقان تۇستا ونىڭ ادەبي ورتاسى قانداي بولدى؟ قىزىعىنان گورى شىجىعىنا توقتالساڭىز...
- شىجىعى سول، كەزىندە كوسەمدەردى، پارتيالاردى جىرلايتىن اقىندار عانا ءبىرىنشى ورىنعا شىعىپ، «دەس بەرمەي» تۇرعان كەزدەرى بولعان. ورىستى ۇلى حالىق دەپ ايتۋ ءداۋىرى بولدى. ال مۇقاعالي ءوز كۇندەلىگىندە ءبىز بايقاعانداي تەك قانا ءوز باسىنىڭ جاعدايلارىن ايتا وتىرىپ، ەلىنىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن جوقتاعان. كوبىنەسە اقىندى ءوز داۋىرىمەن بىرگە الىپ قاراۋ كەرەك. سەبەبى بۇگىنگى كۇنمەن ساراپتاپ ايتساق، بۇرىس بولۋى ابدەن مۇمكىن. بۇرىن قالاي جازدى؟ ەرتەڭ قالاي جازادى؟ مۇمكىن ءتىرى بولسا مۇقاڭ باسقاشا جازار ما ەدى؟ قيىنشىلىقتار كورگەنىن ايتتىق. كەدەرگىلەرگە ۇشىراعانىن دا بىلدىك. ول تەك قانا ءوزىنىڭ وزگەدەن ارتىقتاۋ جاراتقان دارىندىلىعىنان. ونى ءوزى سەزىندى دە. ول جەر داۋى نەمەسە جەسىر داۋىن قۋىپ ەمەس، قازاق ونەرىنىڭ جاندانۋى ءۇشىن كۇرەسكەن ادام دەۋگە بولادى. بۇل كۇرەستە ول جەڭىسكە جەتتى.
ازاماتتىعىن ايتار بولساق، مۇقاعالي وتە اششىق مىنەزدى، كەرەمەت ادام بولعان. ول ءوزىنىڭ جازعاندارىنىڭ دارەجەسىندەگى كىسىلەردى وزىنە دوس دەپ ەسەپتەيدى. سونداي جاعدايدا جالعىزدىق كورگەنىن بايقايمىز. ال قوعامداعى قارىم-قاتىناسىنا كەلەر بولساق، ول وتە ءتىل تاپقىش، ءبىر كورگەننەن سويلەسە كەتەتىن ادام بولاتىن. دوستارىنا كەلەر بولساق، شامىلمەن، تولەگەنمەن، وسپانحانمەن، قادىرمەن، تۇمانبايلارمەن دوس بولدى عوي.
- اقىنمەن جاستى بولماساڭىز دا، زامانداسسىز. ءبىر ءداۋىردى كوردىڭىزدەر. ەستەلىكتەرىڭىزدەن ايتىڭىزشى.
- مۇقاعالي جولىققان سايىن جارقىن جۇزبەن كۇلىپ امانداساتىن. باسقا دا سۇحباتتارىمدا ايتىپ جۇرگەن ءبىر ەستەن كەتپەيتىن ءساتتى ايتىپ وتەيىن. اۋىلعا بارعاندا مۇقاڭدى تازا اۋا جۇتىپ كەلەيىك دەپ كەشكى كەزدە سىرتقا شاقىردىم. اسپان اشىق، جۇلدىزدار جۇدىرىقتاي بولىپ تۇرعان كەز. قاراپ تۇرسام، ءبىر جۇلدىز ءبىرقالىپتى قيمىلمەن باتىستان شىعىسقا قاراي كەتىپ بارا جاتىر. جەر سەرىگى مە دەپ ويلادىم. سوسىن «انانى قاراشى، باتىستان شىعىسقا قاراي كەتىپ بارا جاتىر» دەپ مۇقاڭا كورسەتىپ ەدىم، ول وعان قاراماستان-اق «وي، ول مەنىڭ جۇلدىزىم عوي» دەپ قويا سالدى. ول كەزدە بۇل سوزىنە ءمان بەرمەگەن ەدىم. قازىر ويلاسام، جاڭا ايتىپ كەتكەندەي قىتاي تىلىنە ولەڭدەرى بۇگىن اۋدارىلىپ جاتىر. ول دەمەك قىتايعا جۇلدىز بولىپ باردى دەگەن ءسوز شىعار. ونى بەرى قويعاندا جۇلدىز دەگەن بالاسى قىتاي ەلىنە بارىپ قايتتى. بالكىم، قىتايعا بارعان جۇلدىزىن مۇقاڭ دا سەزدى مە ەكەن.
ول كەزدە قىزىقتار كوپ بولدى عوي. قالاماقى العان كۇندەرى اسىپ-تاسىپ جۇرەتىنبىز. جازۋشىلار وداعىندا «قالامگەر» دەگەن اسحانانىڭ قازاقشا ەت دەگەن ءبىر تاباقتىق تاماعىن وتىرىپ الىپ، ەكەۋمىز جەپ قوياتىن كەزدەرىمىز دە بولعان. ۇلى اقىنمەن دامدەس، دوس بولۋ دا ءبىر عانيبەت.
ابايمەن ۇندەستىگى ءتىپتى دە كەرەمەت. «ابايعا ءتان، ماعان دا ءتان سىباعا، كەلسىن مەيلى كەلمەسىن ءتارجىماعا، قايتالاپ وقيتىن نامازىمداي، اباي ولەڭى ءار جۇمادا» دەيدى عوي. ابايدىڭ قارا سوزبەن تۇسىنىكتى تىلمەن جازاتىنىن بىلەمىز. بايقاپ وتىرساق، مۇقاعالي دا تۋرا سولاي جازادى. «ابايدىڭ اققان ءبىر شىراعىن» سوندىرمەۋ ءۇشىن پوەزيامەن ەگىز بولىپ كەلگەن مۇقاڭ سول ابايدان ءنار تاتىپ، ۇلگى العان.
مۇقاعاليدىڭ العىر اقىندىعىن، ولەڭدەرىنىڭ وزىق ومىرشەڭدىگىن دالەلدەپ جاتۋ ارتىق. ول - قازىرگى ەڭ كوپ وقىلاتىن اقىن. ونىڭ كوزىنىڭ تىرىسىندە 11، قايتىس بولعاننان كەيىن 12 كىتابى جارىق كوردى. وسى 23 كىتابى، ءتىپتى كۇنى كەشە عانا شىققان «اماناتى» دا سيرەك كىتاپتار قاتارىنا قوسىلىپ ۇلگەردى. مۇقاعالي جىرلارى ورىس، قىتاي جانە باسقا تىلدەرگە اۋدارىلادى. شىنجاڭداعى قازاقتار قازاقستاننان العان مۇقاعالي جيناقتارىن مىسە تۇتپاي، وزدەرى اراب ارپىنە اۋدارىپ، «قازدار قايتىپ بارادى» دەگەن اتپەن باسىپ شىعارعان ەكەن. سول كىتاپ جەتپەي، ءبىر-ەكى جىلدىڭ ىشىندە حالىق سۇرانىسىنا وراي 6 رەت قايتا باسىلعان. ءسويتىپ، مۇقاعالي جىرلارى - وقىرمان ويىندا، جۇرتشىلىق جۇرەگىندە. مۇقاعاليعا «عاسىر اقىنى» دەگەن اتاق بەرىلدى. «عاسىردان عاسىرلارعا اتتاۋ ءتان اسىلدارعا» دەپ ءوز ءومىرىمنىڭ تۇرعىسىنان مۇقاڭا، ۇلى، ولمەس، ماڭگىلىك مۇقاڭا سيپات بەرگەن ەدىم...
- راحمەت!
سۇحباتتاسقان ارداق قۇلتاي
دەرەككوز: «جاس قازاق ءۇنى» گازەتى. 2011- جىلى