بۇگىن ۇلت ۇستازى احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ اتىلعان كۇنى
تاريحي دەرەكتەرگە زەر سالساق، اتى شۋلى ۇشتىكتىڭ عۇلاما عالىمدى اتۋ تۋرالى العاشقى شەشىمى 1930 -جىلدىڭ 4-ساۋىرىندە شىققان بولاتىن. كەيىن بۇل شەشىم بىرنەشە رەت وزگەرتىلىپ، ءتىپتى احمەت بايتۇرسىن ۇلىنا ورىس زيالىلارىنىڭ ءوزى اراشا تۇسەدى. وسىلايشا ول ايداۋ مەن قۋعىننىڭ اراسىندا ادام توزگىسىز جاعدايدا ءومىر سۇرسە دە 1937 -جىلعا دەيىن قازاق مۇددەسىنە قىزمەت ەتۋگە مۇمكىندىك الادى. 1937 -جىلى 8-قازاندا سوڭعى رەت تۇتقىندالىپ، 8-جەلتوقساندا اتۋ جازاسىنا كەسىلدى.
بيىل الاش ايبوزىنىڭ تۋعانىنا 150 جىل تولعانى UNESCO كولەمىندە اتاپ ءوتىلدى. سول مەرەيتويدىڭ لوگيكالىق ءتۇيىنى احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ اتىلعان كۇنىمەن تۇيىندەلمەكشى.
«ۇلت ۇستازى احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ 150 جىلدىعىنىڭ قورىتىندى جيىنى رەتىندە الماتىداعى ۇلتتىق كىتاپحانادا ونىڭ 12 تومدىق شىعارمالار جيناعىنىڭ تۇساۋكەسەرى وتەدى. مۇنداعى ماقسات - ۇلت ۇستازى شىعارمالارىن ناسيحاتتتاپ، الاش ارداقتىسىنىڭ جازىقسىز اتىلعان كۇنىن ەسكە الۋ، رۋحىنا دۇعا باعىشتاۋ. شارانى الماتى قالاسى مۋزەيلەر بىرلەستىگى، قر ۇلتتىق كىتاپحانا مەن احمەت بايتۇرسىن ۇلى «ءتىل - قۇرال» عىلىمي زەرتتەۋ ورتالىعى»، - دەيدى احمەت بايتۇرسىن ۇلى مەموريالدى مۋزەي ءۇيىنىڭ ديرەكتورى رايحان يماحانبەت.
احمەت بايتۇرسىن ۇلى 1872 -جىلدىڭ 5-قىركۇيەگىندە قازىرگى قوستاناي وبلىسى، جانگەلدى اۋدانى اقكول اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. 1937 -جىلدىڭ 8-جەلتوقسانىندا الماتىدا اتۋ جازاسىنا كەسىلدى. اقىن، لينگۆيست، ادەبيەتشى، تۇركىتانۋشى، پۋبليتسيست، پەداگوگ، اۋدارماشى، مەملەكەت قايراتكەرى، قازاق ءتىل ءبىلىمى مەن ادەبيەتتانۋ عىلىمدارىنىڭ نەگىزىن سالۋشى، ۇلتتىق جازۋدىڭ رەفورماتورى، اراب گرافيكاسىنىڭ نەگىزىندە قازاقتىڭ ءتول ءالىپبيىن ءتۇزىپ، توتە جازۋدىڭ كومەگىمەن «قازاق» گازەتىن ۇيىمداستىردى، ۇلتتىق جۋرناليستيكانى دامىتتى. الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ مۇشەسى بولعان. ونىڭ 1929 -جىلدىڭ 12-مامىرىنا دەيىنگى ءومىربايانى ءوز قولىمەن جازىلىپ، تاريحقا قاتتالعان.
1882-84 -جىلدارى كەيدە ەل ىشىندەگى ساۋاتتى ادامداردان، كەيدە جاقىن ماڭداعى اۋىل مەكتەپتەرىنەن ءبىلىم الىپ، ساۋات اشادى. 1886-1891 -جىلدارى تورعايداعى ەكى ساتىلى (ءار سىنىبى 3 جىلدان) ورىس- قىرعىز (قازاق) ۋچيليشەسىندە وقىدى.
1891-1895 -جىلدارى ورىنبور قازاق مۇعالىمدەر مەكتەبىندە ءبىلىمىن تەرەڭدەتتى. بۇل مەكتەپتى بىتىرگەندەر 6 جىل مۇعالىم بولىپ جۇمىس ىستەۋگە مىندەتتى ەدى. وسىلايشا 1895-1891 -جىلدارى ءارتۇرلى اۋىل مەكتەپتەرىندە، كەيىن وبلىستىق مەكتەپتە، ەكى سىنىپتىق (ەكى ساتىلى) وقۋ مەكەمەلەرىندە جۇمىس ىستەدى.
1901-1909 -جىلدارى ءوز بەتىمەن ءبىلىمىن تولىقتىرىپ، شىعارماشىلىقپەن اينالىسادى.
1909 -جىلى قارقارالى قالاسىنداعى ەكى سىنىپتىق ۋچيليشەنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولىپ جۇرگەندە سەمەي گۋبەرناتورى تروينيتسكيدىڭ وكىمىمەن تۇتقىندالىپ، سەمەي تۇرمەسىنە جىبەرىلەدى.
1909 -جىلدىڭ 1-شىلدەسىنەن 1910 -جىلدىڭ 21-اقپانىنا دەيىن جاندارمنىڭ انىقتاۋىنا دەيىن سول تۇرمەدە وتىرادى. تۇرمەدەن بوساعانىمەن قازاقستان اۋماعىندا تۇرۋعا تىيىم سالىنادى. تەك رەسەيدىڭ باسقا گۋبەرنياسىندا تۇرۋعا رۇقسات ەتىلەدى.
«مەنىڭ تاڭداۋىم قازاقستانعا جاقىن جاتقان ورىنبور قالاسى بولدى، مۇندا 1910 -جىلدىڭ 10-ناۋرىزىندا كەلدىم»، - دەپ جازادى ءوزى.
1910-1918 -جىلدارى قازاق ءتىلىنىڭ دىبىستىق جۇيەسىن، گرامماتيكالىق قۇرىلىمىن، قازاق ءالىپبيى مەن ەملەسىن عىلىمي دايەكپەن رەتكە كەلتىرىپ، قازاق ءتىلىنىڭ لەكسيكالىق قورىمەن سينتاكسيستىك قۇرىلىمىن وزگە تىلدەردىڭ ىقپالىنان تازارتۋعا كۇش سالدى. سول ماقساتتىڭ جەتەگىندە قازاق ءتىل ءبىلىمى، ادەبيەتتانۋ، تۇركولوگيا سالاسىنا نەگىز بولعان عىلىمي ەڭبەكتەرىن قۇراستىرىپ باستادى. قازاق پۋبليتسيستيكاسى مەن عىلىمي ءتىلىن جاساندى، قاساڭ سيپاتتان ارىلتىپ، حالىق تىلىنە جاقىنداتۋ ءۇشىن ءتول تەرمينولوگيانىڭ نەگىزىن قالادى.
1918 -جىلدان 1919 -جىلدىڭ باسىنا دەيىن «الاش- وردا» قۇرامىندا قىزمەت ىستەيدى.
1919 -جىلى ناۋرىزعا دەيىن الاش- وردا ۇكىمەتىنىڭ تورعاي وبلىسى ءبولىمىنىڭ مۇشەسى بولدى.
1919 -جىلى ناۋرىزدا الاش- وردا ۇكىمەتى اتىنان ماسكەۋگە كەڭەس ۇكىمەتىمەن كەلىسسوزگە قاتىستى.
ونىڭ تاباندىلىعىنىڭ ارقاسىندا ساۋىردە الاش- وردا باسشىلارى مەن مۇشەلەرىنە كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ كەشىرىمى جاريالاندى.
1919 -جىلدىڭ ەكىنشى جارتىسىنان 1920 -جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن «قازاق ولكەسىنىڭ اسكەري- توڭكەرىستىك كوميتەتىندە» كوميتەت مۇشەسى بولىپ قىزمەت ەتەدى.
1920 -جىلى سول كەزدەگى ءبىرىنشى باسشى ۆ. ي. لەنينگە ماسكەۋدىڭ قازاقستاندى باسقارۋ ىسىندەگى قاتەلىكتەرىن سىناپ، حات جولدادى. قازريەۆكوم مۇشەسى رەتىندە قازاقستاننىڭ رەسەيمەن شەكاراسىنىڭ قالىپتاسۋ ىسىنە اتسالىستى. 1919 -جىلدىڭ 27-تامىزىندا بۇكىلرەسەيلىك ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ «قوستاناي ۋەزىن چەليابينسك وبلىسىنا قوسۋ تۋرالى» شەشىمىنە قارسى جازعان ساياسي نارازىلىعى قوستاناي ولكەسىن بولشەكتەنۋدەن قۇتقارىپ قالدى.
1921 -جىلدان باستاپ قازاقستانداعى جاۋاپتى لاۋازىمداردا قىزمەت اتقاردى. اتاپ ايتساق، وقۋ- اعارتۋ ءىسى جونىندەگى ءبىرىنشى حالىق كوميسسارى، حالىق اعارتۋ كوميسسارياتى جانىنان قۇرىلعان اكادەميالىق ورتالىقتىڭ ءتوراعاسى، قازاق حالىق اعارتۋ كوميسسارياتى جانىنداعى عىلىمي- ادەبي كوميسسيانىڭ ءتوراعاسى، القا مۇشەسى سياقتى لاۋازىمداردا ەڭبەك ەتتى.
1921-1928 -جىلدارى حالىققا ءبىلىم بەرۋ ينستيتۋتىندا قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى، قازاق مادەنيەتى پاندەرىنەن ءدارىس وقىعان.
1926-1928 -جىلدارى تاشكەنتتەگى قازاق پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى كافەدراسىنىڭ دوتسەنتى بولدى.
1928 -جىلدىڭ 1-قازانىندا قازاق حالىق اعارتۋ كوميسسارياتىنىڭ ۇسىنىسىمەن قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قازاق ءتىلى كافەدراسىنا پروفەسسور لازاۋىزىمىنا شاقىرىلادى.
1929 -جىلعى ماۋسىمنىڭ باسىندا الاش قوزعالىسى قايراتكەرلەرىمەن بىرگە الماتىدا تۇتقىنعا الىنىپ، ماسكەۋدەگى بۋتىركا اباقتىسىنا تەرگەۋگە جونەلتىلەدى. اتى شۋلى «ۇشتىكتىڭ» 1930 -جىلعى 4-ساۋىردەگى شەشىمى بويىنشا اتۋ جازاسىنا كەسىلگەن ەدى. ءبىراق بۇل شەشىم بىرنەشە رەت وزگەرتىلىپ، 1931 -جىلى قاڭتاردا 10 جىلعا كونسلاگەرگە اۋىستىرىلسا، 1932 -جىلدىڭ قاراشاسىندا 3 جىلعا ارحانگەلسكىگە جەر اۋدارىلادى. ال 1933 -جىلى مامىردا دەنساۋلىعىنىڭ ناشارلاۋىنا بايلانىستى قالعان مەرزىمدى باتىس سىبىردە ايداۋدا جۇرگەن وتباسىمەن بىرگە وتكىزۋگە رۇقسات بەرىلەدى.
1934 -جىلى م. گوركيدىڭ جۇبايى ە. پ. پەشكوۆانىڭ ارا تۇسۋىمەن وتباسىمەن بىرگە مەرزىمىنەن بۇرىن بوساپ، الماتىعا ورالادى.
سول كەزدەن 1937 -جىلعا دەيىن ءتۇرلى مەكەمەلەردە اۋىق- اۋىق جۇمىس ىستەيدى. 1937 -جىلى 8-قازاندا سوڭعى رەت تۇتقىندالىپ، 8-جەلتوقساندا اتۋ جازاسىنا كەسىلدى.
ەڭ العاش جارىق كورگەن ادەبي جيناعى - «قىرىق مىسال» (1909 ج. ). ەكىنشى كىتابى - «ماسا» (1911ج. ).
سونداي-اق ا. س. پۋشكين، م. يۋ. لەرمونتوۆ، ف. ۆولتەر، س. يا. نادسون ولەڭدەرىن اۋداردى.
عىلىمي ەڭبەكتەرى: 1911-1912 -جىلدارى توتە جازۋ نەگىزىندە «الىپپە» ءتۇزىپ، ۋفا، ورىنبور قالالارىنىڭ باسپاحانالارىنان باسىپ شىعاردى. 1912-1925 -جىلدارى «وقۋ قۇرالى» اتتى ەڭبەگى 7 رەت (كەيىنگى دەرەكتەر بويىنشا 8 رەت) جەتىلدىرىلىپ باسىلدى.
1926 -جىلى «ءالىپ- ءبيدىڭ» جاڭا ءتۇرىن جازدى.
«ءتىل - قۇرال» اتتى ءۇش بولىمنەن تۇراتىن، ءۇش شاعىن كىتاپ بولىپ جاريالانعان ەڭبەگى جانە بار.
1913 -جىلى «قازاق» گازەتىنىڭ ءۇش سانىندا «قازاقتىڭ باس اقىنى» دەگەن كولەمدى ماقالاسى شىقتى. بۇل ابايعا قازاق جازبا ادەبيەتىنىڭ ءتورىن ۇسىنعان ەڭبەك ەدى.
1923 -جىلى ماسكەۋدە ءجۇرىپ «ەر سايىن» جىرىن ءالعىسوز بەن تۇسىنىكتەمە بەرە وتىرىپ شىعاردى.
1926 -جىلى «23 جوقتاۋ» كىتابى جارىق كوردى. ءدال سول جىلى «ادەبيەت تانىتقىش» تا باسپا بەتىن كوردى.
احمەت تانۋشى رايحان يماحانبەتتىڭ دەرەگى بويىنشا، ارحيۆ قۇجاتتارى احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ «مادەنيەت تاريحى»، «ۋگولوۆنىي كودەكس ر س ف س ر» اتتى كىتاپتارى بولعانىن ايعاقتايدى. اتالعان ەڭبەكتەر ءالى تابىلماي وتىر. عالىم ءوزى جازعان ءومىربايانىندا 14 كىتابى باسىلعانىن ايتادى. قازىرگى احمەتتانۋشىلاردىڭ پايىمىنشا، 20 كىتابى باسپادان جارىق كورىپ، 3 قولجازباسىن باسپاعا ۇسىنعانىمەن شىعارۋعا مۇمكىندىك بولماعان.