قۇزعىندى قياسىنداعى قىرعىن

استانا. قازاقپارات- شىعىس قازاقستان وبلىسى، قوتانقاراعاي اۋدانىندا «شىنعىستاي» اتتى ەلدى-مەكەن بار. بۇل جازۋشى ورالحان بوكەيدىڭ كىندىك قانى تامعان تۋعان جەر.

اۋىلدا جازۋشىنىڭ مەموريالدىق مۋزەيى جانە ابدىكەرىم ەرەجەپەۆ اتىندا ورتا مەكتەپ ورنالاسقان. ابدىكارىم پەتربوردا وقىعان، الاش زيالىلارىمەن سۇحباتتاس جۇرگەن ادام. ءبىراق وقۋىن اياقتاماي اكەسىنىڭ نۇسقاۋىمەن شىڭعىستايداعى قاراتاي ەلىنە بولىس بولعان. 1920- جىلى سەمەيدە الاش پارتياسىنىڭ جاڭا باعدارلاماسى قابىلدانعان كەزدە، ءاليحان بوكەيحانوۆتان كەيىنگى قوسىمشا باياندامانى وسى ابدىكەرىم جاساعان.

1907- جىلى ابدىكەرىم بولىس شىڭعىستايدا ورىسشا وقىتاتىن، ءتورت جىلدىق مەكتەپ سالعان. 1914-1915- جىلدارى اقىن سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ وسى مەكتەپتە وقىتۋشى بولىپ جۇمىس ىستەگەن. ابدىكارىمنىڭ ۇلكەنى قامبار پەتربوردان ۋنيۆەرسيتەت بىتىرسە، ورتانشى ۇلى قاحان ۋفاداعى «عاليا» مەدىرەسەسىن بىتىرگەن. جازۋشى بەيىمبەت مايلينمەن بىرگە «ساداق» اتتى قولجازبا جۋرنال شىعارىپ تۇرعان. كىشى ۇلى شابدان ماسكەۋدە ساۋدا ينستيتۋتىن بىتىرگەن.

1927-28 - جىلدارى كانپەسكە باستالىپ، بايلاردى جەر اۋدارۋ ناۋقانى كەزىندە ابدىكارىم ەر جەتكەن ۇلدارىن باستاپ، التايدىڭ ارعى بەتىنە قاشىپ وتكەن. 1929-جىلى بولىستىڭ ەلدە قالعان بارلىق تۇقىم-جۇراعاتىن تۇگىن قالدىرماي، ءتىپتى ەمشەكتەگى بالاسىنا دەيىن قارا تىزىمگە الىپ، قالىڭ ورىستىڭ ءىشى زىريان جاققا جەر اۋدارعان. بۇلاردى قۇتقارىپ الۋ ءۇشىن شەكارا اسىپ شابدان كەلگەن.

شەجىرەشى قاريا بوشاي كىتاپبايەۆتىڭ ەستەلىگىندە، ارعى بەتتەن كەلگەن شابدانعا بالا كەزدەن بىرگە وسكەن ورىس دوسى «وبلىستان كەلگەن ميليسيا قىزمەتكەرى، ەرەجەپەۆتەردى تۇتقىنداپ، سەمەيگە جەتكىزۋگە بۇيرىق العان» دەيتىن وتىرىك قۇجات جاساپ بەرەدى. مۇنداي قاعازى بار ادامعا جەرگىلىكتى ۇكىمەت ورىندارى كومەك كورسەتۋى ءتيىس. وسىنى پايدالانعان شابدان اۋەلى، ورىس پوسەلكەسىندە جەرتولەگە قامالىپ، باقىلاۋدا وتىرعان كىشى شەشەسى قاناش، جەڭگەلەرى - دينا، كۇلپاران، زىليقالاردى تاۋىپ الادى.

قولىنداعى قۇجاتتى كورسەتىپ، ات-اربا ازىرلەتىپ، ابدەن جۇدەگەن اپا-جەڭگەلەرىن كولىككە وتىرعىزىپ، جولعا شىعادى. سەمەيگە ەمەس، تۋرا شىعىسقا قاراي تارتادى. جولاي ورىس پوسەلكەلەرىن اينالىپ ءوتىپ، تاڭمەن بىرگە شەكاراعا تاياۋ تۇرعان بوراندى اۋىلىنا كەلىپ توقتايدى. كەش باتقان سوڭ، اربانى تاستاپ، بىرنەشە ات تاۋىپ الىپ، ءار اتقا ءبىر ايەل، ءبىر بالادان مىنگەستىرىپ، ارعى بەتكە ءبىراق تارتادى.

تاۋ شەتىنە ىلىككەن سوڭ، تار قيا سوقپاقتاردان اتتار بولدىرىپ جۇرە الماي، ءارى كوزگە تۇسە بەرگەن سوڭ شابدان اتتاردى بوساتىپ قويا بەرىپ، اپا-جەڭگە، بالا-شاعالاردى جاسىرىن شاتقال ارقىلى جاياۋ الىپ جۇرەدى. قاشقىندار ازىق-تۇلىك جوقتىقتان تاۋدىڭ سەمىز سارى الا شەگىرتكەسىن وتقا قاقتاپ جەپ، كۇن كورەدى. كۇرشىم وزەنى باستالاتىن قۇزار شىڭ قۇزعىندى قياسىنا كەلگەندە ارتقى جاقتان قارۋلى قۋعىنشىلاردا كەلىپ جەتەدى. بۇل قيا-اسۋ ادام مەن مال كوپ قىرىلعاندىقتان وسىلاي اتانعان. سەبەبى، جەمتىككە ۇيمەلەگەن قۇزعىندار وسىندا قوناقتايتىن.

شابدانعا سەرىك بولىپ، وسى ساپارعا بىرگە اتتانعان نۇرعالي دەگەن جىگىت سول جەردە وققا ۇشادى. قالعان قاتىن-بالا قيا تاستاردى ساعالاپ، باس ساۋعالايدى. اتقان وعى ءمۇلت كەتپەيتىن شابدان جالعىز ءوزى ءبىر توپ قىزىلدارمەن اتىسىپ، كىشى شەشەسىن، جەڭگەلەرىن، ءتورت بالانى امان الىپ وتەدى.

بۇلاردى اجالدان قۇتقارعان اۋەلى، اللانىڭ ءامىرى بولسا، ەكىنشى سەبەپ، اقتاناۋ ات. بۇل جۇيرىكتى شابدان ارعى بەتتەن ءمىنىپ كەلىپ، ءدال شەكارا بويىنا كەلگەندە ارقانداپ كەتەدى. سوعىسىپ ءجۇرىپ قاراسا، اقتاناۋ ات سول ارقاندالعان جەرىندە تاپجىلماي تۇر ەكەن. جارىقتىق ەستى جىلقى شابداننىڭ شىرقىراعان داۋىسىن ەستىپ، ارقاندى ءۇزىپ جەتىپ كەلگەن. ۇستىندە ەر-توقىم. سول ساتتە شابدان شالت قيمىلداپ، ءتورت بالانى الدى-ارتىنا مىنگەستىرىپ جىبەرىپ، قالعان قاتىن-قالاشتى ۇزەڭگى، قۇيىسقاننان مىقتاپ ۇستاتىپ، اي جارىعىندا قيا قۇزدان شاۋىپ وتەدى.

تاڭ اتقان سوڭ قاراعايدىڭ قۋ بۇتاعىن جيناپ، وت جاعىپ، قاشقىندار كيىم-كەشەگىن كەپتىرەدى، بالالاردىڭ جايالىق-جورگەگىن اۋىستىرادى. كۇن شىعىپ، جەرگە جارىق تۇسە باستاعاندا، تاسىر-تۇسىر شاۋىپ كەلە جاتقان اتتىڭ ءدۇبىرى ەستىلەدى. قاراسا، بۇلاردى قۋىپ كەلە جاتقان، كوزىنە قان تولعان، كەشەگى قىزىل اسكەرلەر ەكەن. ۇيىقتاپ جاتقان شابدان دەرەۋ ويانىپ، مىلتىعىنا ۇمتىلادى. قاتىن-قالاش ادەتتەگىدەي قالىڭ اعاشقا كىرىپ كەتەدى. بۇل جولعى اتىستا زىليقانىڭ كوكىرەگىن وق تەسىپ قازا بولادى. قالعاندارى امان-ەسەن.

قىزىلدار قايتقان سوڭ قاشقىنداردى باستاپ شابدان قوزىكوش جەردەگى اكەسى پانا تاپقان مامي اۋىلىنا بەتتەيدى. قىركۇيەك ايى مال تويىنعان، اۋىلدىڭ قازان-وشاعى قايناپ جاتىر. ۇلكەن ءۇيدىڭ توبەسى كورىنگەندە قانشاما قيىندىقتان مويىماي كەلە جاتقان ءۇش ايەل (كىشى شەشەسى - قاناش، جەڭگەلەرى - دينا مەن كۇلپاران) توبەنىڭ باسىنا تىزەرلەپ وتىرا كەتەدى. جولباسشى شابدان: «قازانداعى ەتتىڭ يىسى مۇرىندارىنا كەلىپ، اش وزەگى السىرەپ، بۇراتىلىپ جۇرە الماي وتىرعان شىعار» دەپ ويلايدى. سويتسە، ولاي ەمەس ەكەن.

- قاراعىم، باسىمىزدا ورامال جوق، شاشىمىزدى جەلبەگەي سالىپ، اۋىلعا قالاي كورىنەمىز؟ - دەپتى شەشەسى مەن جەڭگەلەرى.

شابدان سول جەردە ەتىگىن شەشىپ جىبەرىپ، شىلعاۋىن ءۇش ءبولىپ ءۇش ايەلگە بەرىپتى. باسىنا كۇن تۋىپ، وق پەن وتتىڭ اراسىنان ارەڭ امان شىققان قايران انالار، اش وزەگىنە ءورت ءتۇسىپ بارا جاتسا دا، اۋىلعا ورامالسىز كورىنۋدى ءولىم ساناعان عوي.

ەكىنشى قىرعىن

ارا دا ءبىر اپتا وتكەن سوڭ شابدان تاعى جولعا شىعادى. ماقساتى - زىريان ماڭىنداعى ورىس پوسەلكەسىندە تۇتقىندا وتىرعان اعاسى قاحاننىڭ ون ەكى جاسار ۇلى تىلەنشىنى بوساتىپ الۋ. بۇل جولى قاسىنا سەرىكتىككە ابدىكەرىمنىڭ ءىنىسى ءابدىرازاقتىڭ بالاسى قاباش پەن تۋىسى اقتايلاق ىلەسەدى. بۇلاردا ەلدە قالعان ايەل، بالا-شاعاسىن، تۋىس-تۋعاندارىن الىپ قايتپاق.

شەكارا اسقان سوڭ شولعىنشىلاردىڭ جولى ەكى ايىرىلادى. شابدان زىريان ماڭىنان باۋىرى تىلەنشىنى تاۋىپ الىپ، ون بەس كۇن دەگەندە امان-ەسەن اتاسىنا جەتكىزەدى. قاباشتار بولسا، شەشەسىن جانە جەڭگە-كەلىندەرىن مالونارىمكا دەگەن ورىس پوسەلكەسىنەن تاۋىپ الادى. سولاردى شۇبىرتىپ، قۇزعىندى قياسىنا كەلگەندە اسۋدا كۇتىپ جاتقان قىزىل اسكەر وقتىڭ استىنا الادى. قاباشقا ەرىپ كەلە جاتقان اعايىندى بەكسەيىت، نۇرسەيىت دەيتىن جىگىتتەر وققا ۇشادى. قاباشتىڭ ايەلى ءابىشتايعا وق ءتيىپ قاتتى جاراقاتتانادى. جانى قىسىلعان ءابىشتاي: «قاشىڭدار، قورعانسىز قاتىن-بالاعا نە ىستەر دەيسىڭ، سەندەر قۇتىلىپ كەتىڭدەر!» دەپ، ايعاي سالادى.

قارۋى بار ەكى-ءۇش ەركەك قاشىپ قۇتىلىپ، قالعان قاتىن-بالا تۇگەلدەي قىزىل اسكەردىڭ قولىنا تۇسەدى. اسكەرلەر ءۇش جاسار قىزى ساميعانى باۋىرىنا باسىپ زار ەڭىرىپ تۇرعان قايشانى اتىپ ۇشىرادى دا، قالعانىن ايداپ كەتەدى. قانىپەزەر سولداتتىڭ قورجىنىندا كەتىپ بارا جاتقان ساميعانى جولاي ءبىر قازاق اسىراپ الىپ قالادى. ءبىراق قايشا ولمەيدى. وق كەۋدە قۋىسىن تەسىپ وتكەن ەكەن. ەسىن جيىپ قاراسا، قاسىندا بەكسەيىت پەن نۇرسەيىت جايراپ جاتىر. سودان جاياۋ جالپىلاپ ارعى بەتكە وتەدى. قويشى-قولاڭ جولىعىپ، ابدىكەرىمنىڭ اۋىلىنا جەتكىزەدى.

سول ءبىر الماعايىپ زاماندا، شەكارا اسكەرلەرىنىڭ ەرلىگى كۇنىنە قانشا قازاقتى ولتىرگەندىمەن ولشەنگەن («التايدىڭ التىن القاسى»، استانا-1998 ج. 63-بەت). جازۋشى، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ يەگەرى قاليحان ىسقاقوۆ، شەكارالىق جەردە تۇرىپ جاتقان قاراتاي ەلىنىڭ باسىنان نەشە ءتۇرلى تراگەديالى جاعدايلار ءوتتى. 1928 -جىلى تاركىلەۋدە ەلدى اسىراپ وتىرعان يگى جاقسىلاردىڭ ءبارىن توناپ الىپ، وزدەرىن يت جەككەنگە ايدادى. بۇدان كەيىن ءيىسى قازاقتىڭ جارتىسى اق سۇيەك بولىپ دالادا شاشىلىپ قالعان اشتىق كەلدى. 1937 - جىلدىڭ رەپرەسسياسىنا بايلانىستى ەل ەركەك كىندىكتەن ءتۇپ-تۇگەل جۇتادى. ودان كەيىن سوعىس كەلدى. ون سەگىز بەن قىرىقتىڭ اراسىنداعى جاستاردىڭ ءبارى مايدانعا اتتاندى. ال قىرىقتان اسقانداردىڭ ءبارىن «ترۋد ارمياعا» الىپ كەتتى. سودان ءبىزدىڭ ولكە «جەتىمدەر مەن جەسىرلەردىڭ ولكەسى» دەپ اتاندى. بۇل تراگەديا ما، تراگەديا، دەپ جازادى.

ابدىكەرىم بولىس 1934- جىلى قىتايدا ومىردەن وتكەن. قاليحان ىسقاق، ابدىكەرىمدى سوۆەت كونسۋلىنىڭ قىزمەتكەرلەرى ۋ بەرىپ ولتىرگەن، دەيدى. 1937 -جىلى قامباردى، شابداندى، قاحاننىڭ ەرجەتكەن ۇلى تىلەنشىنى، ابدىكەرىمنىڭ كۇيەۋ بالاسى پەتربوردان زاڭ ۋنيۆەرسيتەتىن بىتىرگەن عازيز قالبانوۆتى، قايىن اعاسى ىسقاق يزەتوۆتى، ادۆوكات سالىم جانازاروۆتى، شاكارىم قاجىنىڭ ۇلى زياتتى ت.ب. ءبىر تۇندە ۇستاپ، كەڭەس وداعىنا الىپ كەلىپ جوق قىلدى.

بەكەن قايرات ۇلى. 2011