قازاق حالقىنىڭ ۇمىت بولا باستاعان داستۇرلەرى
قاي حالىقتى الساق تا، وزىنە ءتان تۇرمىس تىرشىلىگى، كۇن كورىسى، ادەت- عۇرپى مەن سالت- داستۇرلەرى بار. سالت-ءداستۇر حالىقپەن بىرگە جاساسىپ، تاريحىندا وشپەس ءىز قالدىرادى.
ءبىراق ۇمىت بولىپ بارا جاتقان سالت- داستۇرلەرىمىز دە جەتەرلىك.
قازاقتا اتادان بالاعا ميراس بولىپ كەلە جاتقان سالت- داستۇرلەر بارشىلىق. ءبىراق جىلدار وتە ۇمىتىلا باستاعان ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدا بار.
سالت پەن ءداستۇردىڭ كوبى تورقالى تويدا ، توپىراقتى ولىمدە اتقارىلادى. مىسالى، قۇدا ءتۇسۋ، كەلىن الۋ، قىز ۇزاتۋ، بالا سۇندەتتەۋ، كوشىپ - قونۋ، جۇرت جاڭالاۋ، جولۋشى ءجۇرۋ، بارىس - كەلىس جاساۋ، ءولىم - ءجىتىم ۇزاتۋ، قايتقان ادامنىڭ جەتىسىن ، قىرقىن، جىلدىق اسىن بەرۋ كەزدەرىندە، ءار قايسىسىنا ءتان مازمۇنى بولادى. سوعان ساي وتكىزىلەتىن ءداستۇر مەن سالت، ىرىم مەن تىيىمدارى بار. ونى ۇلكەندەر بولماسا، جاستار جان-جاقتى بىلە بەرمەيدى دەپ ويلايمىن.
ء داستۇردىڭ ماعىناسى وتە كەڭ. ول تەك اتا-بابا مۇراسى بولىپ قانا قالماي، الەۋمەتتىك ۇلتتىق سىيپاتتاردى دا، ونىڭ ىشىندە ءادىس- تاسىلدەرىن دە ءوز مازمۇنىنا قامتيدى. ءداستۇر - قوعامنىڭ بارلىق سالالارىنان كورىنىس تابادى. انىقىراق ايتساق، ول دىندەگى، تىلدەگى، عىلىمداعى، ونەردەگى، ادەبيەتتەگى، فيلوسوفياداعى، پسيحولوگياداعى، تاريحتاعى باسقا دا سالالارداعى الار ورنى ەرەكشە. ءبىز بۇل جەردە تەك قانا قازاق حالقى اراسىندا اتقارىلىپ كەلە جاتقان ءداستۇر تۋرالى ايتامىز. مىسال رەتىندە بالانىڭ تۇساۋىن كەسۋ، كىندىك شەشە، قۇدا ءتۇسۋ، قىز ۇزاتۋ، تابالدىرىق اتتاۋ، قۇدا كۇتۋ، ت. ب. ايتا بەرسەك، ءبىزدىڭ قازاق حالقىنىڭ داستۇرلەرى جەتەرلىك. ءداستۇردىڭ ەرەكشەلىگى مەن مازمۇنى كەڭ. تومەندە ۇمىت بولعان كەيبىر سالت- داستۇرلەرگە مىسال كەلتىرە كەتۋدى ءجون كورىپ وتىرمىز.
بوساعا مايلاۋ
ء بىزدىڭ سالتىمىزدا كونەرگەن داستۇرلەر بار. وتاۋ تىگىپ، شاڭىراق كوتەرگەن ەكى جاسقا جاسالار ءجون- جورالعى دا ايتىلار تىلەك تە مول. وسىنداي سالتتىڭ ءبىرى- بوساعا مايلاۋ. بۇل ءداستۇردى كورەگەن اجەلەر مەن اق جاۋلىقتى انالار جاسايدى. ەكى جاستىڭ ۇيىنە شاشۋىن شاشىپ، اق نيەتىن ءبىلدىرىپ كەلەدى. ۇلكەندەر «جاس وتاۋدىڭ بوساعاسى مايلى بولسىن، قازانى وتتان كەتپەسىن، ەلىنە قالاۋلى بولسىن» دەپ تىلەك ايتقان. مۇنداعى تىلەك كەلىننىڭ قازانى وتتان تۇسپەسىن، ەلگە مايداي جۇعىمدى، كوپ تۇسەتىن ءۇي بولسىن دەگەن ىرىممەن جاسالادى. جاس كەلىن ءبىر ءۇيدىڭ ۇرپاعىن كوبەيتۋشى جان. ياعني، سول ۇيگە باق- بەرەكە قونسىن، مايداي جۇعىمدى بولسىن دەگەن نيەتپەن بارادى. بوساعاسىن مايلاعان ادامعا شاڭىراق يەلەرى كادە بەرەدى.
قالاۋ ايتۋ
تاعى ءبىرى «قالاۋ ايتۋ»، بىرەۋدىڭ جاقسى مالىنا نەمەسە مۇلكىنە كوزى تۇسكەن ادام سول ءۇيدىڭ يەسىنە نەمەسە ايەلىنە، بالاسىنا ءبىر باعالى تارتۋ اكەلىپ، سول ۇيدەگى ءوزى ۇناتقان دۇنيەنى كورسەتىپ، «مەنىڭ قالاۋىم وسى» دەپ سۇرايدى. اسىلىندە تەكتى قازاق قوناقتىڭ قالاۋىن قايتارمايتىن بولعان.
امەڭگەرلىك
ايەل ەردەن كەتسە دە، ەلدەن كەتپەيدى دەگەن قاعيدانى ۇستانعان اتا-بابالارىمىزدىڭ امەڭگەرلىك دەگەن سالتى بار. بۇل ءۇردىستى بۇگىندە ەل ىشىندە سيرەك ۇستانادى.. باقيلىق بولعان جانداردىڭ جىلىن بەرىپ بولعان سوڭ، جەسىر قالعان ايەلدى قايىن اعاسىنا نەمەسە قايىن ىنىسىنە قوسادى. مۇنىڭ استارىندا نەمەرەلەرىمىز ەشكىمگە جالتاقتاماي، ءوز تۋىسىنىڭ باۋىرىندا ءوسسىن، وزگە بىرەۋ وگەيلىك كورسەتپەسىن دەگەن قاعيدا جاتىر. امەڭگەرلىك ماسەلەسىن رۋ اقساقالدارى كەڭەسىپ، اعايىن اراسىندا تالقىعا سالادى. ءسۇيىپ قوسىلعان جارىنىڭ ىستىق سەزىمىن وزگەمەن بولىسكىسى كەلمەسە دە، ۇلكەندەردىڭ ءسوزىن جەرگە تاستاپ، اتا سالتىن اتتاۋعا بولمايدى. بۇل كەلىننىڭ اقىلدىلىعىن كورسەتەدى.
ەرۋلىك
ەرۋلىك - جاڭادان كوشىپ كەلگەن ادامدارعا كورشىلەرگە ارنالعان قوناق اسى. ەرۋلىك جاڭا كورشىلەردى جاقىنداستىرۋدى كوزدەيدى. جىلقى ەتى، قازى-قارتا، جال-جايا مۇشەلەرى نەمەسە قوي ەتى سويىلىپ داستارحان جايىلادى.
اۋناتۋ
قازاقتار ۇيىنە كەلىپ قوناق بولعان، قونىپ كەتكەن ادامداردىڭ وتىرعان، جاتقان جەرىنە «بالامىز وسى اتاسىنا تارتسىن، بويىنا وسى اتاسىنىڭ قاسيەتتەرى قونسىن» دەپ بالالارىن اۋناتىپ الاتىن بولعان. ەلگە، اعايىنعا سىيلى ازامات كىندىك قانى تامعان تۋعان جەرىنە كەلگەنىندە حالىق، تۋعان- تۋىستارى، دوس جاراندارى ونى سول جەردىڭ توپىراعىنا اۋناتىپ العان. شىڭعىس ايتماتوۆ ۇيىنە مۇحاتر اۋەزوۆ كەلگەنىندە، ول وتىرعان ورىندىققا ۇلىن اۋناتىپ العان كورىنەدى.
سان قيلى ءومىر ۇدەرىسىنىڭ جەلكەنىنەن شىقپاي بىزگە جەتكەن، ۇرپاقتان- ۇرپاققا جالعاسقان سالت- سانا، ادەت- عۇرىپتارىمىزدىڭ كوبىسى بۇگىنگى تاڭدا ۇمىت بولىپ، ءتىپتى كەيبىرەۋى جوعالۋعا دا اينالدى. ۇلت مۇراسىنا، ۇلت مادەنيەتىنە داڭعىل جول اشىلىپ، جاڭا مادەنيەت قۇرۋدىڭ ۇلى جورىعى ەل بولىپ، شەرۋ تارتىپ وتىرعان تۇستا ۇلتتىق سالت- سانا، ادەت- عۇرىپتى جيناۋ، زەرتتەۋ، سارالاۋ كادەگە جاراتۋ ءاربىر ەستى ادامزاتتىڭ بورىشى سانالادى. حالقىمىزدىڭ وتكەنى مەن بۇگىنىنە وي كوزىمەن قاراساق، سالت- ءداستۇردىڭ كەيبىرى بۇگىنگى مىنا داۋىردە ارامىزدان ءىزى كەتە باستاعاندىعى شىندىق دەپ ايتۋعا دا بولادى.
ماسساگەت