قاجىعالي مۇقانبەتقالي. جگىتتىڭ كوز جاسى - اڭگىمە
ءبىراق ماشينانىڭ اتى ماشينا ەمەس پە، بەيشارا جاپ-جاس جىگىتتى جانشىپ-اق تاستاپتى. سونان ۇيىنە اكەلگەندە دە ءتۇنى بويىنا ەس جيا الماي، قينالۋمەن جۇمدى كوزىن بايعۇس.
جاقىن دەگەندە جالعىز نەمەرە ءىنىسى، ارىستاي ازاماتى ءومىر ءۇشىن وسىنشا ارپالىسىپ، جانتالاسىپ جاتىپ، ۇزاق قينالىستان سوڭ، قاس پەن كوزدىڭ اراسىندا كەنەت يەگىن قاعىپ قالىپ جايباراقات جونەي بەرگەندە جارىقباس شال جانۇشىرا ايقايلاپ، «باۋىرىم-اي-لاپ» بوزداپ قويا بەرىپ ەدى.
- ويباي، جاكە! جاكەسى، نە بولدى سىزگە؟! پاقىر قينالىپ قالاتىن بولدى عوي، - دەسىپ، بىرگە كۇزەتىسىپ وتىرعان شالدار شۋ ەتە ءتۇستى.
ايتقانداي، ەندى عانا تىنشۋ تابا بەرگەن كارىپجان وقىستان ىشقىنا دەپ الىپ، القىنىپ قويا بەردى. جاكەڭ وسىنشا ءومىر ءسۇرىپ، مۇندايدى كورگەن ەمەس-تى. قۋانعانى ما، تاڭدانعانى ما، ءۇنى شىقپاي اڭىرىپ قالدى. سونىمەن بىرگە «ءالى دە بولسا امان قالار ما؟» دەگەن ءۇمىت ۇشقىنى كەنەت كوكىرەگىندە نايزاعاي وتىنداي جارق ەتىپ ساۋلە شاشىپ ءوتتى. پەندە شىركىن ۇمىتتەن ارىلعان با، ەڭ اقىرى، اقىرەت اۋزىندا جاتقان جاننان دا دامە قىلادى ەكەن عوي بۇل كوڭىل... سول ەكى ارادا قارتتىڭ ساناسىندا سان رەت قايتالانعان الدەكىمگە دەگەن جالىنىشى، جالبارىنىسى - ءبارى-ءبارى زايا كەتىپ، كارىپجان كىشكەنەدەن سوڭ ءبىرجولا تىنشىقتى.
مارقۇمدى وڭ جاققا سالىپ جايلاستىرعاسىن دا جاسىن تيا الماي جاكەڭ ەڭكىلدەپ وتىرعان.
- ۋا، جاكە! - دەدى الدەن ۋاقىتتا جانىنداعى شالداردىڭ ءبىرى، - جاكە، سابىر قىلىڭىز! ايەل، بالا-شاعانىڭ جىلاۋى دا از بولماي جاتىر. سولارعا ورىن بوساتىپ، سىرتقا شىعىپ كەڭەسەلىك. تاڭ اتسا، كۇن شىجيتىن شىلدەنىڭ كەزى. ءۇيدىڭ ءىشى پىسىپ بارادى، اقيرەت الدىندا ءبىر-ەكى كۇن قوناق بولاتىن مىناۋ ءمايىتتى ساقتاۋ قامىن قاراستىرۋ كەرەك. جان-جاقتان كەلەتىن ادام جانە بار دەگەندەي، سولاردى دا تەزىرەك قۇلاقتاندىرعان ءجون. ءجۇرىڭىز!
جانباۋىر جاقىنى مەرت بولىپ، جانى قۇلازىپ وتىرعاندا «ءجۇرىڭىز» دەپ سىرتقا شاقىرعان ادامعا اڭتارىلىپ اجىرايا قاراعان قارت، بۇلاردىڭ ايتىپ جاتقانىنىڭ دا ءجونى بار ەكەنىن ءبىرازدان سوڭ بارىپ ۇقتى. ورنىنان سۇيرەتىلە تۇرىپ، تىنىمسىز سورعالاعان كوز جاسىن ەتەكتەي ورامالىمەن سۇرتكىشتەگەن كۇيى سىرتقا بەتتەي بەردى.
***
ءجون بىلەتىن ازاماتتار جۇمىس جايىن جەدەل كەڭەسىپ، اتقارىلار قىزمەتتى ءبولىپ-ءبولىپ الىستى.
- قازاقتىڭ قاي ۋاقىتتا دا، ءتىپتى قازا ۇستىندە دە وكپەسى قالمايدى، بالالار. حابار تيمەگەن تۋىسقان كۇنى ەرتەڭ: «ءبىزدىڭ تيە بەرسىنىمىزدى كوپسىنگەن عوي» دەپ كۇپسىنىپ شىعاتىنى بار. سوندىقتان كىمگە تىلگرام بەرەتىندەرىڭدى، كىمدى قۇلاقتاندىراتىندارىڭىزدى مۇقيات ويلاستىرىڭدار دەگەن سوڭ، «بۇل ءىستى كىمگە تاپسىرساق» دەپ، اينالا وتىرعانداردىڭ ىشىنەن ىڭعايلى بىرەۋدى كوزدەرىمەن ىزدەي باستاپ ەدى.
- الگى ءبىزدىڭ بەكجان قايدا؟ - دەدى جاكەڭ كوزىن سۇرتكىشتەگەن كۇيى توڭىرەگىنە موينىن سوزىپ... - ءاي، بەرى كەل!
كارىپجاندى تۇنىمەن وسىلارمەن بىرگە كۇزەتىسىپ، ونىڭ ءۇزىلىپ كەتكەنىن كوزىمەن كورسە دە، نە جىلاي الماي، نە جىلاعاندارعا قاراي الماي، بەكجان شىعار ەسىكتىڭ اۋزىندا جارعا ارقاسىن سۇيەپ تۇقشيىپ وتىرعان. جىلامايىن دەگەن جوق-اۋ، كوزىنەن جاس شىقپادى. جۇرت جاپىرلاي قاراعاندا سونان قىسىلىپ، اكەسىنە تارتقان مول دەنەسىن قايدا سىيعىزارعا بىلمەي، قيبىجىقتاپ، ءوز-وزىنەن ابىرجىپ، كۇرەڭىتىپ كەتتى. سالدەن سوڭ بويىن بيلەپ، ءبىراق باسىن كوتەرمەستەن، سوت الدىنا كەلگەن قىلمىسكەردەي، سول سۇيرەتىلگەن كۇيى وتىرعاندارعا جاقىندادى. كوڭىل بىلدىرگەندەرى بولار، بۇل كەلىپ جۇرەلەي بەرگەنىندە، جۇرت از-كەم ءۇنسىز قالىپ، ءبىر-ءبىر كۇرسىنىستى.
- بالام، ماشينەڭدى وت الدىر! اۋدانعا بارىپ، جان-جاققا تىلگرامم بەرىپ قايت، - دەدى جاكەڭ.
- ماشيناعا نە؟ جارتى ساعاتتا بارىپ كەلەسىڭ عوي.
- ءيا، ون ەكى شاقىرىم ماشيناعا بۇيىم بولىپ پا؟ - دەپ الگىندە ۇيىپ قالعان جاس-كارىسى ارالاس توپ جان-جاعىنان جامىراي سويلەپ، قوزعالاقتاي باستادى.
اكەسى «جاقىن-جۋىقتان ەشكىم ۇمىت قالماسىن» دەگەن سوڭ، بەكجان ءبىراز ويلانىپ، الىس-جاقىنداعى جاماعايىندى، كارىپجاننىڭ ايەلىنىڭ توركىندەرىن تىزىمدەدى. ونى وڭاي تىندىرعانداي ەدى، قيناعانى - تەلەگراممانىڭ ءسوزى بولدى. ءوزىنىڭ وڭدى ورىسشاسى بولماعاسىن، ونىڭ ۇستىنە بۇ قۇرعىردى سولايشا جازباسا، تەلەگرافتاعىلار قابىلدامايتىندىقتان، ءبىراز اينالشىقتادى. اقىرى، «سول بىلەتىن ەدى عوي» دەگەن ويمەن كورشىلەس تۇراتىن وقىتۋشى جىگىت حيسمەتتى وياتىپ، ءوتىنىش قىلىپ ەدى، مىڭ بولعىر جازدى دا بەردى.
«اياۋلى كارىپجاننىڭ قايتىس بولعانىن حابارلايمىز. جانازاسى سەنبى كۇنى». بەكجان «كەلىڭدەر» دەگەندى قوسسايشى دەپ ەدى.
- حابار تيگەن كىسى كەلگىسى كەلسە، ونسىز دا كەلمەي مە؟ -دەپ حيسمەت توقتاتىپ تاستادى. - نەعىلاسىڭ...
بەكجان ۇندەگەن جوق. قاعازدى بۇكتەپ-بۇكتەپ قالتاسىنا سالىپ الىپ كەتىپ بارا جاتقاندا حيسمەت ارتىنان قۋا داۋىستادى:
-بەكە! ءاي، بەكە-اۋ، ءۇتىر، نۇكتە قويعىزبا! پالەن تەلەگرامما جونەلتەسىڭ، قىپ-قىزىل اقشا عوي...
ول سىرتقا شىقتى.
جۇمىس ادامىنىڭ بوگدە ىسكە مويىن بۇرۋعا مۇرشاسى بولعان با، اۋدان ورتالىعىنان ءارلى-بەرلى سوۆحوزدىڭ جۇگىن تاسىپ جۇرگەنىندە، ماڭدايشاسىندا «پوشتا - تەلەگراف» دەگەن جازۋى بار ءۇيدى كورگەنى بولماسا، بەكجان ءبىر رەت تە باس سۇققان ەمەس-تى وعان. الماتىدا وقىپ جاتقان ءىنىسى تولجانعا اندا-ساندا اقشا سالاردا باسقا شارۋالاردى قوسا جەلەۋ ەتىپ، اۋىلدان ون ەكى شاقىرىم جەردەگى اۋدان ورتالىعىنا اكەسى ەرە كەلەتىن. مۇنىڭ بىلەتىنى - كابەڭكەسىنە مىنگىزىپ اكەلۋ، ونان جۇك تيەتىپ بولعانىنشا بار شارۋاسىن تىندىرىپ، دايىن وتىرعان اكەسىن قايتاردا الىپ قايتۋ عانا تۇعىن. ەندى مىنە...
-ە-ە... سەبەپپەن ونى دا كورەتىن بولدى-ى-ىق، - دەدى ماشيناسىن وت الدىرىپ، كابيناعا جايعاسا بەرگەن بەكجان كۇرسىنە كۇبىرلەپ.
ايداۋ جولعا تۇسكەن سوڭ ەسكى ماشينانىڭ اڭعال-ساڭعال تەرەزەلەرىنەن جەل اڭقىپ، ءتۇن بويى وتىرىستان ۇيىڭقىراپ قالعان دەنەسى سەرگيىن دەدى. ۇيقى كورمەي قىزارىپ كەتكەن تومپاقشا قيىق كوزدەرىن قاراماي سىڭگەن قولىمەن ۋقالاپ، ۇيقى اشقاننىڭ ىرىمىن جاسادى. سونسوڭ تەرەڭ ءبىر كۇرسىنىپ: «اپىر-اي، ايۋان شىعارمىن مەن، - دەدى ەرنى جىبىرلاپ. - جاس شىقپادى-اۋ كوزىمنەن. قۇيتتايىمنان بىرگە وسكەن كارىپجان كەتكەندە...»
جول بويى ەشكىم كورمەسە دە، وڭاشا وتىرىپ ەگىلگىسى كەپ-اق ەدى، - ءبارىبىر بولمادى. «تاز اشۋىن تىرناپ الادى» دەگەندەي، سوعان ىزا بوپ، ونسىز دا القا-سالقا ماشينانى اۋدان ورتالىعىنا جەتكەنشە اياماستان ىزعىتتى.
***
اۋداننىڭ تەلەگرافىندا الىپ-جۇلىپ بارا جاتقان نە شارۋا بولسىن، ونىڭ ۇستىنە وسىنداي بەيمەزگىل شاقتا... كەلۋشىلەر جوق بولعاسىن دالىزدەگى ەلەكتر شامداردى ءوشىرىپ تاستاپتى. تەرەزە الدىنا قالىڭ اعاش وسكەندىكتەن بە، تاڭ الدەقاشان اعارىپ اتسا دا، ءىشى الا كولەڭكەلەنىپ تۇر ەكەن. بەكجان ۇزىنشا شولانمەن ءجۇرىپ وتىرىپ، سوناۋ تۇكپىردە جىلتىراعان جارىققا بەتتەدى...
تەلەگرافشى جاپەكتى ول بۇرىن بەتپە-بەت كورگەن جوق-تى. بىلەتىندەر «وي، اناۋ كەرتيگەن ەنەڭدى ۇرايىن عوي» دەپ تالاي رەت سىرتىنان نۇسقاعان. اكەسى دە انەۋكۇنى: «بايعۇس بالا...باسقا جۇرتتىڭ ىشىندە كوبىرەك ءجۇرىپ جاتباۋىرلاۋ بوپ كەتكەن بە؟! قازاق سياقتى ەمەس، ءبىرتۇرلى ءوزى...» دەپ، نە كەيىگەنى، نە رەنجىگەنى بەلگىسىز ءبىراز ءسوز قىلىپ ەدى. بەكجان كوبىنە رەيستە جۇرەدى، كىمدى ءبىلسىن! سول جاپەك انە، قۇلاعىن قۇلاقشامەن باستىرعان كۇيى، الدىندا تەرىس قاراپ وتىر.
- اعاي، - دەدى بەكجان. - اعا-ا-اي!
جاۋاپ جوق.
- اعاي، تىعىز شارۋامەن كەلىپ ەدىم، - دەدى ەستىمەي قالدى ما دەپ ويلاعان بەكجان.
تىم-تىرىس. الدەقانداي ءبىر اپپاراتتاردان وتقا تۇز ءتۇسىپ كەتكەندەي تىرس-تىرس، پىشىر-پىشىر دىبىس كەلەدى. ارا-تۇرا الدەنە سىر-سىر،.. قىر-قىرر... ەتەدى.
- اعاي! - دەدى ول وسىمەن الدەنەشە قايتالاپ. - اع-ا-اي!
«اعايى» جاسى قىرىقتارعا كەپ قالعان، ءجۇزى شارشاڭقى تولىقشا كىسى ەكەن. ارەڭ دەگەندە موينىن عانا بۇرىپ، بۇعان تۇيىلە ءبىر قارادى دا، وسىنشا ەڭبەكتەنگەنىندە ەلەۋسىز نارسە كورگەنىنە رەنجىگەن كىسىشە اقىرىن بۇرىلىپ اپ، بەي-جاي وتىرا بەردى.
سول ساتتە:
- اعاي! - دەپ قالدى بەكجان تاعى. - تەلەگرامما...
تەلەگرافشىدا ءۇن جوق. «كىسى كەلدى-اۋ، بىردەڭە دەپ سويلەپ جاتىر-اۋ» قايدا-ا... تەرىس قاراعان كۇيى دىم ەستىمەگەندەي قايتادان مەلشيىپ قالعانى. بارىنەن بۇرىن الگى ءبىر قاراسى ادامنىڭ جىنىن كەلتىرگەندەي ەكەن...
بەكجان تۇرىپ-تۇرىپ، اقىرى، بولماعان سوڭ:
- ءسىز نەمەنە... ساڭىراۋمىسىز؟ - دەدى ايقايلاۋعا شاق-شاق قالىپ. نىعىزداي ايتتى.
عاجاپ-اي، تەلەگرافشى... اناۋ ادام... جاپەك مىنانداي بالاعاتقا اشۋلانۋ بىلاي تۇرسىن، بىلق ەتكەن جوق. اسىقپاي، الدىمەن ورنىنان سامارقاۋ تۇرەگەلدى. قۇلاعىنداعىسىن الىپ، اقىرىن عانا الدىنا تاستادى. سونسوڭ ومىراۋىنا جۇققان الدەبىر داقتى ساۋساعىمەن شەرتىپ-شەرتىپ كەتىردى دە:
- ءيا؟! ايت، ايت! تاعى نە دەيسىڭ؟! - دەدى ورىندىققا قايتا جايعاسا بەرىپ.
بەكجان مۇنى كۇتپەپ ەدى.تاڭ قالعانى - مىنانىڭ سيقىرمەن ۇيىقتاتىپ تاستاعان ادامداي، الدە... ءتىرى ارۋاقتاي تۇك سەزىمسىزدىگى؛ اڭتارىلىپ قالدى. بۇدان گورى بوقتاعانى، بۇل نە ايتسا سونى وزىنە قايتارعانى الدەقايدا ارتىق ەدى. جوعا! ونىڭ بىرىنە بارمادى. مۇنى ويىنشىق روبوت سياقتى بۇراپ-بۇراپ الدىنا قويىپ، «ال، نە ايتار ەكەن» دەگەن كىسىشە مەلشيىپ وتىر.
- كوپ ايتاتىن ەشتەڭە جوق. تەلەگرامما قابىلداڭىز!
- سولاي دە... مەن ءبىراز سويلەيتىن شىعارسىڭ دەپ ەدىم.
تۇرىندە تۇك وزگەرىس بولساشى.
بەكجان مىنا ماڭگۇرتكە... (وسىعان بىردەڭەنىڭ سالقىنى تيگەن بولۋ كەرەك دەپ ويلادى)... مىنا ماڭگۇرتكە الگى ىزاسىنان ايىعا الماي تەسىلە قاراپ تۇردى دا، ءوزىن-ءوزى بارىنشا ادەپتى ۇستاۋعا تىرىسىپ:
- مىنەكي... جەدەل ەتىپ جىبەرىڭىز، - دەدى ورىسشانى ارالاستىرا.
جاپەك سول بەي-جاي كۇيى. تەلەگراممالاردى الىپ اپ، بالاسىنىڭ داپتەرىن قاراپ وتىرعانداي-اق اسىعاتىن ەمەس. وسىنشا كىدىرتكەنى از بولعانداي، ءبىر كەزدە مۇنىڭ بەتىنە قارادى. تاڭدايىن قاقتى. باسىن سالعىرت شايقاپ:
- نان سۇراپ جەي الماي ءجۇرىپ، ورىسشا سويلەيسىڭ، ءا؟! - دەدى ىڭىلداپ.
- ءسىز نەمەنە؟! الدە.. ءىسىڭىز جوق بوپ، ءىشىڭىز پىسىپ وتىر ما؟ سىزبەن... سىزبەن تاجىكەلەسۋگە كەلگەم جوق قوي، مۇندا. نەگە قىزمەتىڭىزدى دۇرىس اتقارمايسىز! (وسىنىڭ كەرەگى جوق ەدى، اڭداۋسىزدا اۋزىنان شىعىپ كەتتى.) مەن سىزگە تەلەگرامما اكەلىپ تۇرمىن. الىڭىز، ءبىتتى.
- سولاي. سولاي!
جاڭاعىسى جاڭاعى ما... «جاقسى اڭگىمە ەكەن، مىناۋىڭ. جايلانىپ وتىرىپ تىڭدايىنشى» دەگەن كىسىشە جاپەك سول قولىنىڭ شىنتاعىن ۇستەلگە تىرەپ، وعان باسىپ سۇيەپ الدى. ءيا، سوسىن... سويلە، سويلە.
- سويلەيتىن ەشتەڭە جوق. تەلەگرامما قابىلداڭىز، بولدى.
- قابىلداماسام قايتەسىڭ؟
- نەگە؟
- ءماتىنى دۇرىس ەمەس. مىنە... مىنا جەرى.
- نەسى دۇرىس ەمەس؟ - «قايتا جاز دەپ ايتادى-اۋ» دەپ بەكجاننىڭ ءىشى قىلپ ەتە قالدى. ءبىراق مىنا «ماڭگۇرتكە» ۇيات بولماس ءۇشىن، بەرىلمەسكە بەكىندى. - نەسى قاتە!
- مىسالى، مىنا جەرى... - جاپەك اۋەلى قالام ۇشپەن «اياۋلى» دەگەن ءسوزدى نۇقىپ كورسەتتى دە، بەلىنەن مىقتاپ تۇرىپ ءبىر سىزدى. سوسىن مۇنىڭ اسەرى قالاي ەكەنىن بىلمەك بولعانداي، بەكجاننىڭ بەتىنە قارادى. بەكجان الگىندە «شىنىمەن دۇرىس جازىلماعان بىردەڭەسى بار ەكەن» دەپ شوشىپ ەدى، سويتسە مىناۋ ادەيى، «جۇيكەسى جۇقارسىن» دەپ ىستەپ وتىرعان سەكىلدى. بۇل دا ساڭىلاۋسىز ەمەس قوي، الگى ءسوزدى تۇسىنەرلىك شاماسى بار. شاپ ەتە قالدى.
- «ۇمىتىلماس، اياۋلى» دەگەننىڭ نەسى بۇرىس؟ جوق، ءسىز ءوزىڭىز... سەن ءوزىڭ... قابىلدايسىڭ با، جوق پا؟
- ۇمىتىلمايتىن ەشكىم جوق. بۇ كىم سونشاما ۇمىتىلمايتىن، ءىهم!
- ءاي، سەن ءوزىڭ.. مەڭدۋانا جەگەن نارسەمىسىڭ؟ نەمەنە ايدان تۇسكەندەي بولىپ... سولاي دەگەن سوڭ، سولاي بولعانى دا، دەمەك ۇمىتپايتىن ادامى بولعانى. سەنىڭ قانشا... نە... دەرەۋ، تەلەگراممانى الىڭىز دا، جولىمدى بوگەمەڭىز.
..عاجاپ-اي، بۇ جولى دا «مىناۋ مەنى سوگىپ جاتىر-اۋ،ءتىلىن تيگىزدى-اۋ» دەپ بىلق ەتكەن جاپەك جوق. بەزىرەيگەن بەيجاي كۇيى.
- ايتىلدى، بول-دى-ى! قارا مۇنى.... بۇل كەز كەلگەننىڭ ءۇرەتىن جە-رى ە-مە-ە-ەس، بالا.
- ا؟ نە دەدىڭ؟ قايتالاپ ايتشى؟
- نە «ا؟» بۇل كەز-كەلگەننىڭ ۇرەتىن جە-رى ە-مە-ە-ەس!
- ءا،اكەڭ...-بەكجان قورشاۋ تاقتايدى مول دەنەسىمەن جاپىرا ەڭكەيىپ بارىپ جاپەكتى ورنىنان جۇلىپ الدى. الدەنەلەر سالدىر-كۇلدىر قۇلاپ، قيراپ جاتتى. وعان قاراۋعا مۇرشا قايدا؟! نە ىستەپ، نە قويعانىنا ەسەپ بەرىپ جاتقان بەكجان جوق، جۇلىپ العان بويدا جالپيتا سوققانىن بىلەدى. سوقتى - بولدى. كەۋدەسى مانادان بەرگى ىزادان ءاي، ءبىر بوسادى-اۋ.
اۋا قارماعاننان باسقا بىتىرگەنى بولماسا دا، الدەنەگە القىنىپ قالعان جاپەك جالما-جان تەلەفونعا جارماستى.
-اللو، اللو، ميليسيا! دەرەۋ تەلەگرافقا... تەلەگرافقا جەتىڭىزدەر! - دەپ دەمىكتى.
«ا، بۇ دا ادام ەكەن! بۇعان دە تاياق وتەدى ەكەن عوي. بۇل دا قورعالۋعا ءتيىس بوپتى! ءبىراق ونى كەشىرەك، تاياق تيگەسىن ەسىنە العانىن قاراشى... ەنتىگۋىن!»
...باس اياعى بەس-ون مينۋتتا بەكجان ميليسيادا وتىردى.
***
جارىقباس قارت بالاسى بەكجاننىڭ ءبىربەتكەيلىگىنەن ءتۇبى جاقسىلىق شىقپاسىن بىلسە دە، تاپ مۇنداي جاعدايعا ۇشىرار دەپ ەشقاشان ويلاعان ەمەس-تى. اقىرى، وسىلاي بوپ تىنعانى عوي... ون بەس كۇن بويى بوق سىپىرىپ، ساقال-مۇرتى قاۋلاپ ءوسىپ، جاداپ-جۇدەپ كەلىپ وتىر. شاشىن سىپىرىپ تاستاعاسىن توقىرايىپ قالعان باس كىسىنى كەسكىنسىزدەۋ ەتىپ كورسەتە مە، ونىسىز دا سىنىق ءجۇزىنىڭ سيقىن كەتىرىپ-اق جىبەرىپتى.
قارت كوزىنىڭ استىمەن بالاسىنا بىلدىرتپەي ءبىر قارادى دا، ءۇنسىز وتىرا بەردى.
...بۇ بالاسى بار بولعىر، جاسىراق كەزىنىڭ وزىندە سۇيەكتى، ءىرى بولاتىنى سەزىلسە دە، جۋاستاۋ، بوسبەلبەۋ سياقتى ما، قالاي ەدى؟! بەرىرەك كەلگەسىن سونىڭ ءبىرى دە بايقالماي كەتتى-اۋ بويىنان. ول - ول ما، وسە كەلە، اسىرەسە مەكتەپ بىتىرگەننەن كەيىن، بىردەڭەنى بەتىڭ بار، ءجۇزىڭ بار دەمەي كىسىگە قويىپ قالاتىن دۇڭك ەتپە، دوبالداۋ مىنەز شىعاردى. بىرەۋ-مىرەۋدىڭ ءتىلى تيە مە، تاياق جەپ قالا ما دەپ قىپىلداپ وتىرعانىڭ...
ساقتاعاندا، سوماداي جىگىتتىڭ سۇيەكتىلىگىنەن سەسكەنە مە، قايراتىنان قايمىعا ما (ايتپەسە، ءبىر شالدىڭ بالاسى عوي دەپ كەشىرىم جاسايتىن كىسى بۇگىندە كورىنبەيدى عوي ءوزى...)، الدە قاتتى ايتسا دا اقيقات ءسوز ايتىپ امان قالىپ ءجۇردى مە، ايتەۋىر جۇرت «ءتۇۋ، نالەت» دەمەگەن-دى. سونىسىنان دامە قىلۋشى ەدى قاريا. «باقاي ەسەپ ار-رام، جىلپىلداعان جاعىمپاز، ياكي قايىرىمسىز قاراۋ بولماسا، ءتايىر-اي، سۇمىرەيگەن سۋمۇرىندىقتان سول تەنتەكتىگى، تۋراشىلدىعى-اق ارتىق» دەيتىن قارت ءبىر كەزدە. ەندى دارداي جىگىت بولعان ءۇيلى-كۇيلى شاعىندا دا مىنەزدىڭ قالماعانى عوي.
بىلتىرعىسى اناۋ... دەرەكتىردىڭ جەڭىل ماشينەسىن ايداپ ەدى، ون كۇن بولماي ءتۇستى دە قالدى.سۇراستىرسا، وسى اۋىلداعى كۇنجان دەيتىن جەتىم كەمپىردى كەمتار قىزىمەن جول بويىندا زارىعىپ ماشينە كۇتىپ تۇرعانىندا مىنگىزىپ الىپتى. دەرەكتىر «مىنگىزبەيسىڭ» دەگەن. (و بالا دا قىزىق، بوس ماشينەنىڭ نەسىن ايادى ەكەن، اي اللا-اي!) بۇل «مىنگىزەم» دەيدى. اناۋ:
- ماشينانىڭ بيلىگى مەندە! ماعان بەرىلگەن كولىك بۇل! - دەپتى.
تىڭداي قويسا نەتتى، بۇ دا ەرەگەسىپ قالعان.
- ولاي بولسا، بارعاسىن ماشينانى باسى ءبۇتىن وزىڭىزگە بەرەم. ازىرگى جاۋاپكەرشىلىگى مەندە. ءايدا، مىنىڭدەر! - دەپتى كەمپىر مەن قىزىنا.
كۇنجان كەمپىر كەلگەسىن:
- قۇداي،اۋ، كوسەگەسى كوگەرسىن، جاكە، كوسەگەسى كوگەرسىن! ازامات ەكەن بالاڭ، جاكە-اۋ، ازامات ەكەن! تىفا-تىفا، ءتىل اۋزىم تاسقا،- دەپ ايتا الماي وتىر.
ايتا الماعانى بار بولسىن-اۋ، ەرتەسىنە قىزمەتىنەن قاعىلدى. ونان پالەن كۇن تاعى بوس ساندالتتى ەمەس پە؟! نە دەگەنمەن و كەزدە كەڭشاردىڭ زاۋاتەحنيگى بولدى عوي، مارقۇم كەشەگى كارىپجان قايتا-قايتا بارعىشتاپ ءجۇرىپ (اقىلدى بالا ەدى-اۋ، اينالايىن، اقىلدى بالا ەدى)، وسى سالدىرلاققا، شۇكىر، قولىن ءىلىندىردى. وندا بۇل تۇك رەنجىگەن جوق-تى. قايتا، بالاسىنىڭ بۇ مىنەزىنە ىشتەي ايىزى قانىپ (ە، نەمەنە، دەرەكتىر بولسا قۇداي ما ەكەن؛ ادامشىلىق جاساپ، جەتىم كەمپىردى مىنگىزە قويسا نەتۋشى ەدى)، قاتتى ريزا بولعان. ءبىراق مىناۋسى... جۇدىرىق جۇمساۋى ەندى...
قارت قالتاسىنان جارعاعىن الىپ، ءبىر شوكىم ناسىبايىن اتتى دا، ويعا شومعان كۇيى وتىرىپ قالدى. «ە-ە..ىه !» دەدى. ەسىنە ءوزىنىڭ جاستىق شاعى ءتۇستى.
...تالاي تەنتەكتىك ءوز باسىنان دا وتكەن. سول تەنتەكتىكتەن باسى جارىلىپ، اۋەلدە ازان شاقىرىپ قويعان اتى - ءالىمقۇل بولسا دا، جارىقباس اتاندى. ءبىراق وعان بۇل اشۋلانعان جوق، ويتكەنى وسى اتاۋمەن بىرگە تەڭدىك تە تيگەن. قاشان ەدى ول زامان؟! ءيا، باياعى ساتايدىڭ مىرزاشى ۇيلەنەتىندە ەكەن عوي... «اي، مىنا كىرمە قايدان ءجۇر؟» دەپ، تويعا كەلگەن جەرىنەن استىنداعى اتىن تارتىپ الماق بولعان التەكە اۋىلىنىڭ جىگىتتەرىن بورىكتىرىپ ءبىر كۇن ساباعان. بۇل ەل قورىقپاسىن سىيلاعان با؟! سودان كەيىن عانا كوزى اشىلعانى... «ە، بۇ دا ءوزىمىزدىڭ ءبىر بالا عوي». «ە، ەل ىشىندە ءبىر تەنتەك جۇرمەي مە؟!» دەپ، اقىرى، تەرەزەسى تەڭەلىپ كەتتى. تەڭدىك ءۇشىن باس جارىلۋ دەگەن نە ءتايىرى! بورىك ىشىندە قالاتىن نارسە ەمەس پە... ەسەسىنە تەڭدىك الدى عوي، تەڭدىك! تەنتەك دەسە، بۇل بولايىن دەپ بولدى دەيسىڭ بە، زامانى سولاي بولعاسىن دا... قۇداي-اۋ، مىنانىكى... مۇنىڭ مىناۋسى...وسى زاماندا جۇدىرىق جۇمساۋى...
قارت قاباعىنىڭ استىمەن بەكجانعا ۇرلانا كوز تاستادى. ءالى سول تومەن قاراپ تۇقشيعان كۇيى وتىر ەكەن. باسى سالبىراپ كەتىپتى. ءمۇساپىر، مۇسكىن بوپ قالعان.
انەۋكۇننەن بەرى كەيىمەك بوپ، قارت ءتۇيىلىپ ءجۇر ەدى. باعانادان تىرس ەتپەي تىنىپ وتىرعانى دا سوندىقتان-دى. ەندى اڭداسا، بالاسىنىڭ ۇرساتىنداي دا ەشتەڭەسى قالماعان ەكەن. باسقانى بىلاي قويعاندا باسىن كوتەرىپ، ءۇي ىشىنە قاراۋعا دا ءجۇزى كۇيىپ وتىرعان سەكىلدى. «قوي! بالا دەگەنمەن مۇنىڭ دا وتباسى بار. مەن سويلەسەم، كەلىن دە قوسىلىپ كەتەر. جىعىلعانعا جۇدىرىق قىلمايىن! - دەپ ويلادى قارت. - ونسىز دا ءوز قورلانىپ وتىر عوي؛ جۇدەپ، جاسىپ قالىپتى».
- ءاي، بالام-اي! - دەدى ءبىراق شىداي الماي. - ءاي، بالام-اي، بۇگىندە بىرەۋدىڭ ەركەلىگىن بىرەۋ كوتەرە مە... بەتىڭ بار، ءجۇزىڭ بار دەمەي، جۇرتتىڭ بىردەڭەسىن كورىنگەن جەردە كوزىنشە قويىپ قالاسىڭ. ودان سەنى جاقسى دەپ جاتقان جان بولسا ەكەن. اق، ادىلدىگىڭدى اشىنىپ، ايقايلاپ ايتساڭ دا، اقىماق كورەدى جۇرت. قايتەيىن... جەك كورىپ تۇرساڭ دا جاقاۋراتىپ، بىلاي... بيپازداپ سويلەۋ بويىڭا سىڭبەي قويدى-اۋ...
بەكجان سىرتقا ىتا جونەلدى. باعانادان تىعىلىپ وتىرعان. كوزىنەن جاس ىرشىپ كەتتى. «قاپ! قور قىلدى-اۋ! قورلادى-اۋ، - دەدى وكسىپ-وكسىپ. - تۇرا تۇر، بالەم!» الدەنەگە جۇدىرىعىن تارس ءتۇيىپ الدى. سونسوڭ كوز جاسىن كورسەتپەۋگە تىرىسىپ، ءۇي سىرتىنا شىعىپ كەتتى.
كوشەنىڭ قارسى بەتىندەگى ءۇيدىڭ ىرگەسىندە ەكى-ءۇش بالا ويناپ وتىر ەكەن. كوز كەمەرى جاسقا تولىپ، جانارى بۇلدىراعان بەكجان ولاردى تاني المادى. قارا-ا-اپ وتىر. ءۇي - كارىپجاننىڭ ءۇيى ەكەنى ءبىرازدان سوڭ بارىپ ەسىنە ءتۇستى. سونسوڭ انادا كارىپجان قايتقاندا ءوزىنىڭ تاپ سول جەردە، انەۋ جارعا ارقاسىن سۇيەپ، بەزىرەيىپ وتىرعانى ويىنا ورالدى.
ءيا، وندا كوزىنەن جاس شىقپاپ ەدى. وسىعان كورىنگەن شىعار...
ءومىر عوي، قايتەرسىڭ...
قاجىعالي مۇحانبەتقالي ۇلى
