ءابىش كەكىلباي ۇلى: مۇقاعاليدىڭ ەشكىم جولىن كەسكەن جوق، قولىنان قاققان جوق دەپ ايتا المايمىز

استانا. قازاقپارات. قازاقستاننىڭ ەڭبەك ەرى، حالىق جازۋشىسى ءابىش كەكىلباي ۇلىنىڭ «جەتىسۋ» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى جاقىپجان نۇرعوجايەۆتىڭ سۇراقتارىنا جاۋابى.

- مۇقاعاليدىڭ كوزى تىرىسىندە دارا تۇلعا دەپ لايىقتى باعا بەرگەن قالامگەرسىز. مۇقاعاليدى بۇلاي دەپ الابوتەن ىرىكتەپ الۋىڭىزعا نە سەبەپ بولدى؟

- مۇقاعاليدى ءويتىپ ايرىقشا ىرىكتەپ الىپ جۇرگەن مەن بە ەكەنمىن؟ ۋاقىت قوي! ال ول قانداي ۋاقىت ەدى؟ بۇل ەندى ۇزاق اڭگىمە. ءبارىمىز دە ادەبيەت تابالدىرىعىنان الابۇرتىپ اتتاعانبىز. الماتىعا باسەكە ەمەس، ارمان قۋىپ كەلگەنبىز. وزگەلەردى وزىمىزدەي كورەتىنبىز. ال ول كەزدە ءوزدى-وزىمىزدەن كۇتكەن ءۇمىتىمىز كوپ ەدى. سوندىقتان ءبىر-بىرىمىزگە وتە زور قۇرمەتپەن قارادىق.

ولاي بولاتىن رەتى دە بار-دى. ءبىز وقۋعا تۇسەردە ادەبيەتتىڭ توڭى ءالى جىبىمەگەن قالپى ەدى. ولەڭ شىركىننىڭ قاشانعى ەلپىلدەگىش كۇيى-تۇعىن. كولحوز-سوۆحوزدىڭ ويعا-قىرعا وماقاساتىن دا جۇرەتىن كونەتوز تراكتورىنداي ەدى. كۇن سايىن ءبىر «ءوتىمدى تاقىرىپ» شىعادى دا تۇرادى. سونىڭ كوڭىلىن اۋلايمىن دەپ جۇرگەندە ءوزى دە قوقىسقا اينالادى. ونداي «مايشەلپەككە» ۇيرەنىپ العاندار وتە كوپ. جىل سايىن بۇرقىراتىپ كىتاپ شىعارادى دا جاتادى. ۇيرەنبەگەندەرىنە كوپتى كورگەن كوزايىم رەداكتورلار ەڭ بولماسا «جەتەكشى تاقىرىپتاردىڭ ءبىر-ەكەۋىنىڭ اۋزىن مايلاۋعا» ۇيرەتىپ الەك. سۇيتە-سۇيتە ءجۇرىپ، ءوزى دە كوندىگىپ كەتەدى. سودان ءبىر كۇندەرى: «دومبىرام نە دەيدى، مەن نە دەيمىن؟» دەپ، ىشتەي قوڭىلتاقسىپ وتىرعاندارى. تالانتتى دەگەن تالاي كوكەلەرىمىز ومىردەن وسىلاي ويسىراپ وتكەن-دى.

پوەزياداعى مۇنداي وسپاققا ۇيرەنىسە الماي، ەرەۋىلدەپ باققان تەنتەك اقىن قاسىم امانجولوۆ ەدى. ول ءبىر «جەتىم بۇرىشتا» كۇرك-كۇرك جوتەلىپ جاتىپ:

«اپىراي، مىناۋ كۇننىڭ رايىن-اي،

توسەكتەن ءتاۋىر بولىپ تۇرايىن-اي دەسەم دە،

قاباعىن ءبىر قويدى-اۋ اشپاي،

ەرەگىسىپ ەنەڭدى ۇرايىن-اي!» دەپ بۋىرقانىپ، كۇلدى-كومەش ءومىرى جايلى تولعانعانى توبە قۇيقاڭدى شىمىرلاتادى.

الماتى ءبىز كەلگەندە قاسىم ازاسىنان ءالى ايىققان جوق-تى، ءبىز دە كەلگەن بويدا قايسار اقىننىڭ زيراتىنا باردىق. كىتابىن جاتتاپ، جاتا-جاستاندىق. قازاق ولەڭىنىڭ تۇساۋى شەشىلەر كۇندى اڭسادىق.

تۇرمەنىڭ قاتىپ قالعان قارا نانىن قايزالاۋدان جالىققان تۇتقىندار سياقتى كۇنبە-كۇن شىعىپ جاتقان جيناقتاردان توسىن نارسەلەر كۇتتىك. ولەڭ ءيسى بار شۋماقتارعا مۇز جالاعان جىلقىداي شۇرقىراستىق. تۇمانباي، ءىزتاي، ەركەش، ساعي، ەركىننىڭ جازعاندارىنا ۇلكەن ۇمىتپەن ۇڭىلدىك. ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ادەبي بىرلەستىگىندە جاستاردىڭ العاشقى اياق الىسىن تالقىلادىق. وعان ۇستازىمىز مۇحتار اۋەزوۆتى شاقىرىپ، «جىل كەلگەندەي جاڭالىق سەزەمىز!» دەگەن لەبىزىن ەستىدىك.

بۇل «پوەزيا كۇنى» قازاق ادەبيەتىن ءدۇر سىلكىندىرگەن وقيعا بولدى. كوپ ۇزاتپاي «قازاق ادەبيەتىنىڭ» رەداكتورى جۇماعالي ىسماعۇلوۆ: «بىزگە سىن بولىمىنە كەلسەيشى. بەسىنشى كۋرستى جۇمىس جاساپ ءجۇرىپ تە بىتىرۋگە بولادى»، دەدى.

قۋانا-قۋانا قۇپ الدىم. ءبىر كۇنى رەداكتورعا كىرسەم، الدىنداعى جۇمساق ورىنتاقتى تاق تولتىرىپ ءبىر جىگىت وتىر. دۋدىراعان قويۋ شاشتى، ماڭدايى كەرە قارىس، قىر مۇرىندى، قىران قاباق، كەلىستى-اق ەكەن. «ە، ءابىش، تانىسىپ قوي. مۇقاعالي ماقاتايەۆ دەگەن اعاڭ. پوەزيا بولىمىنە ادەبي قىزمەتكەر ەتىپ الدىق. بۇگىنگى نومىرگە ەكەۋىڭىز كەزەكشىلىك ەتەسىزدەر»، دەدى.

ەكەۋمىز قاتار بولمەگە ورنالاستىق. جازۋشىلار وداعىنىڭ ءۇشىنشى قاباتىنداعى تۇپكى بولمەدە ول وتىرادى. ودان كەيىنگى بولمەدە مەن وتىرامىن. تۇسكى تاماققا بارعالى جاتىر ەم. تەلەفون شىر ەتە قالدى. مۇقاعالي ەكەن. «كىرىپ كەتپەيسىڭ بە؟»، دەدى. نە بولىپ قالدى ەكەن دەپ، باردىم. كەرە قارىس ماڭدايىنا شىپ-شىپ شىعا كەلگەن ءمولدىر مونشاقتاردى قولىنىڭ سىرتىمەن سيپاپ تاستادى. «وتكەن جولى اڭعارىپ قالدىم. سەن مەنىڭ ديكتورلىعىمدى بىلگەنىڭمەن، اقىندىعىمدى بىلمەيدى ەكەنسىڭ. مەن ءبىرازدان بەرى ولەڭ جازامىن عوي!» دەدى.

وقي باستادى. تالايلاردىڭ ولەڭ وقىعاندارىن كورسەم دە، مۇقاعاليداي وقي الاتىندى كورگەن ەمەسپىن. ول وزگەلەرگە ۇقساپ، تەڭسەلىپ، تەبىرەنبەيدى. ءارلى-بەرلى قولدارىن دا سەرمەلەمەيدى. ورىندىقتى ات قىلىپ ءمىنىپ، وتىرىپ الادى دا، كۇمبىرلەگەن قوڭىر داۋىسىن سوزا ءتۇسىپ، جايباراقات وقي جونەلەدى. داۋىسىن دا ورىنسىز كوپ قۇبىلتپايدى. ولەڭ جولدارى تاسقىنداپ اققان بۇلاقتاي توگىلە بەرەدى، توگىلە بەرەدى. الدە ءبىر ۋاقىتتا اياقتادى. اۋزىمدى اشىپپىن دا قالىپپىن. «كەرەمەت وقيدى ەكەنسىز عوي»، دەدىم. مەن مۇقاعاليدىڭ كوشەلى اقىن ەكەنىن سوندا ءبىلدىم.

سودان ءبىر كۇنى تاعى دا بولمەسىنە تۇستىككە شاقىردى. ءبىراق، بۇل جولى ولەڭ وقىمادى. «كەشە مونشاعا باردىم. ابدەن جۋىنىپ تازالاندىم. ءۇش رەت كاليمامدى قايىردىم. ۇستەلگە جايلانىپ وتىردىم. «ءيا، ءبيسميللا!» دەپ كىرىسىپ كەپ كەتتىم. قۇداي كورسەتپەسىن، بوجەستۆەننايا دەسە، بوجەستۆەننايا ەكەن. تەك ءتاڭىردىڭ عانا قولىنان كەلەتىن شارۋا عوي! شەتىنەن، جايلاپ-جايلاپ اۋدارا بەرەمىن. قاشان تاۋىستىرار ەكەن، كورەيىن. بىتىرگەن كۇنى وزىڭە كورسەتەمىن. دانتەنى ايتام... سوعان كىرىستىم»، - دەدى. مۇقاعالي دانتەنى، «قۇدىرەتتى كومەديانى» اۋدارا باستاعان ەكەن.

سودان كۇندە تۇسكى تاماق كەزىندە بولمەگە جالعىز كىلتتەلىپ الىپ اپ، جۇمىس جاسايدى دا وتىرادى. بىلايعىلارىمىزعا ۇقساپ، بولمەدەن بولمەگە كىرىپ، اڭگىمە ايتىپ جۇرمەيدى. بىرگە قانشا ىستەگەنىمىز ەسىمدە جوق. مۇقاعالي «سوسياليستىك قازاقستانعا» اۋىستى. مەنى «لەنينشىل جاسقا» ادەبيەت جانە ونەر ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىلىگىنە شاقىردى. بۇگىنگى ادەبيەتىمىزدىڭ تالاي وكىلدەرىن تاربيەلەگەن شەرحان مۇرتازا مەنى دە قولىمنان قاقپادى. ءبىراق جۇرتتىڭ ءبارى شەراعاڭداي دارحان بولعان جوق.

ول جىلداردىڭ، نەسىن ايتاسىڭ، قيىندىعى دا، قىزىعى دا كوپ ەدى عوي. قاي جەردە دە شىعارماشىل جاستاردىڭ ماسەلەسى وتكىر قويىلا باستادى. ول اڭگىمەدەن ءبىز دە اۋلاق تۇرا الماپ ەدىك. باسپاءسوز بەتىندە شوكىم-شوكىمنەن ءارى اسا الماي جۇرگەن وسپانحان، ادىلبەك، قادىر، جۇمەكەن، سابىرحان، وتەجان، ءجۇسىپ، قۇداش، قانيپا، تولەگەن، قايراتتارعا دا «لەنينشىل جاستىڭ» بەتىندە كولدەي-كولدەي كولەم بەرىلىپ جاتقانىنا قاتتى قىزىعاتىندار تابىلدى. مۇقاعاليدىڭ ليريكالىق داستاندارى تۇتاس-تۇتاسىمەن جاريالاندى. بۇنىمىز بىرەۋلەرگە جاقتى، بىرەۋلەرگە جاقپادى.

كوپ ۇزاماي تەلەفونداردان مازا كەتتى. رەداكتورىمىزدى دا قايتا-قايتا جوعارعى جاققا شاقىرتتى. مەنى دە سىرتىمنان بوركىمدى تەرىس كيگىزىپ جاتتى.

ءبىر كۇنى جۇمىس اياعىنا تامان رەداكتورعا كىردىم. وڭاشا وتىر ەكەن. بەيۋاقىت جۇرىسىمە تاڭىرقاي قارادى. اسىقپاي جاعدايىمدى ايتتىم. «كوپ وتىرسا كول اشيدى دەگەن. جۇرتتىڭ قاڭقۋى ۇلعايىپ بارادى. سىزگە قىرسىعىم تيمەسىن. رۇقسات بەرىڭىز. مەن باسپاسوزدەن كەتەمىن. كۇنىمدى بىردەڭە ەتىپ كورەرمىن»، دەدىم. شەراعاڭ قولىنداعى گازەتتى ىسىرىپ تاستاپ، بەتىمە تۋرالاپ قارادى. «ءاي، ءابىش، سەن ماعان وكپەلەپ جۇرگەننەن ساۋسىڭ با؟»، دەدى. «ويباي، اساكەت اللا، اق توبا! نەگە وكپەلەيمىن؟ بارىنە ريزامىن!»، دەدىم. «وندا بۇل ءسوزىڭدى قوي. جۇرت نە دەمەيدى؟ ءبارىمىزدى دە كۇيدىرىپ جاتىر. شىداي تۇر. سەن تۋرالى ويلارىم بار. ونى كەيىن سويلەسەرمىز»، دەدى. مەن العان بەتىمنەن ءبارىبىر قايتپادىم.

ءسويتىپ، قازاق ولەڭىندەگى قاساڭدىقپەن ايقاس مايدانىنان الىستادىم. جاڭا قىزمەتىممەن تەز ۇيرەنىستىم. ول كەزدەگى مادەنيەت ءمينيسترى ءلايلا عالي قىزى عالىمجانوۆا جايدارى قارسى الدى. «مۇندا دا قيىنشىلىقتار بار. ءبىراق، باسىڭ جاس. كورە-كورە ۇيرەنىسەسىڭ عوي»، دەدى. تىكەلەي باستىقتارىم - ەركەعالي راحماديەۆ پەن قالتاي مۇحامەدجانوۆ. باۋىرلارىنا تارتتى. ۇجىم دا جاقسى قابىلدادى. كۇندەر وتە بەردى. مەن ىڭ-شىڭسىز قىزمەتىمدى ىستەي بەردىم. جۇمىستان شىعىپ كەلە جاتىر ەدىم، «ءاي، كەكىلبايەۆ!» دەپ، بىرەۋ گۇج ەتە قالدى. جالت بۇرىلدىم. قاراسام - قاسقايىپ مۇقاعالي تۇر. قاسىما كەلىپ، ارقامنان قاقتى. «ادەبيەتشىلەر ۇيىنە كەلمەي كەتتىڭ عوي. «جۇلدىزعا» باردىم. جۋىرداعى پوۆەسىڭدى ءبىزدىڭ جىگىتتەر وقىپ جاتىر ەكەن. قۇتتى بولسىن!»، دەدى. سوسىن قولتىعىمنان الىپ، بازارعا قاراي باستادى. ءبىر سەرپىلىپ بارىپ اڭگىمەسىن قايتا جالعاستىردى.

«سەنىڭ بىلمەي جۇرگەن كەرەمەت نارسەڭ بار. جۋىردا، اسقارعا ايتسام، ول دا تاناۋى دەليىپ، قاتتى قۇشىرلاندى. اپتاسىنا ءبىر رەت كوك بازارعا كەلىپ تۇر. جان-جاعىڭ قىزىلدى-جاسىل، ايقاي-ۇيقاي، جاپىر-جۇپىر. «مەنىكىن ال، مەنىكىن!» دەپ، اناۋ دا جابىسىپ جاتىر. مىناۋ دا جابىسىپ جاتىر. قاراما! كوزىڭدى تاس جۇمىپ ال دا تارتا بەر! ولار بارعان سايىن شۋىلداۋىن كوبەيتە تۇسەر. سەن كەردەڭدەي ءتۇس! ويلاشى ءوزىڭ! راحات ەمەس پە؟! بۇل دۇنيەدە ويناپ جۇرگەندەيسىڭ! راسى دا سولاي عوي! سول بەتىڭنەن ىلگەرى تارتا بەر... ءبىر كەزدە ايقاي-ۇيقاي باسىلادى. جان-جاعىڭ تىنىشتالادى. ابايلاپ كوز سالۋىڭا بولادى. قازداي ءتىزىلىپ وڭكەي شالدار وتىرار. الدارىندا جەرگە توسەلگەن گازەتتەردىڭ ۇستىندە شوكىم-شوكىم بىردەڭەلەر تۇرار. اق، كوك، الاباجاق قالتالار. كۇمىستەن، مۇيىزدەن، قالايىدان ىستەلگەن ناسىباي شاقشالار... ەرنىن بۇلتيتقاندار... تاناۋىن تىرجيتقاندار... مۇرىنىن شۇيىرگەندەر... ءۇن-ءتۇنسىز شولىپ، اسىقپاي جاعالاپ كەلە جاتاسىڭ. مىناعان جاپاقتاڭ كۇلى قوسىلعان، اناعان بۇيرىعىن كۇلى سالىنعان، ال مىناۋ بىرەۋىنە يزەننىڭ كۇلى كەنەت سەن ناسىبايعا ەڭكەيەسىڭ، ال قاسىڭدا وتىرعان شال ساعان ەڭكەيەدى. «قاراعىم، ماقاتايدىڭ بالاسىمىسىڭ؟» اكەڭنىڭ اتىن ەستىگەندە، شالقاڭنان تۇسە جازدايسىڭ. «اۋ، ونى قايدان بىلدىڭىز؟». «بەت-الپەتىڭ ايتىپ تۇر عوي، بەت الپەتىڭ...» شۇيىركەلەسە كەتەسىڭ. مىجىرايعان شال كەشەگى قىلشىلداعان جىگىت ەكەن. سەنىڭ اكەڭمەن تالاي بىرگە بولعان ەكەن. ويدا جوقتا توبەسىنەن تۇسكەنىنە ول دا ءماز. ناسىباي ىزدەپ كەلىپ، اكەڭنىڭ كوزتانىسىن كورگەنىڭە سەن دە ءمازسىڭ».

مۇقاعالي تىيىلىپ قالدى. تاماعىن ءبىر كەنەپ الدى. كۇمبىرلەتىپ وقي جونەلدى:

«قاجىپ تۇرمىن، نەسىنە جاسىرايىن!

اكەلشى، اتا، بار بولسا، ناسىبايىڭ؟

ازان-قازان شۋلاعان قاۋاق باستان،

قۇرىپ كەتكىر، داڭ-دۇڭدى قاشىرايىن.

ايتشى، اتا، اكەمدى كورىپ پە ەدىڭ؟

ول دا مەندەي جان با ەدى جەلىكپەلى؟

ول دا مەندەي شاقشاڭا قۇمار بولىپ،

سەرگىپ ءبىر قايتۋ ءۇشىن كەلىپ پە ەدى؟!..

مۇراگەرى ەمەس پە ەم ارت جاعىندا،

تارتتىم با الدە اكەمە، تارتپادىم با؟

اتا كورگەن وق جونار دەۋشى ەدى عوي،

بابالاردىڭ بايىرعى سالتتارىندا...

كوز جاسىڭدى كورسەتپە، جاسىمايىن،

اكەم ولسە مەن بارمىن، نەسى ۋايىم؟!

اكەمدەي ءبىر اتايىن شەرتىپ تۇرىپ،

ءتاۋىر ەكەن، اكەلشى، ناسىبايىڭ!»، دەپ تالماۋراي ءبىتىردى.

ويىڭدى ون وراپ العان ساعىنىش، مۇڭ، وكىنىش، السىزدىك بويىڭا شىم-شىم ەنىپ، كەۋدەڭدى كەۋلەي ءتۇستى. «بەۋ-بەۋلەتىپ»، بەبەۋلەتىپ بارىپ باسىلدى. قايتادان ءۇمىتسىز سايتان كۇيگە ءتۇسىرىپ الدارقانىپ، ءارى الدارقاتىپ، الدەنەگە ەمەكسىتىپ، الدەنەدەن دامەلەندىرەدى. الىگە دەيىن ولمەي، وشپەي، وتپەي كەلە جاتقان ەسكى قۇسا ءبىر ءسات دۇركىرەي كوتەرىلىپ، جۇرەكتى دۇرسىلدەتىپ، قايتادان سابىر تاۋىپ، تىنشىدى. كوكىرەگىڭدەگى نەبىر ءدۇدامال سەزىم قايتا ويانىپ، قايتا مازالاي باستادى.

ولەڭ دەگەن وسىنداي بولۋ كەرەك قوي، شىركىن! نە ايتىپ، نە ويلاعانىڭدى ءوزىڭ دە بىلمەيسىڭ؟! ءۇن-ءتۇنسىز يىعىڭا قونىپ، قاناتىن ءبىر-اق قاعىپ ۇشىپ كەتكەن الا قانات كوبەلەكتىڭ سوڭىنان قاراعانداي، قاراداي ۇزدىگەسىڭ! «اعا، تەك وسىنداي ولەڭدەردى عانا جازىڭىزشى!» دەدىم. مۇقاعالي تومسارىپ قالدى. ءوزىمنىڭ ەڭ ءتاۋىر كورەتىن اقىندارىما ايتسام-اۋ دەگەن قولقامنىڭ اۋزىمنان قالاي شىعىپ كەتكەنىن بىلمەي قالدىم. «ءاي، سەن مەنىمەن بىرگە ۇيىقتاپ، بىرگە ءتۇس كورىپ شىققاننان ساۋمىسىڭ؟» دەپ، مۇقاعالي ءوزىنىڭ ناسىباي ساتىپ وتىرعان شالدارىنا كەتتى. مەن ايالداماعا قاراي اياڭدادىم.

- ءسىزدىڭ مۇقاعاليدىڭ «قارلىعاشىم، كەلدىڭ بە؟» اتتى جيناعىنا جازعان رەسەنزياڭىز ادەبي قاۋىمعا جاقسى بەلگىلى. سول ماقالانىڭ جازىلۋ جايى قالاي بولىپ ەدى؟

- ءبىر كۇنى تاڭەرتەڭ ەسىكتىڭ قوڭىراۋى باج ەتتى. اشسام - مۇنتازداي بولىپ كيىنىپ العان مۇقاعالي تۇر. «ەرتەلەتىپ نەعىپ ءجۇرسىز؟ اماندىق پا، ايتەۋىر؟» دەدىم. جۇمىسقا كەتكەلى جاتىر ەم. ءتۇرىمدى كورىپ، ءۇستى-باسىمدى ءبىر ءسۇزىپ ءوتتى. «وڭكەي ءىلىم سوققاندار. جاڭا بۇرىشتان اينالا بەرىپ، اسقاردى كورىپ ەم. ول دا پورتفەلىن قۇشاقتاپ، جۇمىسقا بارا جاتىر ەكەن. سەن دە سىقيىپ تۇرسىڭ. بار. بارا بەر. بارا عوي!» دەدى.

ءبىزدىڭ دابىرلاسقان داۋىسىمىزدى ەستىپ، اس ۇيدەن انام كورىندى. بۇرىن كورمەگەن ادامى بولعانسىن، ۇسىنعان قولىن الىپ جاتىپ: «قاي بالاسىڭ، قاراعىم؟» دەدى. «امانسىز با، اپا! بالاڭىزدىڭ ماڭايىندا كوپ شيمايشىدان باسقا كىم ءجۇرۋشى ەدى؟ مەن دە سولاردان بولامىن. اتىم - مۇقاعالي. مەنىڭ دە سىزدەي شەشەم بار. ۇيدە ءسىز بولساڭىز، قالعاندارىنىڭ قاجەتى شامالى. وندا بۇل جولىنان قالماسىن!»، دەپ انامدى اس ۇيگە قاراي جەتەلەدى. مەن ءبىر جىميدىم دا، شىعىپ كەتكەم.

كەشكە قايتىپ كەلسەم، انام ءماز-مەيرام. «ءما، مىنانى ماناعى بالا بەرىپ كەتتى. قولى تيسە، وقىپ شىعار دەدى». جەمپىرىنىڭ قالتاسىنان الاقانعا سىيىپ كەتەتىندەي شاپ-شاعىن كىتاپشا شىعاردى. «جارىقتىق، جىگىتتىڭ تورەسى ەكەن. تۇلعا قانداي، تۇرپات قانداي! ەكى يىعىنا ەكى كىسى مىنگەندەي. قالعان دوستارىڭ وڭكەي شىبىشتىڭ لاعىنداي شوشاڭداپ تۇرعان نەمەلەر ەدى. مىنانىڭ ءسوزى باپ-بايسالدى. ۇلكەن ادامدارشا سويلەيدى. قولىڭدى تيگىز. وقىپ شىق. نە جازدى ەكەن، جارىقتىق؟!» دەدى انام.

مۇقاعاليدى كورىپ، ىشپەي-جەمەي تويىپ تۇر. «يىقتارىنا ەكى اسقار، ەكى قايرات سىيىپ كەتكەندەي عوي!»، دەيمىن انامدى مەن دە قۇپتاپ. كەيۋانا ەكى يىعى سەلكىلدەپ كۇلدى كەپ.

تاماقتان سوڭ، ۇستەلىمە باردىم. سىرتىندا - تومپيعان كىپ-كىشكەنە نەمەرەسىن ەرتكەن كارى اجە. اسپانداعى كۇننىڭ اۋماعىنان ۇشىپ كەلە جاتقان قوس قارلىعاشقا قادالا قاراپ قالىپتى. اتى دا ءاپ-اسەم ەكەن. «قارلىعاشىم، كەلدىڭ بە؟». ءارى تانىس، ءارى تاڭسىق. مۇڭ لەبى ەسكەندەي بولادى. العاشقى بەتتى اشىپ قالسام، كوك سيامەن اۆتوگراف جازىلىپتى. «ءابىش! دەي الدىم با بىردەمە، دەمەدىم بە؟ دەي الماسام، بوعىمدى جەگەنىم دە. وكپە-نازىم، قايعى مەن قۋانىشىم - تۇرسا ءبارى جارادى ولەڭىمدە»، دەپتى دە، شيىرىپ قول قويىپتى.

جۇرەگىم شىم ەتە ءتۇستى. سول بويدا وقۋعا كىرىستىم. ءبىرىنشى ولەڭىنىڭ ءوزى ويىڭدى الىسقا الا قاشادى. «35 جىل. وتىز بەسىنشى كوكتەمىم.

35 جىل. ۋاقىت قوي كوپ-كورىم.

35 جىل قۋارىپ، 35 جىل كوكتەدىم.

35 كۇز، 35 قىس، 35 جاز.

وسال ءومىر ەمەس قوي وتىز بەس جاس... 35 جىل.

ءومىردى كەزىپ كەلەم. جانە 35 بولا ما؟

سەزىكتەنەم... اكەم مەنىڭ ەسىمدە،

شام تۇبىندە ۆ ك پ (ب) تاريحىن ەجىكتەگەن.

جانە ءبىر ءسات ەسىمدە اقپانداعى،

اكەم وتىر مايدانعا اتتانعالى.

ءبارى ەسىمدە - دالا، ەگىس، اۋىل، مەكتەپ، ۇستازدار،

ينتەرناتتىڭ قاتقان نانى.

ءبارى ەسىمدە - دالام دا، تۇراعىم دا.

تەك ەستە جوق، كۇلدىم بە، جىلادىم با...

بالالىق شاق جاربيىپ جۇرەتۇعىن،

وگىز جەككەن اربانىڭ قۇلاعىندا.

شارۋانىڭ بالاسى بولعاننان با،

شارۋاعا اينالدىم ون جاسىمدا،

مايدانداعى اكەمە وق جىبەردىم،

ايىرباستاپ كۇلشەمدى قورعاسىنعا...

ەسىمدە جوق. بالا بوپ ءوسىپ پە ەدىم؟!

بولسام نەگە جىلى ءسوز ەسىتپەدىم؟!

ەسىمدە تەك بىلەمىن جەڭىس قۇستىڭ،

ءبىزدىڭ جاققا ءبىر اپتا كەشىككەنىن...»

ءبارى راس. ءبارى سولاي. ءبارىمىز دە كورگەنبىز. ءبارىمىزدىڭ دە ەسىمىزدە. ءبارىمىز دە وسىلاي سەزىنەمىز. نەگە ەندەشە ءبارىمىز جازباعانبىز؟

وقي تۇسەلىك.

«1941- جىل اقپانداتقان.

سىرتتا اياز. اۋىلىمىزدى اق قار جاپقان،

ۇڭىرەيگەن ۇرەي تۇر سوعىس دەيتىن،

الاپات - اسپان، جەردى، اتتانداتقان...

جارتى اي تۇر شار اسپاندا - توزعان تاعا،

ۇسكىرىك ۇرلەي مە، الدە قوزعالتا ما؟

اجەم ءجۇر تۋعان جەردىڭ توپىراعىن،

تۇمار عىپ تىگىپ جاتىر بوز قالتاعا.

ول وتىر. اياماي-اق ءىشىپ العان.

ساناسىن مازالايدى كۇشىك-ارمان.

اتتان، اكە. تانىس قوي كۇرەس ساعان.

كۇرەسۋى كەرەك قوي كۇشى بار جان...

جالىنعان عازيز انام، سۇراپ قالعان،

جوعالدى سول بەتىمەن. ءبىراق تا ارمان،

سەنبەيمەن اكەڭ ءولدى دەگەنگە مەن،

سەبەبى، ول ۇيىمىزدەن ءتىرى اتتانعان».

بىرەۋ جەلكەڭە كەلىپ، سۋ قۇيىپ جىبەرگەندەي. قالاي-قالاي دوڭگەلەنتەدى. بۇل نەعىپ سەنىڭ ەسىڭە تۇسپەگەن؟ سەن دە وسىلاي سەزىنىپ، سەن دە وسىلاي قان جىلاماپ پا ەدىڭ؟

ءجا... ءجا... جەتەر. بۋىنىم بوساپ، كوز الدىم بۇلدىراپ بارادى.

«سوناۋ ءبىر جازدا، جايلاۋدا،

سوعىستىڭ كەزى قوي باققام،

كوڭىلىم كەلمەي بايلامعا،

كوپ نارسەنى ويلانتقان...

جۇگىرىپ تومەن قۇلدىراپ،

كوردىم دە تاۋدىڭ بۇلاعىن،

كوزىمنىڭ الدى بۇلدىراپ،

قالقايىپ ەكى قۇلاعىم،

قابارجىپ، ءۇنسىز جىلادىم...

سونداعى كوزدىڭ جاسىنان

ءلاززات العام نانساڭىز،

سۇراڭىز ءاربىر تاسىنان،

ەلىمە مەنىڭ بارساڭىز...

بۇلاقتان بارىپ سۇراڭىز،

كوردى ەكەن، كىمدى ءبىلدى ەكەن...

بۇعىنىپ قالعان، ءبىر اڭىز،

بۇيىعىپ تاعى ءجۇر مە ەكەن...

جارتاستىڭ جونىن ۇرعىلاپ،

كەۋدەسىن سايدىڭ تەپكىلەپ،

سۇرار ما ەكەن سۇم بۇلاق:

«سول بالا قايدا كەتتى؟» - دەپ».

وقىعان سايىن وقي تۇسكىڭ كەلەدى. شىندىقتى جۇرتتىڭ ءبارى ءبىلىپ، ءبارى كورىپ جۇرگەنمەن، ونى ورتاق سىرعا اينالدىرۋ، جىرعا اينالدىرۋ تەك ەڭ تالانتتىلاردىڭ عانا قولىنان كەلەتىن سياقتى. «كورە عوي... بايقاي عوي... ايتا عوي!» - دەپ، پەرىشتەلەردىڭ ءوزى تەك سولاردىڭ عانا قۇلاعىنا سىبىرلايتىنداي. مۇقاعالي سونداي باقىتتىلار توبىنان ەكەن. انام ايتقانداي: شىن جارىقتىق ەكەن! جارىقتىققا جارىق دۇنيەنىڭ ۇسىنبايتىن باقىتى، ۇستاتپايتىن اقيقاتى جوق شىعار!

دەرەۋ تەلەفون شالدىم. دىڭ-دىڭ.. ءبىرازدان كەيىن قايتا سوقتىم. دىڭ-دىڭ.. ءتوزىمىم تاۋسىلىپ، تاعى بۇرادىم. دىڭ-دىڭ... ەندى ويلاندىم. قاپ، بالەم، تەلەفون سوقپايمىن. جازامىن. گازەتكە ۇسىنامىن. كورسىن دە وقىسىن! وقىسىن دا قۋانسىن! ءوز تاپقانىما ءوزىم ماساتتانىپ، توسەككە سۇلادىم. جول تاستاماي وقىدىم.. ءبارىن دە ءوز باسىمنان وتكەرگەندەيمىن. ءبارى دە مەن تۋرالى. ءتىپتى مىنا ءبىر جولداردىڭ مەنەن نەسى بوتەن، نەسى وزگە!

«جۇرەگىمدە جۇرگەنى-اي ءبىر قاۋىپتىڭ،

ساباعىنداي شىرمايدى شىرماۋىقتىڭ،

ۇمىتپەنەن، ارمانمەن، كۇدىكپەنەن،

ءوتىپ جاتىر زىمىراپ، زىرلاۋىق كۇن...

شەشەم مەنىڭ ەڭكەيىپ بارا جاتىر،

قاي كۇنى كەلەر ەكەن نالا باتىر.

جەل ماعان سىبىرلايدى ايات وقىپ:

«ءبىر كۇنى ايىرىلاسىڭ، قارا دا تۇر...»

شەشەم مەنىڭ يىلگەن سۇراۋ بەلگى،

ءسال عانا شاتتىق كوردى، جىلاۋ كوردى،

قالاي عانا قالپىنا كەلتىرەسىڭ،

داۋىلدار مايىستىرعان مىناۋ بەلدى.

ۇلىڭ سەنى ۇجماققا بەرگىسى جوق،

ۇجماعىڭ دا تامۇق قوي كورگىسىز وت.

وسىلاي كوز الدىمدا جۇرە بەرشى.

سۇراۋلى سويلەمدەردىڭ بەلگىسى بوپ».

قاي ولەڭىن قانشا قاراسام دا، ارتىق-اۋىس ەشتەڭە تابا المايمىن. اپىراي، الا-قۇلاسىز بۇل قانداي كىتاپ! بۇنداي دا بولادى ەكەن عوي؟ ءبىزدىڭ زامانداستارىمىزدان بۇرىن-سوڭدى مۇندايدى كورگەن ەمەسپىن. باتىرعا وڭقايى دا، سولاقايى دا ءبىر دەپ، وڭدى-سولدى جازا بەرەتىن تالانتتىلارىمىزدىڭ ءوزىن تاۋسىلا سويلەپ، سارقىلا جازۋعا يتەرمەلەيتىن بۇل كىتاپ تۋرالى ۇندەمەي قالۋ ۇلكەن ءمىن دەپ ويلاپ، الدىڭعى بەتتەگى اۆتوگرافقا قايتا ءۇڭىلدىم. «23. ІІІ.68 ج.» دەپ جازىلىپتى.

بۇل كىتاپ مەنىڭ قولىما تامىز ايىندا ءتيدى عوي. مۇقاعالي سوندا بۇل كىتاپتى سونشا ۋاقىت وزىندە ۇستاعان عوي. بۇدان بۇرىنعى ەكى كىتابىن دا بەرگەن ەمەس. سوندا مۇنى قينالا-قينالا اكەلگەن عوي. ءوزى ۇلكەن ءۇمىت ارتقان كىتابى بولدى عوي. «دەي الدىم با بىردەڭە، دەمەدىم بە؟!» دەگەنگە قاراعاندا، سولاي سەكىلدى. دەگەندە قانداي! دەپسىڭ، مۇقا!

اق قاعازعا قالاي وتىرعانىمدى دا بىلمەي قاپپىن. ءبىر ويلانىپ، ماقالامدى ءوزىم وقىعان پوەمالارىندا مۇقاعاليدىڭ ليريكتىگى باسىم تۇسەتىندىگىنەن باستاپپىن. «ادەتتە ءتىپتى دە جاقسى ولەڭى كوپ تە، بىردە ءبىر جامان ولەڭى جوق جىر كىتاپتارى اسا سيرەك ۇشىراسادى. م.ماقاتايەۆتىڭ «قارلىعاشىم، كەلدىڭ بە؟» جيناعى سونداي ايدا-جىلدا ءبىر ۇشىراساتىن اسا سيرەكتىڭ ءبىرى»، دەپ جازىپپىن.

راسىندا، ءدال ءوزى ەدى. ساياساتتان اتىمەن ادا كىتاپتاردىڭ تۋار باسىندا «قارلىعاشىم، كەلدىڭ بە؟» جيناعى تۇرار ەدى.

جازعانىمدى «لەنينشىل جاستىڭ» ول كەزدەگى رەداكتورى ساكەڭە - اياۋلى سەيداحمەت بەردىقۇلوۆ مارقۇمعا - ءوز قولىممەن اپارىپ بەرىپ، اسكەرگە اتتانعانمىن.

- «لەنينشىل جاستاعى» ماقالاڭىز مۇقاعالي تۋرالى العاشقى پىكىر ەكەنىن بىلەمىز. ول جازعانىڭىز اقىنعا قالاي اسەر ەتتى؟

- ول ماقالا مەن اسكەردە جۇرگەندە شىقتى. كەي-كەيدە الماتىعا سوعىپ كەتۋگە رۇقسات ەتەتىن. سونداي كۇندەردىڭ بىرىندە ۇيگە كەلسەم، كەلىنى جۇمىستا، ەكى بالامەن ۇيدە وتىرعان انام ەتەگىنە ءسۇرىنىپ، الدىمنان شىقتى. ساعىنىشىمدى باسىپ، ەندى سابىر تابا بەرگەنىمدە: «ويباي، ۇمىتىپ بارادى ەكەم عوي»، دەپ انام تورگى بولمەگە جۇگىرىپ كەتتى. قايتىپ كەلىپ: «مانا ۇيگە مۇقاعالي كەلىپ كەتتى. سەن سويلەسسە، تەلەفونىمدى ايتىڭدار، حابارلاسسىن»، دەپ، ءبىر جاپىراق قاعاز بەرىپ كەتتى، دەدى.

تەلەفون سوعىپ ەم، ساڭق ەتە قالدى. «ۇيدەمىسىڭ؟ مىنە، جەتتىم!»، دەدى. قولتىعىنا قىستىرعان ەكى-ءۇش دانا «لەنينشىل جاسى» بار مۇقاعالي كەلدى. جاعاسى جايلاۋ. قۇشاقتاپ، موينىما اسىلدى. گازەتتى جالما-جان اشتى. ەكى جاق ايقارما بەتتىڭ ۇستىڭگى جاعىنا ورنالاسىپتى، «جۇرەكتەن - جۇرەككە» دەپ ءىرى-ءىرى ارىپتەرمەن جازىلىپتى، «راحمەت، باۋىرىم! ءوزىم ءوزىم بولعالى مۇنداي ءسوزدى ءبىرىنشى رەت ەستىپ تۇرمىن. بۇرىنعى ەكى جيناعىم ءۇن-ءتۇنسىز ءوتتى عوي. بۇل جولى كىتابىمدى ءبىر تۇسىنسە، سەن تۇسىنەدى عوي دەپ اكەلىپ ەم. ءبىر كەزدە ناسىبايشى شالىما قاتتى ريزا بولىپ ەدىڭ. قاتەلەسپەپپىن. ويىمداعىنى ۇقتىڭ»، دەدى.

مەن دە تەبىرەنىپ كەتتىم. «ابايدان كەيىن تۇساۋلى اتتارداي ىلعي شاپشىپ كەلەمىز عوي. وعان ءتىپتى ۇيرەنىسىپ تە كەتتىك. ءجوندى-ءجونسىز ورەپكىپ سويلەۋگە قۇمارمىز. قازاق ويىنىڭ سۋ توگىلمەس جورعاداي جايلى تىنىسىن ءتىپتى ۇمىتىپ تا قالىپپىز. ءسىزدىڭ مىنا كىتابىڭىزدى وقىعالى بەرى كازارمانىڭ قىم-قۋىت نارلارىنان قۇتىلىپ، ءوز ءۇي، ولەڭ توسەگىمە كەلىپ ۇيىقتاعانداي راحاتتانىپ ءجۇرمىن»، دەدىم.

مۇقاعالي قولىما قولىن قويىپ، قايتا-قايتا قۇشىرلانا قىستى. «ريزامىن. جاقسى جولىقتىم. نارىنقولدان جاباعى سويىپ العىزدىم. قاسىڭا اسقاردى قوسايىن. ءۇي-ىشتەرىڭىزبەن تۇگەل بىزدىكىنە كەلىپ، مىنا جامان اعاڭدى ءبىر شاشىلدىرمايسىڭدار ما؟!» دەپ، ادەتتەگى سالماقتى مىنەزىن ۇمىتىپ، قاۋدىرلاي جونەلدى.

ول كەزدە مۇقاعالي تايىر جاروكوۆتىڭ بالاسىمەن بىرگە چايكوۆسكيي كوشەسىندە تۇراتىن. شىنىندا دا شاشىلتۋداي-اق شاشىلتتىق. ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن وتىردىق. جازىلىپ جاتقان ولەڭدەرىن وقىتتىق. مۇقاعاليدىڭ ىشتەي تىرەپ جۇرگەن كوكىرەگىن ءبىر ورتايتتىق. ءۇي-ىشتەرىمىزدى اپارىپ جاتقىزىپ، اسقار ەكەۋمىز: «مۇقاڭنىڭ ەكىنشى تىنىسى اشىلىپتى. ەندى مۇنى ەشكىم دە توقتاتا المايدى»، دەپ قايتا-قايتا تامسانىپ، ورتالىق الاڭدى ءارى-بەرى كەزۋمەن بولدىق.

كەيىن، راسىندا دا سولاي بولدى. مۇقاعاليدىڭ قالامىنان شىققان ءاربىر جول حالىق كوڭىلىنە مايداي جاقتى. قازاق ولەڭىنىڭ ەمانسيپاسيالانۋ جولىندا ەرەكشە ورىن يەلەنەتىن «قارلىعاشىم، كەلدىڭ بە؟» جيناعى دۇنيەگە وسىلاي كەلگەن-دى.

- مۇقاعالي قايتىس بولعاننان كەيىن ءابدىلدا تاجىبايەۆ بۋىرقانا تولقىپ، كەرەمەت سوزدەرىن ايتتى. «قازاق ادەبيەتىندەگى» قازانامادا قادىر مەن تۇمانبايلار ەرەكشە پىكىرلەرىن ارنادى. ءبارى تالانتتى زامانداسىن ۇلىقتادى. ءبىز، وقىرمان، ءسىز ەندى اقىن شىعارمالارىن بۇرىنعىدان دا تەرەڭ ساراپتايتىن شىعار دەپ كۇتكەن ەدىك... سونىڭ ءمانىسىن اڭگىمەلەۋگە قالايسىز؟

- اسكەردەن دە كەلدىم. ەكى-ءۇش اي ۇيدە قاراپ بوس جاتتىم. اقىرىندا، كينودا ىستەيتىن كامال سمايىلوۆ پەن قالتاي مۇحامەدجانوۆ ستۋدياعا جۇمىسقا شاقىردى. قىزمەت ورنىمىز - قالانىڭ سىرتىندا. كۇنى-بويى سوندا جۇرەمىز. كەشتەتىپ ۇيگە ارەڭ جەتەمىز. ءبىر كۇنى ايالدامادان ءتۇسىپ جاتسام، مۇقاعالي ۇشىراسا كەتتى. ءۇي اۋىستىرىپتى. «وسى ارادان جاقىن جەردە. ءتيىپ تۇر»، دەيدى. جاتا كەلىپ جابىستى. «ءۇيدى كورىپ شىق. كوپ ۇستامايمىن. باياعىدان قالاي ەكەنمىن؟ ءوستىم بە ەكەن، ءوشتىم بە ەكەن؟ جارتى ساعات ولەڭ وقيمىن. سوسىن بوساتامىن»، دەدى.

كوڭىلىن قيا المادىم. سوڭىنا ەرىپ كەلەمىن. كۇلاش بايسەيىتوۆا كوشەسىندە، بۇرىن ءابدىلدا تاجىبايەۆ كىرگەن ۇيدە ەكەن. «تسس، بۇرىن ىلعي ۇلىلار تۇرعان. ابايلاپ باسپاساق، ارۋاقتارى ويانىپ كەتەدى»، دەيدى مۇقاعالي. اۋىز بولمەدە لاشىن جەڭگەي استاۋ مالشىلاپ، كىر جۋىپ ءجۇر. سالەمدەسىپ ىشكە وزدىق. داپتەردى الىپ، ولەڭ وقي باستادى. باياعىسىنشا سىلتەيدى. كەمەلىنە كەلگەن پەرەن اقىن. ريزا بولىپ وتىرمىن. جارتى ساعات ءوتتى. وقۋىن دوعاردى. باس بارماعىمدى كورسەتتىم. مەن ماڭدايىنان ءبىر يىسكەدىم دە، ورنىمنان تۇردىم. سىرتقا شىعارىپ سالدى. «قىزمەتىڭ قالاي؟» دەدى. «شارشاتادى». «شارشايتىن كەزدە شارشاعان دۇرىس قوي. كەيىن ساعىنۋعا جاقسى!». قوشتاسىپ، ءجۇرىپ كەتتىم.

سول جۇمىس باستى جۇرىسپەن بەس جىل ءوتتى. 1975- جىلى قوڭىر كۇزدە ورتالىق كوميتەتكە اۋىستىم. 1976- جىلى مۇقاعالي دۇنيە سالدى. بىردە تەلەفون سوعىپ: «گۋريەۆ جاقتا تانىستارىڭ بار عوي. مەنىڭ بالام سول جاقتا قىزمەتتە ەدى. باس-كوز بولىپ ءجۇرسىن. بىرەۋ-مىرەۋىنە ايتىپ قويسايشى!»، دەدى. ون التىسىندا وقۋعا اتتانىپ كەتكەن بالادا قاي ءبىر ونداي پارمەندى تانىس بولادى دەيسىڭ. ۇيالا-ۇيالا بىرەۋگە تەلەفون شالدىم. ونىڭ نە تىندىرعانىن بىلمەيمىن.

وبالى نە كەرەك؟ قازاق قاۋىمى مۇقاعاليدى ولگەننەن سوڭ ۇلىقتاۋداي-اق ۇلىقتادى. وتە دۇرىس! ناعىز ماڭدايىڭىزعا تيگىزىپ، ماقتاناتىن اقىن. جيناقتان سوڭ جيناققا اۋىسقان سايىن وسە ءتۇستى. وسە-وسە شىرقاۋ بيىككە كوتەرىلدى. ءوز-وزىمنەن توعايىپ ءجۇردىم. ءتىرى كەزىندە العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ پىكىر ايتتىم. ونىما اقىننىڭ ءوزى ريزا بولدى. سوندا «ءبىر كورسەم-اۋ» دەپ ارمانداعان تۋعان جەرىنە دە باردىم. لاشىن جەڭگەيدىڭ اعاسى ازىمحانوۆپەن دە كەزدەسكەنمىن. بالا كەزدەگى ورىندارىندا بولعانمىن. اقىننىڭ ەكى تۋىپ، ءبىر قالعان دوسى ەركىن ءىبىتانوۆتىڭ ۇيىندەگى جەڭگەيدىڭ ۇزىلدىرە سالعان ادەمى ءانى الىگە دەيىن قۇلاعىمدا. الىس شالكودە جايلاۋى دا، قاق ورتادا شوككەن ۇلەكتەي سۇلاي جىعىلعان ەلشەن بۇيرەكتىڭ ەتەگىندەگى قاراساز دا، اسپان ءتوسىن ءبىر ءوزى بيلەگەن حانتاڭىرىنىڭ باۋىرىنداعى قالىڭ شۇبار دا - ءبارى-ءبارى ەسىمدە. ناعىز مۇقاعاليداي اقىن تۋاتىن مارقاسقا ولكە ەكەن دەپ تامسانىپ اتتانعانمىن.

تۇسىندا جان-ءتانىمدى سالىپ، جاقسى كورە جازعان عابيت، تاحاۋي، بەردىبەك، قالتاي، زەينوللا، مۇقاعالي، قادىر، جۇمەكەندەردىڭ قاي-قايسىسى دا قايتا اينالىپ سوعىپ، تەرەڭ ساراپتايتىن ساڭلاقتار دەپ بىلەمىن.

ءبىراق، ءومىر جەتپەي بارادى. كۇنى بويى جۇمىستا ءجۇرىپ، ودان ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن قاعاز قاجاپ، جۇمىس باستى عۇمىر وتكىزگەنىم از بولعانداي، كەيىنگى جىلدارى «ەل قامىن جەيتىن ەدىگە» كۇيىندە ءبىراز سەندەلىپپىن. قازىر كوڭىل جەتكەن جەرگە كوز، پەيىل جەتكەن جەرگە ءسوز جەتىسپەستەي بولىپ توقتاسىپ وتىرمىز.

مۇقاعاليدىڭ دۇنيەدە بولىپ كەتكەنىنە شۇكىرلىك دەيىك، اعايىن! ۇرپاق ءتىرى بولسا، ول تۋرالى ءسوز ءالى ايتىلا بەرمەكشى. بىرىنەن ءبىرى اسا تۇسپەكشى!

- اكادەميك سەيىت قاسقاباسوۆ «ايقىن» گازەتىنە بەرگەن سۇحباتىندا: «قازاق پوەزياسىنىڭ ولشەمى - اباي جانە مۇقاعالي»، دەدى. بۇل اسىرەلەپ ايتىلعان ءسوز بە، الدە، ويلانىپ ايتىلعان ءسوز بە؟ ادەبيەتتىڭ ابىزى رەتىندە وسىنىڭ اقيقات تورەلىگىنە توقتالا كەتسەڭىز.

- اباي دا، مۇقاعالي دا قالىڭ ورماندى قاق جارىپ وسكەن ءزاۋلىم بيىك سامىرسىندار عوي. كوكپەن بوي تالاستىرىپ تۇر. سوعان قاراعاندا، تۇلدىر تاقىرعا بىتپەگەن، قۇنارلى القاپتان جارالعان با دەپ قالامىن. اباي دا، مۇقاعالي دا شىدەر ۇزگەن جۇيرىكتەر ەكەندىگى راس قوي. رۋحاني ومىردە ابايشا تەرەڭدەۋ دە، مۇقاعاليشا سامعاۋ دا بولا بەرمەك!

- اقىننىڭ قايسىبىر زامانداستارىنا سەنسەك، مۇقاعاليدى ىزالاندىراتىن ۇلكەن سەبەپتەر بولماعان ەكەن. ءبارى دە جاقسى. دەر كەزىندە كىتاپتارى شىعىپ تۇرىپتى. ۋىس-ۋىس قالاماقى الىپتى. قىسقاسى، اقىننىڭ الابوتەن جولىن كەسكەن، قولىنان قاققان ەشكىم بولماپتى. بالەنىڭ ءبارىن اقىن ءوزى تاۋىپ الا بەرەتىن كورىنەدى. ياعني، ول كىسىلەرشە ايتساق «مۇقاعاليدىڭ تراگەدياسى - تۇرمىستىق تراگەديا». وسى تۋرالى ءسىزدىڭ كوزقاراسىڭىز قالاي؟

- پەندەلەر جۇرگەن جەردە پەندەلىك بولماي قويمايدى. لەۆ تولستويدىڭ ءوزىنىڭ شەكسپيرگە ءتىل تيگىزەتىنى بار. ول ەكەۋىنىڭ ءوزى سونداي بولعاندا، قالعاندارعا نە جورىق! مۇقاعاليدىڭ ەشكىم جولىن كەسكەن جوق، قولىنان قاققان جوق دەپ ايتا المايمىز. بالكىم، ونىڭ پەندەلىكتەن كورگەن ازابى دا جەتىپ ارتىلار. ءبىراق، ونى مۇقالتقان تەك بۇل ەمەس. ونى دىڭكەلەتكەن اياعىن اتتاتپاس توتاليتاريزم مەن ودان تۋىندايتىن كۇنباعار كونفورميزم. ول سولارمەن الىسىپ، سولاردى ەڭسەرگەن سايىپقىران. «بولدىرام دەپ بولماستى قيالىممەن، قايدان ءبىلسىن، بىتكەنىم قايران كۇشىم، بۇل عالام سەنىڭ تيتتەي جۇرەگىڭدە نە بولىپ جاتقاندىعىن قايدان ءبىلسىن!» دەپ كۇيزەلەدى اقىن. ەندى قىنجىلعاننان ەشتەڭە ونبەيدى. قالىڭ شىرشاسى قاپتاي وسكەن الاتاۋ باۋرايىنداي اقىن كىتاپتارىنا بارعان سايىن تەرەڭ بويلاپ، وندا ايتىلعان وي مەن سەزىمگە قانىعا تۇسەيىك! ەندى وقىرمان قاۋىمنىڭ باستى ماقساتى سول بولماق!

- «فاريزاعا» دەگەن ولەڭىن ءسىز دە وقىدىڭىز، ءبىز دە وقىدىق. بىزدىڭشە، وسى جىردا قىزعا قولىن جەتكىزە الماعان عاشىق جىگىتتىڭ وكسىكتى سەزىمى مۇلدەم جوق سياقتى. ەسەسىنە، بۋىرقانعان اقىن توڭمويىن قوعامنىڭ كەلىسسىز كەلبەتىن كوز الدىمىزعا ەلەستەتەدى. بۇعان ءسىز نە دەر ەدىڭىز؟

- بۇل ايتقانىڭىزعا الىپ-قوسارىم جوق. ۇلى اقىندى تەبىرەنتكەن فاريزانىڭ تالانتىنا دا باس يەمىن. ءاردايىم امان ءجۇرسىن!

- «قازىر ادامدار ولەڭ وقىمايدى»، دەپ جازىپ جاتامىز. دالەلدەرگە سەنگىڭ-اق كەلەدى. سەنەيىن دەپ تۇرعاندا مۇقاعالي ەسىڭە تۇسەدى. بۇگىنگى جاستار دا ونى دەن قويىپ وقىپ جاتىر. مۇنىڭ سەبەبى نە؟ وسى ەكى ارانى قالاي ايىرىپ بەرگەن بولار ەدىڭىز؟

- مۇقاعالي قازاق ولەڭىنىڭ ءورىسىن كەڭەيتىپ، بولاشاعىن نىعايتتى. وقىرماندارىن عانا ەمەس، اقىندارىن دا كوبەيتتى. زامانداستارىن عانا ەمەس، اعالارىن دا تامسانتتى. ونى ىزدەپ ءجۇرىپ وقيتىنداردىڭ جىلدان-جىلعا وسە تۇسكەنى دە راس. ەل اۋزىنان تۇسپەيدى. بۇعان قۋانامىز. بۇدان ءبىراق بىزدە كىتاپ وقيتىندار ازايىپ كەتكەن جوق دەگەن ءسوز تۋمايدى. كىتاپ باسۋ، كىتاپ تاراتۋ، كىتاپتى ناسيحاتتاۋ ماسەلەسى وتكىر تۇر. ونى جاسىرۋعا بولمايدى. حالتۋرششيكتەر وقىلماسا، تۇرسىن. لەۆ تولستويدىڭ، اۋەزوۆتىڭ اتىن ەستىگەندەر بولماسا، قولىنا ۇستاپ كورمەگەندەر كوبەيىپ بارادى. جاپپاي كىتاپسىزدانۋ زامانى كەلە جاتقانىن مۇقاعالي الدىندا ايرىقشا كۇيزەلىپ وتىرىپ ايتامىن. بۇرىن اۋىز ادەبيەتىنەن ايىرىلىپ قالىپ ەدىك. ەندى جازبا ادەبيەتىنەن دە ايىرىلىپ قالماقپىز. بۇل ساڭلاق اقىن مەن ناشار اقىن ماسەلەسىنەن گورى دە كۇردەلى گاپ.

- سوناۋ جەتپىسىنشى جىلدىڭ باسىنان بەرى مۇقاعاليشىل وقىرمان ءسىزدى مۇقاعاليدىڭ شىن جاناشىرى دەپ ۇعادى. بۇلاي ايت دەپ كوپشىلىكتى ەشكىم زورلاعان جوق. سول كوپشىلىككە قانداي سالەم جولداعان بولار ەدىڭىز؟

- اقىنىن ارداقتاعان ەل امان بولسىن.

- مۇقاعاليدىڭ مەرەيتويى قانداي ەرەكشەلىكتەرمەن كوز تارتسا دەيسىز؟

- ولەڭگە ىزەتتىڭ ونەگەسىن كورسەتسىن!

(ەگەمەن قازاقستان» گازەتى، 8 - ماۋسىم. 2011 - جىل»)