ءبىز قاي ولشەمدە ءومىر سۇرەمىز؟
نەمەسە اۋادا توزاڭ دا قوزعالماي، كۇن ساۋلەسىنىڭ ءوزى قاتىپ تۇرعانداي تىنىشتىقتا الدەكىمنىڭ داۋىسىن ەستىگەندەي ابدىراسىز با؟ ۇيىقتاپ جاتقان كەزىڭىزدە جانىڭىز تانىڭىزدەن ۇشىپ شىعىپ، كەيىن قايىرا ورالعانداي بولەك سەزىم كەشەسىز بە؟
كەيدە كوز الدىڭىزدا الدەنەلەر ەلەس بەرە مە؟ ەشقاشان كورمەگەن بەيتانىس ادامدى جولىقتىرىپ، ونى ءبىر تۇستان كورگەندەي، الايدا ەسىڭىزگە تۇسىرە الماي اۋرە-سارساڭعا تۇسەسىز بە؟ ءبىر جەرگە قويعان زاتىڭىز (كىسى كوزى تۇسپەيتىن، قولى جەتپەيتىن) جوعالىپ كەتىپ، جەر سيپاپ قالعان ءساتىڭىز بار ما؟ جەر جۇتقانداي جوعالىپ كەتكەن تانىستارىڭىز بار ما ەدى؟ الدەبىر جان جون ارقاڭىزدان سۇعىن قاداپ تۇرعانداي سەزىم بولا ما؟ الدەبىر جان نۇقىپ ءيا ءتۇرتىپ قالعانداي جاعداي تۋا ما؟ ءجۇرىپ كەلە جاتىپ ءيا وتىرعاندا كوزىڭىز قاراۋىتىپ، اينالاڭىزدىڭ ءبارى وزگەرىپ كەتكەندەي بولىپ، ءبىراق ءبىر عانا ءساتتىڭ ىشىندە ءبارى دە باز-باياعىشا، قاز-قالپىندا قالا ما؟ وندا ءسىز قوس الەممەن (پارالەللنىي مير) قارىم-قاتىناسقا تۇسكەنسىز نەمەسە قوس الەم سىزبەن قارىم-قاتىناسقا تۇسكەن.
قوس الەم؟
ەسىڭىزدە مە دەموكريت، ەپيكۋر سەكىلدى ەجەلگى گرەك ويشىلدارى ءبىز ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان كەڭىستىكتە بىزدەن باسقا، ءبىراق وتە ۇقساس بىرنەشە الەم ءومىر سۇرەتىنى تۋرالى ايتۋشى ەدى عوي. دۋلاتي مىرزا دا كوز الدىندا ءبىر قالا پايدا بولىپ، جاقىنداي بەرگەن كەزىندە جەر قاق ايىرىلىپ، ورتاسىنا ءتۇسىپ كەتكەنىن جازعان ەدى. قوس الەم بىزبەن بىرگە جاناما، قوسالقى تۇردە ءومىر سۇرگەنىمەن، ءبىزدىڭ الەمنىڭ زاڭدىلىقتارىنان دەربەس، تاۋەلسىز، ءبىزدىڭ ءۇيىمىز تۇرعان تۇستا ولاردىڭ دا ءۇيى تۇرۋى مۇمكىن، ءبىز جەرمەن ءجۇرىپ كەلە جاتىپ ولاردىڭ تەڭىزىن كەشىپ كەلە جاتۋىمىز مۇمكىن، ءبىزدىڭ پەرىشتە مەن پەرى دەگەنىمىز، ولاردىڭ وزدەرى بولۋى ابدەن مۇمكىن بولەكشە جاراتىلىس، وزگەشە بولمىستىڭ، باسقا ولشەمدەردىڭ زاڭدىلىقتارىندا عۇمىر كەشەدى.
جاراتىلىس تانۋ عىلىمدارىنىڭ قازىرگى زاماناۋي باعىتتارى قوس الەمنىڭ بار ەكەندىگىن جوققا شىعارمايدى. قايتا سونىڭ شىندىعىن دالەلدەۋگە ۇمتىلۋدا. ءبىز عالامدى ءۇش ولشەممەن قاراستىرىپ كەلدىك. جاڭا كوزقاراستار عالام ءۇش قانا ەمەس، ءتىپتى جۇزدەگەن ولشەمدەردەن تۇرۋى مۇمكىن ەكەندىگىن العا تارتۋدا. دەمەك، كوپتەگەن ولشەمدەر بار بولاتىن بولسا، سول ولشەمدەردە ءومىر سۇرەتىن كوپتەگەن جاناما الەمدەردىڭ بار ەكەندىگى شىندىققا اينالادى. ال ولشەمدەر بەلگىلى ءبىر نۇكتەدە بەلگىلى ءبىر جۇلدىزدىڭ تۇسىندا قيىلىسۋى دا ىقتيمال. ولاردىڭ قيىلىسۋى جۇزدەگەن جىلداردا ءبىر مارتە نەمەسە ءبىر ساتتە ءجۇز مارتە (مىسالعا) جۇزەگە اسۋى مۇمكىن. ولشەمدەر قيىلىسقان ساتتە ءبىز باسقا قوس الەمدەردىڭ تابيعاتىنا تاپ كەلەمىز.
ويلاپ كورەلىكشى، مىسالى، مىسىر نەمەسە كانادالىق، مەكسيكالىق پيراميدالاردىڭ سالىنۋ قۇپياسى اشىلدى ما؟ نەمەسە جەر بەتىندەگى الىپ سۋرەتتەردىڭ؟ حالىق ىشىندە وسى ماسەلەلەرگە قاتىستى كەڭ تارالعان ەكى پىكىر بار: ولاردى جات عالامشارلىقتار نەمەسە بىزگە دەيىنگى بولعان ۇلى وركەنيەتتەر پەرزەنتتەرى سالعان. جات عالامشارلىقتار سالسا تىم بولماعاندا ءبىر بەلگى، بولعان وركەنيەتتەر سالسا، ءبىر دەرەك قالار ەدى عوي. ال تاريح بۇل ماسەلەدە ءۇنسىز قالادى. ەگەر قوس الەمدەردىڭ بارلىعىنا سەنەتىن بولساق، بۇل الىپ قۇرىلىستاردىڭ ءبارى بىزبەن بىرگە ءومىر سۇرەتىن قوس الەم تۇرعىندارىنىڭ (ولار دا جەرلىكتەر) قۇرىلىستارى بولۋى دا عاجاپ ەمەس. ولشەمدەر قيىلىسقان ساتتە ەكى نەمەسە ودان دا كوپ الەمدەردىڭ قاقپاسى (وبرازبەن ايتقاندا) اشىلىپ، ءبىرىنىڭ دۇنيەسى بىرىنە وتپەسىنە كىم كەپىل؟ ەندى قارالىق، ءبىز ءوزىمىزدى جەردىڭ نەگىزگى جانە جالعىز تۇرعىندارى سەزىنەمىز، ءبىراق ءبىز جەردىڭ نەگىزگى تۇرعىندارىمەن جاناما عۇمىر كەشۋشى تىرشىلىك يەلەرى بولۋىمىز دا مۇمكىن عوي. ولار ءبىزدى ەلەس دەپ ويلاۋى دا مۇمكىن.
جەر بەتىندەگى ءبىزدىڭ الىپ قۇرىلىستار نەمەسە ولاردىڭ الىپ قۇرىلىستارى نەگە بىزگە كەدەرگى كەلتىرمەيدى دەگەن سۇراق تۋسا، مۇنىڭ ءبارى دە جاسۋشالار ىشىندەگى اتومداردىڭ ويىنى عانا. ول اتومدار ءبىز ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان ولشەمدەردە عانا بىرىگىپ، قاتتى زاتقا اينالادى. ال ولار ءۇشىن اتومدار تەك قانا بولشەكتەر عانا. سۋدىڭ مۇزعا (جۇمساقتىڭ قاتتىعا)، مۇزدىڭ سۋعا (قاتتىنىڭ جۇمساققا)، سۋدىڭ بۋعا (جۇمساقتىڭ اۋاعا) اينالىپ كەتۋى سەكىلدى. ءدال سولايشا ولاردىڭ دا قۇرىلىستارى ءبىزدىڭ ولشەمدە اۋاعا اينالىپ كەتەدى. ال پيراميدالاردىڭ ساقتالىپ قالۋىنا كەلسەك، ەكى نەمەسە ودان دا كوپ الەمدەر قيىلىسقان ساتتە ولاردىڭ اتومدارى بەلگىلى ءبىر ۋاقىتقا ءبىر-بىرىنە بەيىمدەلۋى مۇمكىن. ال قايتا اجىراعان ساتتە ءار ولشەمدەگى الەمدەر ءوز كەيىپىنە قايتا ەنەدى. قابىرعالاردان (قاتتى زاتتاردان) ءوتىپ كەتە الاتىن ادامدار تۋرالى ەستىدىڭىز عوي. مۇنداي قابىلەتى بار ادامدار اڭىزدا عانا ەمەس، شىنايى ومىردە دە عۇمىر كەشكەن. ولارعا بۇل قابىلەت الەمدەر ءبىر-بىرىمەن قيىلىسقان ساتتە ءدال ءبىر ورتا نۇكتەسىندە تۇرىپ قالىپ، سودان ءبىتۋى دە عاجاپ ەمەس. ۋاقىتتان ۋاقىتقا ءوتۋ ىقتيمالدىلىعى تۋرالى ەينشتەين تەوريالارىنان باستاپ، بۇگىنگى بولجامدارعا دەيىن وتكەن ۋاقىتقا قايتا ورالۋعا بولمايدى، تەك بولاشاققا وتۋگە بولادى دەگەندى ايتىپ كەلەدى.
ءسىز مىناعان قالاي قارار ەدىڭىز: ۋاقىت سيكلدارعا بولىنەدى، ءار ادام قاي جۇلدىزدىڭ استىندا تۋىلۋىنا بايلانىستى ءار سيكلدىڭ وكىلدەرى بولىپ سانالادى. ياعني ءار سيكلدىڭ باستالۋ جانە ءبىتۋ كەزەڭى بار. «زامانداس» دەگەن ۇعىم وسى سيكلدىڭ جالپى حالىقتىق اتاۋى. ادام سول سيكلدى ءسۇرىپ بىتكەننەن كەيىن (ادام ولمەيدى، ادام باسقا ولشەمگە وتەدى) سول سيكلدىڭ ىشىندە قالادى. زامان تۇتاس ءبىر ۆاكۋۋم رەتىندە جاڭا الەمگە اينالادى. ءبىز بيولوگيالىق ۋاقىتى عانا ءتامامدالعان (!) ادامنىڭ ءتانىن (تاعى دا جاسۋشالار مەن اتومدار) جەرگە تاپسىرامىز. جەرگە وتكەن ءتان قايتا اتومدارعا ىدىراپ، باسقا ءتاندى قۇرايدى. الايدا ول باسقا ولشەمدە پايدا بولادى. ادامزات ساناسىنداعى قوس الەمدەردىڭ بالامالارى: جۇماق پەن توزاق كەڭىستىكتىڭ الدەبىر تۇكپىرىندە ەمەس، ءدال وسى جەر بەتىندە بولۋى دا مۇمكىن. ءبىر جاراتۋشىعا عانا ايان، جۇماق ءيا توزاق ءدال قازىر ءوزىمىز كەشىپ وتىرعان ولشەم شىعار.
نەگىزگى اڭگىمەگە ورالساق، ءبىزدىڭ ولشەمنىڭ ءبىر سيكلىنداعى وقيعالار ەكىنشى ولشەمنىڭ ءبىر سيكلىندا قاز-قالپىندا قايتالانۋى دا نەمەسە باسقاشا ءوربۋى دە راس. كوركەم ادەبيەتتەگى كەيىپكەرلەر مەن سيتۋاسيالار سەكىلدى. ءبىر سيتۋاسيانىڭ شاحمات ويىنى سەكىلدى كوپتەگەن جۇرىستەرى، ياعني شەشىمدەرى بار. ءبىراق ءبىزدىڭ ولشەمدە، ءبىز سونىڭ ءبىرىن عانا تاڭدايمىز. ال ەكىنشى ءبىر ولشەمدە ەكىنشى نۇسقاسى، ءۇشىنشى ولشەمدە ءۇشىنشى نۇسقاسى جۇزەگە اسىپ جاتۋى مۇمكىن. سوندىقتان دا ءار ولشەمدە، ياعني ءار قوس الەمدە تاريح وزىنشە جاسالادى. تاريح دەگەنىمىزدىڭ ءوزى سەبەپتەر مەن سالدارلاردىڭ جيىنتىعى ەمەس پە؟! وسى تۇرعىدان كەلگەندە، ادامزات بالاسى ءوز ولشەمىندە دۇرىس تاڭدالماعان ءبىر شەشىمنىڭ اسەرىنەن باسقا ولشەمدەگىلەردىڭ (پيراميدالاردى سالۋشىلار) بولمىستىق جانە تۇرمىستىق ساناسىنان كەشىگىپ قالۋى ىقتيمال. ادام بالاسىنىڭ ومىرگە كەلگەن ساتىندە ەشتەڭە بىلمەۋىنىڭ دە قۇپياسى وسىندا. ول باسقا ولشەمنەن كەلدى. باسقا ولشەمدە ينتەللەكتۋالدىق جانە ينتۋيسيالىق تاريح باسقا مازمۇندا ءوربيدى. ال كەيدە قوس الەم تۇرعىندارى ءبىر-بىرىنە اتومعا اينالىپ بارىپ وتپەي، تىكەلەي الىپ قۇرىلىستار سەكىلدى ترانسفورماسيا جاسايتىن كەزدەرى دە بولاتىن سەكىلدى. نەگە دەسەڭىز، ادامزات بالاسىنىڭ ميفتىك، ياعني اپريوري ساناسىندا باسقا ادامدار ياعني حالىقتار تۋرالى دەرەكتەر ساقتالىپ قالعان. جانە ولاردى بوگدە عالامنان كەلۋشىلەر دەپ تانىمايمىز. ماسەلەن، ولار كىمدەر؟
قازاق اڭىزىنداعى جەر استىندا عۇمىر كەشەتىن جىلان باپى ەلى، جاپون ميفولوگياسىنداعى ادامداردان بيىك جانە قۋاتتى، وتكىر ءتىستى جانە وت كوزدى سيكومە حالقى، سامود اڭىزدارىنداعى جەر استىندا تۇراتىن، مامونت باعۋشى الاسا بويلى سيحيرتيا حالقى، ەجەلگى قىتاي ميفولوگياسىنداعى قۇس اياقتى ياومين حالقى، وسەتيا ميفىندەگى جەتى باستى، جالعىز كوزدى ۋايگتار، نەمىس اڭىزدارىنداعى جاپىراقتى التىنعا اينالدىرا الاتىن، ادامدار ءۇشىن بۇلت شاقىرىپ، جاڭبىر جاۋعىزۋ قولىنان كەلەتىن قاتىگەز فەنكە الىپتارى، گرەك اڭىزدارىنداعى راقات ءومىر كەشەتىن گيپەربوريالىقتار، فين جانە ەستون اڭىزدارىنداعى جەر استىندا عۇمىر كەشىپ، قۇبىلىپ، كەز كەلگەن كەيىپكە ەنە الاتىن مااحيس قۇبىجىقتارى، ماري ميفتەرىندەگى الىپ اعاشتار تىزەسىنەن عانا كەلەتىن، اياق كيىمدەرىنەن قورعان سوعاتىن نار الىپتارى، كونە گەرمان اڭىزدارىنداعى جەر استىنداعى وراسان زور بايلىقتى يەلەنۋشى جارتىلاي قۇداي نيبەلۋنگ حالقى، كونەقىتاي ميفىندەگى ادام جەگىش فەي-فەي حالقى، گرەك اڭىزىنداعى وتكەن شاقتى ۇمىتتىرۋشى لوتوس گۇلىن جەيتىن لوتوفاگ حالقى، ۋگر اڭىزدارىنداعى ميس الىپتارى نەمەسە ادام جەگىش الىپتار - مەنكتەر، گرەك ميفولوگياسىنداعى بويلارى قۇمىرسقادان بيىك، مايمىلدان تومەن پيگمەي حالقى، ادىگەي اڭىزدارىنداعى كوپ باستى، كوپ كوزدى ينىج الىپتارى نەمەسە اتتىڭ ورنىنا قويان مىنگەن جاۋىنگەر يسپ ەرگەجەيلىلەرى، جوعالىپ كەتكەن لەمۋريا قۇرلىعىنىڭ تۇرعىندارى، ادامداردىڭ ارعى تەگى سانالاتىن لەمۋرلىقتار، پلاتون ايتاتىن جوعالىپ كەتكەن اتلانتيدانىڭ ءۇش كوزدى اتلانتتارى، گرەك اڭىزدارىنداعى جانۋارلار مەن وسىمدىكتەردى ۋ قوسىلعان ستيكس سۋىمەن سۋارىپ ءولتىرۋشى جىن حالىقتارى - تەلحيندەر، ەرتەگى ارالىندا عۇمىر كەشەتىن جومارت تا قوناقجاي فەاكتار، جالعىز كوزدى سيكلوپتار، قىتاي اڭىزدارىنداعى ماڭگىلىك ءومىر اعاشى - گانمۋ وسەتىن جەردە تۇراتىن ماڭگى ءومىر ءسۇرۋشى قارا ناسىلدى بۋسىمين حالقى، كىشى ازيادا ءومىر سۇرگەن جاۋىنگەر ايەلدەر حالقى - امازونكالار، الىپ رەفايم حالقى، اريماسپى حالقى، اريشاپسى حالقى، ورىس فولكلورىنداعى ينديادا عۇمىر كەشۋشى يت باستى حالىق، قىتاي اڭىزىنداعى قۇلاعىنان ەكى جىلان شىعىپ تۇراتىن، قولىندا ەكى جىلانى بار مەيىرىمدى كۋافۋ حالقى، تاعى دا باسقا كوپتەگەن ميفتىك حالىقتار. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، بۇل حالىقتار ءالى دە بار، ءبىراق باسقا ولشەمدە ءومىر سۇرەدى. وسىناۋ قوس الەم تۇرعىندارىنىڭ ءبىزدىڭ ولشەمگە وتكەندەرى قىرىلىپ كەتۋى دە مۇمكىن ەدى. قوس الەمنىڭ وسى تەكتەس تۇرعىندارىنىڭ اڭىزدارىندا ادامزات بالاسى قالاي بەينەلەنەدى ەكەن؟!
ەرلان ءجۇنىس
دەرەككوز: «ايقىن» گازەتى