حايۋاناتتار ءزىلزالانى قالاي سەزەدى؟

استانا. قازاقپارات - الەمدە تىرشىلىك ەتەتىن حايۋاناتتار سەزىمتالدىق جاعىنان بىرىنەن ءبىرى وزادى. اڭداردىڭ بويىندا ءدام جانە ءىيىس سەزۋ ورگاندارىنىڭ جاقسى جەتىلۋى - ولاردىڭ ءومىر ءسۇرۋى ءۇشىن اسا قاجەتتى قۇبىلىس.

وسى ارقىلى ءبىرى باقتالاستارىنان قورعانسا، ەكىنشى بىرەۋلەرى جەمتىگىن ىزدەيدى. سونىمەن قاتار سەزىمتالدىق ولاردى اۋرۋ-سىرقاۋدان، ءتۇرلى قاۋىپ-قاتەردەن ساقتانۋعا دا كومەكتەسەدى. وسىدان دا بولار، ءۇي جانۋارلارىنىڭ كوڭىل كۇيى مەن ءتۇرلى داعدىلارىنا قاراپ، قاۋىپتى جاعدايدان ادامداردا امان قالعان وقيعالار بار. ياعني تابيعاتتىڭ توسىن قۇبىلىستارىن ءۇي جانۋارلارى مەن حايۋاناتتار تەز سەزەتىن كورىنەدى.

ءتىپتى بۇل دالەلدەۋدى قاجەت ەتپەيتىن مىسالدار. ايتالىق، يتتەر مەن مىسىقتار توڭىرەگىندە اڭگىمە كوپ. ءتىپتى بالىقتاردىڭ ءوزى ءزىلزالا الدىندا تەڭىزدىڭ تۇبىنە كەتىپ قالادى ەكەن (اكۆاريۋمداعى بالىقتار دا ىدىس ءتۇبىن پانالايدى). دۇنيەنى ۋىسىندا ۇستاعان ادامداردان اسىپ تۇسەتىن قاسيەتتەر ءتۇز تاعىلارى مەن ءۇي جانۋارلارىندا قالاي پايدا بولادى؟ بۇل سۇراققا جاۋاپ ىزدەگەندەر ازىرشە ءۇنسىز وتىر...

2004 -جىلى تەربەلگەن تەڭىز

ازيا ەلدەرىن دۇرلىكتىرگەن وقيعا الدىندا مايمىلدار ەلدى مەكەندەردەن ۇزاقتاۋ جەرگە قاشىپ كەتكەن. ال پىلدەر جانتالاسىپ، اياعىنداعى شىنجىرلاردى ءۇزىپ كەتكەن. ال بۋىرقانعان تەڭىز جاعالاۋدى تۇگەل شايىپ كەتكەندە عانا جۇرت اڭدار مەن حايۋاناتتاردىڭ نەگە مازاسىزدانعانىن انىق سەزگەن. ITV تەلەكومپانياسىنىڭ قىزمەتكەرى پيتەر مينس شري-لانكادا بولعان وقيعانى بىلايشا ەسكە الادى:

«سۋناميدەن كەيىن التى اي وتسە دە تەڭىزدىڭ وڭتۇستىك شىعىس جاعالاۋىندا تولقىنمەن بىرگە لىقسىعان ادام ولىكتەرى جاعالاۋعا كەلىپ جاتتى. مەن وسى كەزدە يالا ۇلتتىق پاركىندە بولدىم. سۋنامي قاسىرەتىن كوزبەن كورۋ ءۇشىن تالاي ادام پىلمەن جولعا شىقتى. وسى كەزدە پىلدەر مازاسىزدانا باستادى. اۆتوبۋسقا مىنگەن جاپوندىق 40 تۋريست بۇعان ءمان بەرمەستەن جولعا شىعىپ كەتتى. ەگەر ولار جاعالاۋدا تۇرا بەرگەندە امان قالار ەدى. ءبىر ساعاتتان سوڭ سۋنامي جاعالاۋدى تۇگەل شايدى».

قاسىرەتتى وقيعالاردان سوڭ، جۇزدەگەن ادام ءولىپ جاتقاندا، سول ماڭدا توعايدا تىرشىلىك ەتەتىن حايۋانداردىڭ ءتىرى قالۋى تاڭعالدىرعان. ءۇندى جاعالاۋىنداعى سۋنامي كەزىندە ءبىر عانا اڭ ولگەن. شري-لانكادا 30000 ادام ولگەندە بىردە-ءبىر حايۋانات زارداپ شەككەن جوق. سوندا ولار سۋناميدى قالاي سەزگەن؟

قارا جەر قاق ايىرىلعاندا...

گاۆاي ۋنيۆەرسيتەتى جانىنداعى گەوفيزيكا ينستيتۋتىندا تەڭىز داۋىلىن زەرتتەۋمەن اينالىساتىن عالىم دجوردج پاراراس-كاراياني ءوز كۇندەلىگىندە 1920- جىلى قىتايدا بولعان كۇشتى جەر سىلكىنىسى تۋرالى ايتادى. كۇشى 8،5 بالعا جەتكەن وسى وقيعا زارداپتارى ءالى كۇنگە زەرتتەلۋدە. ال 1966- جىلى سولتۇستىك قىتايدا بولعان ءزىلزالا الدىندا اۋىلداعى يتتەر ايدالاعا قاشىپ كەتىپتى. وسىنداي توسىن جاعدايلاردى زەرتتەپ جۇرگەن ديانا ل.گەررەرونىڭ ايتۋىنشا، اڭدار مەن ءۇي جانۋارلارىنىڭ قاتەر الدىنداعى مىنەز-قۇلقىن زەرتتەۋ اسا ماڭىزدى. ماسەلەن، 1975 - جىلى حايچەن قالاسىندا بولعان 7،3 بالدىق ءزىلزالا كەزىندە عالىمدار 1974- جىلعى تاجىريبەلەرىنە سۇيەنگەن. سول جىلى نە بولىپ ەدى؟ جەر سىلكىنەردەن ءبىراز ۋاقىت بۇرىن جىلان، تىشقان ىندەرىنەن بەزىپ كەتىپتى. ءتىپتى قۇستار دا ەلەكتروماگنيت ءورىسىن انىق سەزگەن. وسىنىڭ ناتيجەسىندە ماماندار 1975 -جىلىءزىلزالا ۋاقىتىن ءدال انىقتاعان. وسى ەكى وقيعا كەزىندە قاراپايىم جۇرت سيىر، جىلقى، ءيت، مىسىق سەكىلدى ۇيدەگى ءتورت اياقتىلاردىڭ مازاسىزدانۋىنان ۇركىپ، الدىن الا دايارلانعان. ناتيجەسىندە ءزىلزالا كەزىندە امان قالعان. ناقتىراق ايتساق، تۇرعىندار قالادان توسىن وقيعادان ءبىر اپتا بۇرىن قاۋىپسىز جەرگە كوشىرىلگەن.

امەريكالىق عالىمدار رۋپەرتوم شەلدرەي مەن دەۆيد دجەەم براۋن جىلقى، ءيت، مىسىق، ەشكى جانە تورداعى قۇستاردىڭ كومەگىنە سۇيەنە وتىرىپ، لوس-اندجەلەس ماڭىنداعى سان-فەرناندو-ۆەللي قالاسىنداعى ءزىلزالانى الدىن الا بولجاعان. 1979 بەن 1981 - جىلدار ارالىعىندا ا ق ش گەولوگيا قىزمەتى جەر تەربەلىسى ءجيى بايقالاتىن كاليفورنيادا 1200 ەرىكتى باقىلاۋشىلاردى قاتىستىرا وتىرىپ، جاڭا جوبانى ىسكە اسىرعان. جەتى رەت الدىن الا دابىل بەرۋ بارىسىندا جەر سىلكىنىسى راستالعان. الايدا قاراجات تاپشىلىعىنان بۇل جوبا تولىق ىسكە اسپادى.

سوندا حايۋاندار ءزىلزالانى قالاي سەزەدى؟

بۇل سۇراق ءجيى قويىلادى، ءبىراق ناقتى جاۋاپ بەرۋ قيىن. ءبىر عالىمداردىڭ ايتۋىنشا، جەر استىندا تەربەلىس بايقالعاندا اۋاعا بوگدە گازدار شىعاتىن كورىنەدى. ال سونى اڭدار مەن جانۋارلار ءبىرىنشى سەزەدى. سەزىمتالدىق قاسيەتى جوعارى بولعاندىقتان حايۋاناتتار اۋاداعى وزگەرىستەردى بىردەن بايقايدى ەكەن. الايدا مۇنىڭ ءوزى دە ءالى كۇنگە بولجام عانا. ا ق ش گەولوگيا قىزمەتىنىڭ رەسمي مالىمدەۋىنشە، جان-جانۋارلار مەن اڭداردىڭ مىنەز-قۇلقىنىڭ وزگەرۋمەن بايلانىستى ءزىلزالانى الدىن الا بولجاۋ مۇمكىن ەمەس. بۇعان ناقتى دالەلدەر بولا تۇرسا دا، عالىمدار عىلىمي تۇرعىدا ناقتىلانباعان جاعدايعا سەنىمسىزدىكپەن قاراپ وتىر. ال ءدال كەلگەن كەيبىر وقيعالاردى كەزدەيسوق سايكەستىك دەپ باعالاۋعا بولادى.

ەندى بىرەۋلەر قىزىق وقيعالاردى ينفرادىبىسپەن بايلانىستىرادى. جەر استىن پانالايتىن اڭداردىڭ سىرتقا بەزىپ شىعاتىنى دا سوندىقتان سەكىلدى. ايتالىق، ءپىلدىڭ قۇلاعى ناشار ەستيدى. ءبىراق ولار ينفرادىبىستى قاتتى سەزەدى. شالعايداعى پىلدەر ءوزارا وسى ينفرادىبىس ارقىلى حابارلاسادى. ينفرادىبىس - تومەن تولقىندى تەربەلىس: ول ادام قۇلاعىنا شالىنا بەرمەيدى. قۇلاعى ناشار ەستيتىن ءپىلدىڭ وسى دىبىستى سەزىپ قويۋى - ادام نانعىسىز. الايدا ولاردىڭ 9،8 شاقىرىم جەردەن ءبىرىن-ءبىرى «شاقىرىپ» الۋى تاڭعالارلىق جاعداي. وسى سەكىلدى سان ءتۇرلى وقيعالاردى وي ەلەگىنەن وتكىزگەن عالىمدار ءتۇز تاعىلارىنىڭ ەرەكشە قابىلەتىن ءالى دە زەرتتەۋ كەرەكتىگىن ايتادى.

داۋىل

بيولوگ مايك حەيتحاۋس كۇشتى داۋىلدى اڭداردىڭ دەر كەزىندە سەزەتىندىگىنە كوز جەتكىزگەن. ايتالىق، 2004- جىلى فلوريدا شتاتىنداعى «چارلي» داۋىلىنان 12 ساعات بۇرىن تەڭىز جاعالاۋىنداعى 12 اكۋلا الىسقا ۇزاماسا دا تەڭىز تۇبىنە بويلاپ، جان ساقتاپ قالۋدىڭ امالىن ويلاستىرعان. ەكى اپتادان سوڭ عانا تەڭىزدىڭ جوعارى قاباتىنا كوتەرىلگەن. وسىعان بايلانىستى عالىمدار تەڭىزدى مەكەندەيتىن اكۋلا، دەلفين، تاسباقالاردى دا باقىلاۋعا العان. ءبىر قىزىق جاعداي جاپونيادا دا تىركەلىپتى. وندا داۋىل الدىندا اكۆاريۋمداعى بالىقتار شورشىپ، سىرتقا شىعىپ كەتە جازداعان. ال تور ىشىندەگى قۇستار دا شىر-پىر بولعان. كاليفورنيالىق گەولوگ دجيم بەركلاند قىتايلىقتاردىڭ ءتاسىلىن وتە جوعارى باعالايدى. بۇعان مىسال رەتىندە ول ءوز مىسىعىنىڭ جەر سىلكىنەر الدىندا ۇيدەن قاشىپ كەتكەنىن ايتادى.

بەركلاند ءىرى ءۇش قالادا جارىق كورەتىن باسىلىمداردان جوعالعان ءيت-مىسىقتاردىڭ ءتىزىمىن ءجيى قارايدى ەكەن. ەگەر ولاردىڭ ءتىزىمى كوبەيىپ كەتسە، ايتەۋىر تابيعات اپاتى بولاتىن كورىنەدى. XX عاسىردىڭ سوڭىندا سەيسموبيولوگيا جاقسى دامىدى. زەرتتەۋگە الىنعان 930 1499اڭنىڭ 70 ءتۇرى عانا اپاتتىڭ الدىن الا بىلۋگە سەپتىگى تيەتىندىگىن بايقاتقان. ال قانداي اڭ جەر سىلكىنىسىن ءبىرىنشى بولىپ سەزەتىندىگىن انىقتاي كەلگەندە، ءبىرىنشى ورىنعا ءۇي جانۋارلارىنان - ءيت، بىلايعى حايۋاناتتار اراسىنان بالىق سەزىمتالدىعىمەن كوزگە تۇسكەن. ەندى ءوز ەلىمىزگە كەلەيىك: وسىدان 100 جىل بۇرىن الماتىدا بولعان ءزىلزالادان قالا قيراپ قالدى (وسى وقيعا الدىندا قالادا 19387 كىرپىش ءۇي، 938 اعاشتان سالىنعان ءۇي بولعان). ءيا، ول كەزدە ءۇي جانۋارلارىنىڭ قانداي كۇي كەشكەنىن ەشكىم ءدوپ باسىپ ايتىپ بەرە الماعانىمەن، كەيبىرەۋلەر ءۇي جانۋارلارىنىڭ قاتتى مازاسىزدانعانىن بايقاعان. ىلە-شالا 9-10 بالدىق ءزىلزالا قالانىڭ كۇل-تالقانىن شىعارادى. 800 گە جۋىق ادام ءولىپ، جاراقات العاندار از بولماعان. بۇل ءزىلزالا قازاقستاندىقتاردى قاتتى شوشىتقانى تاريحتان بەلگىلى.

ءتىپتى ۇستىمىزدەگى جىلعى 1- مامىرداعى ءزىلزالالار الماتىلىقتاردى اياعىنان تىك تۇرعىزدى. وكىنىشكە قاراي، پاتەرلەرىندەگى يتتەرىنىڭ ءۇنسىز قالعانىنا نالىعاندار قانشاما. وسىعان قاراپ وتىرىپ، كەيدە ءيت پەن مىسىققا دا سەنۋدىڭ رەتى جوق شىعار دەگەن ويدا قالاسىڭ. ال ەندى كەيبىر تۇرعىندار جاپوندىقتاردىڭ تاسىلىنە كوشە باستاپتى. ۇيدەگى اكۆاريۋمدا بالىق ۇستاعان يتكە قاراعاندا تيىمدى كورىنەدى. ءبىرىنشى كەزەكتە ساسىق يىستەن قۇتىلاسىز، ەكىنشىدەن، قۇلاعىڭىز تىنشىپ قالادى. ەڭ باستىسى، ءيتتى سەرۋەندەتۋ ءۇشىن ءيت بولىپ كوشە كەزبەيسىز. ال الماتى ماڭىنداعى ارنايى زووباقتا ءزىلزالانى الدىن الا بولجاۋ ءۇشىن باعىلاپ جاتقان اڭ مەن قۇستاردىڭ تاعدىرى بەلگىسىز. كۇنى كەشەگى دۇربەلەڭدە ولاردىڭ قانداي كۇي كەشكەنى تۋرالى بىردە-ءبىر مامان-عالىم جاق اشقان جوق. وسىعان قاراعاندا ءبىز قاۋىپ-قاتەردىڭ الدىن الۋ شارالارىن جىلى جاۋىپ قويعان سەكىلدىمىز...

جولداسبەك دۋاناباي

دەرەككوز:«ايقىن» گازەتى