سوعىستىڭ ءبىز بىلمەيتىن ءبىر قىرى
ارينە، بۇل ءوز الدىنا جەكە اڭگىمە. سونداي-اق قازىرگى تاريحشىلار، وتكەن سوعىستىڭ قىر-سىرىن زەرتتەپ جۇرگەندەر 50 ميلليونعا تارتا ادام بالاسىن جالماعان ۇلكەن سوعىستىڭ اششى اقيقاتىن ەندى ايتا باستادى.
كەڭەستىك داۋىردە يدەولوگيا ءۇشىن ۇلى وتان سوعىسىنىڭ كوپتەگەن قىرلارى جابىق بولدى، قۇپيا ساقتالدى. حالىقتىڭ وتانشىلدىق سەزىمىن وياتۋ ءۇشىن جالعان باتىرلار جايلى كەڭىنەن ايتىلدى. ءسويتىپ، ەلدى رۋحتاندىردى. ءبىر جاعىنان قاراعاندا بۇل دا دۇرىس. ويتكەنى جۇرتتىڭ وتان سۇيگىشتىك رۋحىن وياتۋ ءۇشىن ول دا قاجەت. ماسەلەن، ماسكەۋدى قورعاعان 28 پانفيلوۆشىلار جونىندەگى اڭىزعا بەرگىسىز اڭگىمەلەردى ەسكە الالىق. ال قازىر سول سوعىستى زەرتتەپ جۇرگەندەردىڭ پىكىرى كەرىسىنشە.
مىسالى، («ازاتتىق راديوسى». 23.02.2010 . جاسۇلان كوجەكوۆ) 1942- جىلدىڭ 22- قاڭتارىندا «كراسنايا زۆەزدا» گازەتىندە ادەبيەت ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى الەكساندر كريۆيسكيدىڭ «28 باتىر تۋرالى» وچەركى جارىق كوردى. وندا 1941- جىلدىڭ كۇزىندە الماتىدا جاساقتالعان 316-اتقىشتار ديۆيزياسىنىڭ 28 پانفيلوۆشى-باتىرلارىنىڭ ەرلىكتەرى جايىندا ەگجەي-تەگجەيلى باياندالدى. الەكساندر كريۆيسكيدىڭ سول كەزدەرى جازعان اتاقتى ءسوزى كەڭەس وداعىنداعى سوعىستان كەيىنگى ميلليونداعان كومسومولداردىڭ ەسىندە قالعاندىعى انىق:
«ەلۋدەن استام جاۋ تانكىسى پانفيلوۆ اتىنداعى ديۆيزيانىڭ جيىرما توعىز سوۆەتتىك گۆاردياشىلارى قورعاعان شەپكە جىلجىپ كەلەدى. جيىرما توعىزدىڭ ىشىنەن بىرەۋى عانا جىگەرسىزدىك تانىتتى... ولاردىڭ بىرەۋى عانا قولىن جوعارى كوتەردى، بىرنەشە گۆاردياشى ءبىر مەزگىلدە، كەلىسپەستەن، بۇيرىقسىز، قورقاق، ساتقىندى اتىپ سالدى... سوعىس ءتورت ساعاتتان استامعا سوزىلدى. بۇل كەزدە جاۋدىڭ 14 تانكى مايدان دالاسىندا قيمىلسىز قالعان ەدى. سەرجانت دوبروبابين مەرت بولدى، قىزىل اسكەر شەمياكين دە قازا تاپتى... كونكين، شادرين، تيموفەيەۆ جانە تروفيموۆتار دا جان تاپسىردى... كوزى قىزارىپ كەتكەن كلوچكوۆ جولداستارىنا قارادى. دوستار، وتىز تانكى ەكەن، - دەدى ول جاۋىنگەرلەرگە، - بىزگە وسى جەردە ولۋگە تۋرا كەلەتىن شىعار. رەسەي - كەڭ بايتاق، ءبىراق شەگىنەرگە جەر جوق - ارتىمىزدا موسكۆا...» الايدا مايداندا دا، تىلدا دا جاپاتارماعاي وقىلعان اتاقتى وچەركتە كەلتىرىلگەن فاكتىلەر سوعىس كەزىنىڭ وزىندە-اق پانفيلوۆشىلاردىڭ وزدەرىنىڭ دە، «ءتيىستى» ورگانداردىڭ دا تاراپىنان كوپتەگەن ساۋال تۋعىزدى.
ماسەلەن، وسى دەرەكتەردە 1075- اتقىشتار پولكىنىڭ بۇرىنعى كومانديرى يليا كاپروۆتىڭ مىناداي كۋالىكتەرى كەلتىرىلگەن: «1941- جىلدىڭ 16- قاراشاسىندا دۋبوسەكوۆو رازەزى ماڭىندا 28 پانفيلوۆشىنىڭ ەشقانداي نەمىس تانكتەرىمەن سوعىسى بولعان جوق - بۇنىڭ بارلىعى ويدان شىعارىلعان. بۇل كۇنى دۋبوسەكوۆو رازەزى ماڭىندا 2-باتالوننىڭ قۇرامىندا 4-روتا سوعىستى. ولار شىنىندا دا باتىرلىقپەن شايقاستى. روتادان 100-دەن اسا ادام مەرت بولدى، گازەتتە جازعانداعىداي 28 ادام ەمەس. بۇل كەزەڭدە مەنىمەن ەشقانداي ءتىلشى سويلەسكەن جوق. ەشكىمگە ەشقانداي 28 پانفيلوۆشى تۋرالى ايتقان ەمەسپىن، مۇنداي سوعىس بولماعاندىقتان ول جايىندا ايتۋىم دا مۇمكىن ەمەس». تەك 1997- جىلى عانا «نوۆىي مير» جۋرنالىندا تاريحشىلار نيكيتا پەتروۆ پەن ولگا ەدەلمان انىقتاما-باياندامانىڭ تولىق ءماتىنىن جانە ونىڭ باستى قورىتىندىسىن جاريالادى. «تەكسەرۋ ماتەريالدارى بويىنشا بەلگىلى بولعانىنداي، باسپاسوزدە جازىلعان 28 گۆاردياشى-پانفيلوۆشىنىڭ ەرلىگى اسكەري ءتىلشى كوروتەيەۆتىڭ، «كراسنايا زۆەزدا» گازەتىنىڭ رەداكتورى ورتەنبەرگتىڭ جانە اسىرەسە گازەتتىڭ ادەبي حاتشىسى كريۆيسكيدىڭ ويدان شىعارعان، قيالي دۇنيەسى بولىپ تابىلادى.
بۇل قيالي دۇنيە كەيىنىرەك جازۋشىلار تيحونوۆتىڭ، ستاۆسكيدىڭ، بەكتىڭ، كۋزنەسوۆتىڭ، ليپكونىڭ، سۆەتلوۆتىڭ جانە وزگەلەردىڭ شىعارمالارىندا قايتالانىپ، كەڭەس وداعى حالقىنىڭ اراسىندا كەڭىنەن تارالدى». بۇل وقيعالاردىڭ شىندىققا ساي كەلمەيتىندىگى تۋرالى كۇدىكتى وسىناۋ اڭىزدى شىعارعان اۆتور - الەكساندر كريۆيسكيدىڭ ءوزى سەيىلتتى. كەيىنىرەك ول «28 باتىردىڭ سەزىمى مەن ارەكەتىنە كەلسەك، بۇلاردىڭ بارلىعى مەنىڭ ادەبي قيالىم. مەن جارالانعان نەمەسە ءتىرى قالعان گۆاردياشىلاردىڭ ەشقايسىسىمەن سويلەسكەن ەمەسپىن. جەرگىلىكتى تۇرعىن حالىقتان مەن تەك كلوچكوۆتىڭ جەرلەنگەن بەيىتىن كورسەتكەن 14-5 جاسار بالامەن عانا سويلەستىم» دەيدى...
قاراپ تۇرساق، 1941-1945- جىلدارداعى سوعىستىڭ اشىلماعان اقتاڭداقتارى ءالى كوپ. سونىڭ ءبىرى جاقىندا «ازاتتىق راديوسىندا» جارىق كورگەن «جالاڭ قولمەن سوعىسقان قازاق ديۆيزياسى ءىز-تۇزسىز جوعالىپ كەتتى» دەگەن (09.05.2011) ماقالادا ايتىلعان جايت. وندا حاركوۆتەگى قازاق جەرلەستەر قوعامىنىڭ جەتەكشىسى ماككا قاراجانوۆا №106 اقمولالىق قازاق اتتى اسكەر ديۆيزياسىنىڭ ومىردە بولعانى جانە قالاي جوعالعانى تۋرالى ءوز ويىن وسى راديونىڭ ءتىلشىسى سۇلتان حان اققۇل ۇلىمەن بولىسكەن. «ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس تاريحىنىڭ تاعى ءبىر بەلگىسىز تاريحى ازايدى: №106 اقمولالىق اتتى اسكەر ديۆيزياسى تۋرالى قۇندى ماعلۇماتتار تابىلدى. باسىم كوپشىلىگى قازاق جانە سوعىس ونەرىنە ۇيرەتىلمەگەن، ءجونى ءتۇزۋ قارۋ-جاراق تا بەرىلمەگەن بۇل سولداتتار اشىقتان-اشىق اجال اۋزىنا تاستالىپ، حاركوۆ تۇبىندەگى قورشاۋدا قۇرباندىققا شالىندى. ستالين باسقارعان بيلىك بۇل ديۆيزيا جونىندەگى قۇجاتتاردى ءىزىم-عايىم جوق قىلدى. وسى ديۆيزيانىڭ شىرعالاڭ تاريحى تۋرالى ماعلۇماتتاردى ارتىندا قالعان ۇرپاقتارى تام-تۇمداپ جيناپ كەلەدى» دەي كەلە جۋرناليست وسى ديۆيزيانىڭ قالاي قۇرىلعانى جانە قاي جەردە وپات بولعانى جونىندە كەڭىنەن توقتالعان. سول سۇحباتتان ءۇزىندى كەلتىرەيىك.
- ءتىپتى وسى 337-اتقىشتار ديۆيزياسىنىڭ وزىندەگى 123 قازاققا ۆينتوۆكا جەتپەپتى. سونداي-اق №106 اقمولالىق قازاق ديۆيزياسىن تاراتىپ، ونىڭ ءۇش پولكىن 6-اتتى اسكەر كورپۋسىنا قوسقاندا دا، جوعارىداعى اكتىگە قاراعاندا، ۆينتوۆكادان 102، 50 ميلليمەترلىك مينومەتتەن 43، 82 ميلليمەترلىك مينومەتتەن 18 عانا قارۋ بولىپتى. 3100 قىلىش بەرىپتى.
- اتتى اسكەر سانى دا 3100 ەمەس پە؟
- جوق، 3220 ادام! ولارعا، اقىر اياعى، قىلىش تا جەتپەپتى. ايتپاقشى، حاركوۆ تۇبىندەگى جەڭىلىس تۋرالى ستالينگە حابارلاعاندا، ول مۇنى جويقىن اپات دەپ باعالاعان: «نەبارى ءۇش اپتانىڭ ىشىندە ويسىز ارەكەت سالدارىنان وڭتۇستىك-باتىس مايدان انە-مىنە دەگەنشە جەڭىسكە جەتىپ تۇرعان حاركوۆ وپەراسياسىندا جەڭىلىپ قالعانى بىلاي تۇرسىن، جاۋعا 18-20 ديۆيزيانى تاستاپ كەتتى... بۇل شىعىس پرۋسسياداعى رەننەنكامپف پەن سامسونوۆ قىرعىنىمەن بىردەي جويقىن اپات بولدى...» ستالين حاركوۆ تۇبىندەگى جەڭىلىسكە وڭتۇستىك-باتىس مايدان باسشىلىعىندا بولعان مارشال تيموشەنكونى، گەنەرال باگرامياندى (سوعىستان سوڭ ول دا مارشال بولدى) جانە حرۋششەۆتى ايىپتاپ: «ەگەر وسى اپات تۋرالى بۇكىل ەلگە حابارلايتىن بولساق، وندا ەل سەندەرمەن باسقاشا سويلەسەر ەدى...» دەدى. حاركوۆ «قازانى» ەڭ سوڭعى سەگىزىنشى «قازان» بولاتىن. وسى كەزدە سوۆەتتىڭ ءۇش ارمياسى ءبىرجولا جوق بولدى، ءتىپتى تاريحتان دا جويىلىپ كەتتى. بۇعان دەيىن مۇنداي «قازان» جەتى رەت بولعان ەدى. مىنە، جاقىندا عانا كيەۆتىك ارىپتەستەر سول توڭىرەكتە 600 مىڭ كەڭەس سولداتى مەن وفيسەرى تۇتقىنعا تۇسكەنىن ايتا باستادى. بۇل جونىندە دە بىلەتىندەر از». بۇل دا ءبىز بىلە بەرمەيتىن سوعىستىڭ ءبىر اقتاڭداعى.
بۇعان دەيىنء بىز №106 اقمولالىق اتتى اسكەر ديۆيزياسى تۋرالى ەستىدىك پە، جوق. دەمەك، سول قاندى قاساپتىڭ بەلگىسىز قىرلارى اراعا ۇزاق جىلدار سالىپ بارىپ اشىلىپ جاتىر. كەش تە بولسا، سول اتتى ديۆيزيانىڭ قۇرامىندا بولىپ حاركوۆ تۇبىندە مەرت بولعان قاراكوز قانداستارىمىز جايلى كەڭىرەك ماعلۇمات الىپ، ولاردى دارىپتەپ جاتساق، جامان بولماس ەدى. وسىنى زەرتتتەپ جۇرگەن «ازاتتىق راديوسىنداعى» ارىپتەستەرىمىزگە العىستان باسقا ايتارىمىز جوق. سوعىستىڭ بىزگە بەلگىسىز بولىپ كەلگەن تاعى ءبىر قىرى بار. ول سوعىس جەڭىسپەن ءبىتىپ، فاشيستىك گەرمانيا تالقاندالعان سوڭ، سول ەلدەگى قۇندى قۇرال-زاتتاردىڭ ك س ر و-عا تاسىمالدانۋى.
ەندى وسى جونىندە زەرتتەۋشى بوريس كنىشەۆسكيدىڭ «موسكوۆسكيي كومسومولەس» گازەتىندە جازىلعان ماقالاسىنا ۇڭىلەلىك. 1945- جىلى 25- قاڭتاردا ستالين №7590 ساندى قۇپيا قاۋلىعا قول قويدى. وسى پارمەنمەن ايرىقشا كوميتەت قۇرىلدى. بۇل مەكەمە گەرمانياداعى باسىپ الىنعان جەرلەردەن قۇندى زاتتاردى ك س ر و-عا تاسىمالداۋ بولدى. 1945- جىلدىڭ وزىندە-اق گەرمانيادان كەڭەس ەلىنە 21834 ۆاگون ءتۇرلى قۇرال-جابدىقتار جونەلتىلدى. جالپى، بىرەر جىلدىڭ كولەمىندە ول ەلدەن ك س ر و-عا 400 مىڭعا تارتا ولجا جەتكىزىلگەن. 2885 زاۋىت پەن 96 ەلەكتروستانسيا، 1 ميلليون 335 مىڭ باس مال، 2،3 ميلليون توننا استىق، 1 ميلليون توننا كارتوپ جانە كوكونىس، ءارقايسىسى 0،5 توننا ماي مەن قانت، 20 ميلليون ليتر سپيرت. بۇعان 60 مىڭ رويال، 460 مىڭ راديوقابىلداعىش، 190 مىڭ كىلەم، 940 مىڭ جيهاز بۇيىمدارى، 265 مىڭ قابىرعا جانە ۇستەل ساعاتتارىن قوسۋعا بولادى.
ارينە، 400 مىڭعا تاقاۋ ۆاگوندارعا تيەلگەن دۇنيە-مۇلىك تەك گەرمانيادان تاسىلعان جوق، كەڭەس جاۋىنگەرىنىڭ كەرزى ەتىگى تيگەن ەلدەردىڭ بارلىعىنان تاسىلدى. ماسەلەن، پولشادان - 1137، اۆستريادان - 206، مانجۋريادان - 96، چەحوسلوۆاكيادان - 54، ۆەنگريادان - 11 زاۋىت-فابريكا، كاسىپورىندار ءتۇپ-تامىرىمەن بولشەكتەنىپ الىنىپ، كەڭەس ەلىنە جەتكىزىلدى. مۇنداي «ولجانى» تاسىمالداۋ 1945- جىلدان 1948-1949- جىلدارعا دەيىن جالعاستى. ال سوعىس بىتكەن بىرنەشە ايدا كەڭەس اسكەري باسشىلارى دا گەرمانيانى توناۋدان كەندە قالعان جوق. ولاردا ۆاگون-ۆاگون زاتتاردى ءوز ۇيلەرىنە اتتاندىرىپ جاتتى. سونىڭ ءبىرى - اتاقتى قولباسشى، مارشال گەورگيي جۋكوۆ. 1948- جىلى ستاليننىڭ قىرىنا ىلىگىپ، جاۋاپقا تارتىلىپ، ۇيىنە ءتىنتۋ جۇرگىزگەندە جۋكوۆتىڭ داچاسىنان 1945- جىلى بەرليننەن تاسىلعان كوپتەگەن قۇندى زاتتار تابىلعان.
1948- جىلى 10- اقپاندا ك س ر و مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك ءمينيسترى اباكۋموۆ ستالينگە مىناداي جايتتى جايىپ سالعان كورىنەدى. 8-نەن 9-نا قاراعان تۇندە ماسكەۋ تۇبىندەگى رۋبلەۆ پوسەلكەسىندەگى جۋكوۆتىڭ داچاسىنا ءتىنتۋ جۇرگىزىلدى. ول جەردەن 194 سوۆەتتىك ەمەس جيهاز بۇيىمدارى، 483 باعالى اڭ تەرىسى، 4 مىڭ مەتر ماتا، 44 كىلەم مەن گوبەلەن، 55 مۇراجايلىق سۋرەت، 7 جاشىك حرۋستال، فارفور جانە باسقا دا دۇنيەلەر تابىلىپ، تاركىلەنىپتى. بۇلار 51 ساندىق پەن شامادانعا سالىنىپ ساقتالعان ەكەن. ودان ونىڭ جاقىن ارالاسقان دوسى، گەرمانياداعى كەڭەس جاساقتارى توبىنىڭ اسكەري كەڭەسىنىڭ مۇشەسى، گەنەرال-لەيتەنانت كونستانتين تەلەگين دە كەم تۇسپەگەن كورىنەدى.
1946- جىلى 25 -ساۋىردە بەرليننەن ماسكەۋگە جۇك پويىزى بەت الدى. ول پويىزداعى 10 پلاتفورما جانە سانى سوعان جاقىن ۆاگونداردا ك.تەلەگيننىڭ گەرمانيادان «ولجاعا» تۇسىرگەن زاتتارى بولعان. ول ۆاگوندارعا 8 جەڭىل كولىك جانە وزگە دە تۇرمىستىق قۇرال-جابدىقتار اۋزى-مۇرىنىنان شىعا تيەلگەن ەدى. ءبىراق وسى تەلەگيننىڭ دە كەيىننەن قىلمىستارى اشىلىپ سوتتالعان. راس، بۇل ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس بىرەۋلەردىڭ ۇيىنە قايعى بولىپ ەنسە، بىرەۋلەر وسى سوعىستىڭ ارقاسىندا اتاق-داڭق جيدى، جاۋدان تۇسكەن بۇيىمداردى ولجالاپ، ءشىرىپ بايىپ شىعا كەلدى. مۇنداي مىسالداردى كوپتەپ كەلتىرۋگە بولادى. مىنە، ءبىز بىلمەيتىن سوعىستىڭ ءبىر قىرى وسى...
نۇرسۇلۋ مىرزابەكوۆا
دەرەككوز: «ايقىن» گازەتى. 2011