قازاقتى ساكەن سەيفۋللين - مادەنيەتتى، وركەنيەتتى ەلدەر قاتارىنا قوسۋدى ارمانداعان تۇلعا

استانا. قازاقپارات- تاريح ءار قايراتكەرگە ءوز باعاسىن بەرىپ، ءتيىستى ورنىنا وتىرعىزادى دەگەندە ءار كەزەڭدە ايتىلعان، جازىلعان وي-پىكىرلەر ەسكەرىلەتىنىن ەستەن شىعارمايىق. ءار پەندەنىڭ كوكەيىندە ءارقيلى وي-پىكىر بولعانىمەن، ايتىلار كەزى، ءساتى جانە ايتار ادامى بولماق.

سول مەنمىن دەپ ورەكپۋ، ارينە، دۇرىس ەمەس، ال مەنەن باسقا بىرەۋ بولۋعا ءتيىس دەگەنگە سەنىپ قالۋ ورىنسىز. حان ايتقاندى قارا ايتادى، ءبىراق اۋزىنىڭ دۋاسى جوق دەمەي، وتپەلى زامانداعى اۋمالى-توكپەلى كوڭىل كۇي تۇسىندا اعىڭنان جارىلىپ ايتقان ويدىڭ ەش ابەستىگى جوق. قازىر ساكەننىڭ باسى ساۋدادا. قىسىر ەسەبى بارلار تارتا سويلەپ، تۇقىرتا بەرۋگە ۇمتىلۋدا. ساكەن كوزى تىرىسىندە دە، قايتىپ ورالعاننان كەيىن دە وڭايلىقپەن «ءومىر سۇرگەن» قايراتكەر ەمەس. تاريح سوقپاعىنان تالاي قياستىقتى كورىپ كەلەدى.

سونىمەن كەڭەس قۇلادى، پارتيا تارادى، كوممۋنيستىك يدەولوگيا مانسۇقتالىپ جاتىر. تاريحتاعى جاڭا بەت - كەڭەس زامانى دەگەننىڭ سەركەسى دە، ەركەسى دە، جىرشىسى دا، جارشىسى دا بولعان ساكەندى قايتەمىز؟ ونىڭ تاريحتاعى ورنى قايسى؟ قانداي ءىسىن قادىرلەيمىز، قانداي ارەكەتىن مانسۇقتايمىز؟ تىرىسىندە اتى اڭىزعا اينالىپ، ءبىر حالىقتىڭ ماقتانىشى بولعان سىرباي ماۋلەنوۆشە ايتقاندا:

ولىمگە جان ەكەنسىڭ قيا المايتىن،

ولەڭنىڭ قۇشاعىنا سىيا المايتىن.

قازاقتى كورگىڭ كەلسە، مىنە، وسى دەپ،

كورسەتسە جەر جۇزىنە ۇيالمايتىن.

ياعني ەلىمىزدىڭ ەلدىگىنىڭ، اقىندىعىنىڭ، اقىل-پاراساتى مەن سۇلۋلىعىنىڭ بەلگىسىندەي بولعان ساكەندى سوزگە قالدىرىپ، ىردۋ-دىردۋ بولا بەرەمىز بە، الدە بەلگىلى ءبىر توقتامعا كەلەمىز بە؟

ءبىز ساكەننىڭ يدەولوگيالىق كرەدوسىن بۇگىنگى تانىم-بىلىك تۇرعىسىنان ەمەس، قالىپتاسۋ بارىسى دەڭگەيىندە كورسەتسەك قانا قوعامدىق، مەملەكەتتىك قايراتكەرلىگىن، ونەرپازدىق دارىنىن، اقىندىق جاڭاشىلدىعىن، ازاماتتىق كەلبەتىن تۇتاس قامتي الامىز. سوندا تۇلعالى تۇتاستىقتى كورىپ، كەزەڭدىك پىكىردى ايتىپ، جازىپ جۇرگەندەردىكى انشەيىنگى جەلدى كۇنگى توزاڭ ەكەنىن ۇعامىز.

قازىر «ەموسياعا، قىزبالىققا بەرىلەدى، قايداعىنى ءوزى ويلاپ تابادى» دەگەن جالتارما ءسوز شىقتى، قيسىندىنى ەلەمەۋدىڭ ايلاسى شىقتى. وسىنشاما بوراسىنداتىپ ايتقاندارىمنىڭ انشەيىنگى جەل ءسوز ەمەستىگىنە دالەل كەلتىرەيىن.

ساكەننىڭ ماركستىك، ياعني كوممۋنيستىك كوزقاراسى، ءىس-ارەكەتى جونىندە اسىرا ايتىلماسا، كەم ايتىلعان جوق. ونى قازبالاپ جاتپاي، بۇگىنگى وي قۇبىلىسىنا كوز سالايىق. «قازاق ادەبيەتى» گازەتى 1992- جىلى «قازاقتا ۇلتتىق ادەبيەت بار ما؟ قازاق سوۆەت ادەبيەتى دەپ جۇرگەنىمىز قانداي ادەبيەت؟» دەگەن ساۋالدارعا جاۋاپ ۇيىمداستىرعاندا «قازاق سوۆەت ادەبيەتىنىڭ كلاسسيكتەرى قاتارىندا ايتىلىپ كەلگەن س.مۇقانوۆ، س.سەيفۋللين، ع.ءمۇستافين شىعارماشىلىعىن ەندى قالاي باعالاۋىمىز كەرەك؟ س.سەيفۋلليننىڭ نەگىزگى شىعارماسى اتالىپ كەلگەن «تار جول، تايعاق كەشۋ» رومانى تازا تاريح ءۇشىن كەرەك بولعانىمەن، قازاق ادەبيەتىنىڭ يگىلىكتەرى قاتارىنا قوسىلا قويار ما؟» دەگەن (11.09.92) سودىرلى ويلار ايتىلسا، 1994- جىلى «جۇلدىز» جۋرنالىنداعى ماقالادا «ۇلتتىق اقىن ۇعىمىن ايقىنداپ، ورنىقتىرۋ ءۇشىن ۇلتسىز اقىندار - سوۆەتشىل، وداقشىل، پارتياشىل باتىراقتار، كولگىر ينتەرناسيونال بەلسەندى اقىندار جاساعان «قازاق سوۆەت ادەبيەتى» دەگەن قامپيعان دوكەيدى قايتا ساراپقا، تاريح تارازىسىنا تارتۋعا مىندەتتىمىز».

بۇگىنگە دەيىن «الىپتار توبىن» قۇراپ كەلگەن ساكەن، بەيىمبەت، ءىلياس، ءسابيت، عابيت، عابيدەن قاتارلى قالامگەرلەر رەتىندە ءوز ۇلەستەرىنىڭ شاما-شارقىنا قاراي ءتيىستى ورنىن، باعاسىن الا بەرەدى. بۇرىنعىداي اسپەتتەلىپ، «نەگىزىن قالاۋشىلار» رەتىندە وقۋلىقتان وقۋلىققا جوڭكىلە الماس، ويتكەنى سول قۇرعىر «نەگىز دەگەننىڭ ءوزى - نەگىزسىز بولىپ شىقتى» («جۇلدىز»، №5-6، 1994، 187-بەت) دەگەندەردىڭ ايتارى ايقىن عوي.

ارينە، بۇل ماسەلەنىڭ جان-جاقتى شەشىمىن تابۋعا ءتيىستىمىز. قازاقستاننىڭ جاقسى بولسىن، جامان بولسىن، سوسياليزمنىڭ زامانىندا جاساعانىن، ويسىراعان ولقىلىقتارمەن قاتار تاماشا جەتىستىكتەرگە جەتكەنىن ەشكىم جوققا شىعارا المايتىن بولسا، وندا سوسياليستىك رەاليزم رۋحىندا جاسالعان ادەبيەتتەن، ونىڭ ۇلى وكىلدەرىنەن، نەگىزىن قالاۋشىلاردان قاشساڭ دا قۇتىلا المايتىندىعىمىزدى قازىر انىق ۇعۋعا مىندەتتىمىز.

كوزى تىرىسىندە دە، اقتالعاننان كەيىن دە ساكەن سەيفۋللين توڭىرەگىندەگى اڭگىمە تولاستاپ كورگەن ەمەس. بۇل - ونىڭ باقىتى دا، سورى دا. باقىتى بولاتىنى - ونىڭ مۇراسى، ءىس-ارەكەتى ارحيۆكە تاپسىرىلماي، كۇنى بۇگىنگە دەيىن مەملەكەتتىك-الەۋمەتتىك تىرلىگىمىزگە ارالاسىپ جاتۋىندا، ءالى كۇنگە دەيىن ونىڭ ايتقان وي-پىكىرىنىڭ، تاريحي دەرەكتەرىنىڭ دايەكتىلىگى مەن پارمەندىلىگىندە، ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ساكەننىڭ كەۋدەسىندە جانى، قولىندا قالامى بار پاراساتتى پەندە رەتىندە وزىمىزبەن ارالاسىپ جۇرگەندىگىندە.

ال سورى بولاتىنى - ىلعي قاڭقۋ ءسوزدىڭ ورتاسىندا بولاتىندىعى. ول كولدەنەڭ كوك اتتىنىڭ دا، ازۋلى ارىستاننىڭ دا، ەشتەڭەدەن حابارى جوق ناداننىڭ دا، وتكەندەرىن ۇعاتىن زيالىنىڭ دا، تۇراقسىز كەۋدەمسوقتىڭ دا، اسقان عۇلامانىڭ دا اۋزىندا بىردە ماقتالىپ، بىردە داتتالىپ جاتۋىندا. سوعان قاراعاندا، سابيتپەن ەكەۋىنىڭ «تۇزى جەڭىلدەۋ» بولدى ما ەكەن دەپ تە قالعاندايسىڭ. ولاي دەيىن دەسەڭ، جاساپ كەتكەن ىستەرى ءىرى، اۋقىمدى، كەسەك. اۋزىن باعىپ، اياعىن ساناپ باسپاي، ەلىم، حالقىم ءۇشىن قولىمنان كەلگەننىڭ ءبارىن ار امىرىمەن ادال ورىندايمىن دەپ تالپىنعان جاننىڭ ايباتتى كەلبەتىن كورەمىز. وسى جولدا ول تالاي قۋاندى، شاتتاندى، قاستىق كوردى، ءسۇرىنىپ قۇلادى، قايتا تۇرىپ ىلگەرى ءجۇردى، كوپشىلىككە باقىت سىيلاماققا تالپىندى. جاساپ جۇرگەنىم بىرەۋگە وبال، بىرەۋگە ساۋاپ بولادى دەپ ويلاعان ەمەس. ەڭبەكشى ەلدىڭ ارمانى عانا بولدى كوكەيىندە.

«دۇنيەنىڭ قۇلدىق شىنجىرىن قيراتىپ، ادىلدىك، تەڭدىك ىزدەگەن، ەركىندىك، كەڭدىك ىزدەگەن سەندەرگە ارنالدى بۇل اندەر» دەپ ۇرانداتقان ساكەن ءوزىنىڭ قۇربى-قۇرداستارىن «كەل، جىگىتتەر، بولىڭدار ەر» دەپ جىگەرلەندىرىپ:

ازامات، جۇنجىمە، جۇرمە بوس،

قول ۇستاس، بىرىگىپ تىزە قوس،

تۋ ۇستاپ دۇشپانعا بارايىق،

تەڭدىكتىڭ ۇرانىن سالايىق.

تىزەسىن باتىرعان زالىمنان،

كۇن تۋدى - ءبىز تەڭدىك الايىق!

- دەگەن ۇلى ماقساتىن اشىق ايتتى، جازدى. ءبىز بۇل ۇرانداردى وسى ۋاقىتقا دەيىن ءبىرجاقتى عانا ءتۇسىندىرىپ كەلدىك. سول تۇسىنىك ءاربىر پەندەنىڭ كوكەيىنەن ءالى كەتە قويعان جوق. ونىڭ نەگىزى - باي مەن كەدەيدى ايتىستىرۋ، شابىستىرۋ، تاپتىق كۇرەستى ۋشىقتىرۋ دەپ قانا بىلدىك. ال وسى جولدارعا بۇگىن زەر سالىپ، ءبىر قارايىقشى.

ساكەن دەسەك، ەڭ الدىمەن، «جاس قازاق مارسەلەزاسى» مەن «تار جول، تايعاق كەشۋ» ەسكە تۇسەدى. ءجۇز رەت، مىڭ رەت، بۇل شىعارمالار - قازان توڭكەرىسىنە ارنالعان، سونىڭ جوعىن جوقتاپ، تابىسىنا قۋانعان دۇنيەلەر. بۇل توڭكەرىس قازاقتى، اسىرەسە، كەدەيدى جارىلقايدى دەپ ساكەننىڭ يمانداي سەنگەنى، جانىعىپ ەڭبەك ەتكەنى راس. كوممۋنيستىك يدەولوگيا تۇسىندا تاپتىق كۇرەسكە نازاردى مىقتاپ اۋداردىق تا، ۇلتتىق تانىم-بىلىكتى، ۇلتتىق قاجەتتىكتى ەلەي بەرمەدىك. ايتپەسە ساكەننىڭ ەرلىككە شاقىرعان جىگىتتەرىنە، جۇنجىمەۋگە ۇندەگەن ازاماتتارىنا ەڭ الدىمەن ايتقانى، «قىزىل تۋ - شىلاۋىڭ» دەپ تۇسىندىرگەنى:

پاتشادان ادىلدىك جوق ەدى،

ۇلىقتار پاراقور توق ەدى،

بۇقارا حالىقتى كەم تۇتقان

جەك كورگەن، يتىمەن تەڭ تۇتقان،

قوسپاعان سانىنا ادامدىق

ايلامەن ۇستاعان نادان عىپ، - دەگەن ءانۇراننىڭ ەكىنشى شۋماعىندا قانداي ءمان بار دەپ ويلادىق پا؟! «وڭگەدەن كەم حالىق» دەپ ايتىپ سالعانىن تۇسىندىك پە؟ مەن ساكەندى سول كەزدە قازاق پەن وتارشىلدىق اراسىنا جىك سالايىن، ۇلتتىق نامىستى تۋ قىلىپ كوتەرەيىن دەپ وتىر دەۋدەن اۋلاقپىن. ءوز ەلىنىڭ ەزىلگەنىن، قانالعانىن، قورلىق-زورلىق كورگەنىن، تۇششى ەتىنە اششى تاياقتىڭ تيگەنىن ۇمىتا الماعان جاننىڭ قازان توڭكەرىسى ارقىلى ادىلدىك، تەڭدىك، بوستاندىققا جەتۋگە تالاپتانعانىن ەندى اڭعارماسقا بولمايدى. بۇل تىلەكتى الاشورداشىلدار دا ايتتى، جازدى، ارەكەت جاسادى، ءتىپتى رەسەيدىڭ سوۆەتتەن باسقا ءارتۇرلى ۇكىمەتتەرمەن بايلانىسۋ ارقىلى قازاقتى جاقسىلىققا جەتكىزبەك بولعانى وتىرىك ەمەس.

قازاقتىڭ اۋەلدە الاشورداشىلدارىنىڭ دا، توڭكەرىسشىلەرىنىڭ دە تىلەگى بىرەۋ، ءبىراق سۇيەنگەندەرى باسقا بولدى. ال ولار تەمىرجولدىڭ رەلسىندەي باسى قوسىلمايتىن يدەولوگيالار سوڭىندا ەدى. مىنە، قازاقتىڭ وقىعاندارىنىڭ ماقساتى ءبىر بولسا دا، جۇرەر جولدارى ايىرىم، باسقا بولۋى وسىدان. اكادەميك م.قوزىبايەۆتىڭ تاريحي شىندىقتارعا نەگىزدەلگەن مىنا ويىن ەستەن شىعارۋعا بولمايدى.

«الاش» قوزعالىسى - قازاق قاۋىمىنداعى وتارشىلدىققا قارسى باعىتتالعان، پروگرەسكە ۇمتىلعان جالپى حالىقتىق-دەموكراتيالىق قوزعالىس. ال «الاش» پارتياسىنىڭ نەگىزىن قالاعان ۇركەردەي توپتىڭ، «الاشوردانىڭ» باسىنان اياعىنا دەيىن جۇرگىزگەن ساياساتى دۇرىس ەدى، ساكەندەردىكى قاتە ەدى دەپ ايتۋعا بولا ما؟ «الاش» جەتەكشىلەرىنىڭ 1916- جىلعى كوتەرىلىس كەزىندەگى پوزيسياسىن تۇرار، ساكەن، ت.ب. تۇسىنبەدى دەپ كىنالاۋ قيىن. تۇرار، ساكەن، جۇسىپبەك، بەيىمبەت دۇركىرەي كوتەرىلگەن قالىڭ حالىقپەن بولدى، ونىڭ تراگەدياسىن كوزىمەن كوردى. ولار وتارشىلدىققا قارسى شاپقان قالىڭ ەلمەن بولدى. ول بولشەۆيكتىك ۇگىتتىڭ ناتيجەسى ەمەس ەدى. ول اتادان بالاعا مۇرا بولعان جول ەدى. ال قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن رەسەي قوعامى ەكىگە ءبولىنىپ، قاراما-قارسى تۇرىپ، ەكى ۇداي اتىسىپ، شابىسىپ جاتقان ۋاقىتتا ادىلدىك تەك اقتار جاعىندا بولدى دەپ ايتۋ قيىن. ەگەر اننەنكوۆ كەلىپ، ورىس-قازاعىن قىرىپ، ايەلىن قورلاپ، قىزىن زورلاپ، مالىن تالاپ، قانجىعالاپ جاتسا، ال «الاش» وسى قالەدينمەن، كولچاكپەن بىرلەسىپ جاتسا، سوندا كولچاكتىڭ اجال ۆاگونىندا وتىرعان ساكەن «الاشتى» قالاي ايالاۋى كەرەك؟ («ە.ق»، 12.08.94) دەگەندەردى مىقتاپ ويلاستىرعان ابزال. قۇر داۋرىققاننان ەشتەڭە ونبەيدى، قايتا تاريحىمىز لايلانىپ، بۇلىنەدى.

قازاقستاندا قۋعىن-سۇرگىن باستالماي تۇرعان كەزدە، 1926- جىلى 17- ساۋىردە سوڭعى نۇكتەسى قويىلىپ، 1927- جىلى كوكتەمدە جەكە كىتاپ بولىپ شىققان «تار جول، تايعاق كەشۋدە» تالاي كىسىلەردىڭ اتتارى اتالدى. «ماقسات بىرەۋدى كوتەرۋ، بىرەۋدى جامانداۋ ەمەس. زور قوزعالىستىڭ، زور وزگەرىستىڭ ءار كەزىندە ءارتۇرلى پىكىر، ءارتۇرلى ارەكەت بولعان. ول - تىرشىلىكتىڭ، تاريحتىڭ ءىسى.

«بۇل كىتاپتا «الاش» تۋرالى كوپ اڭگىمەلەر ايتىلدى... تاريحي ماعلۇمات رەتىندە باسپا جۇزىندە شىقسىن دەگەن ويمەن ايتىلدى. كىتاپتىڭ كوپ جەرلەرى تاريحي ماعلۇمات بولۋعا جارار دەپ ءبىلدىم» دەگەندەردى ساكەن جايماشۋاق كۇيدە بايانداعاندا «الاش» قوزعالىسىنا قاتىسقانداردىڭ نازىردەن باسقا بىردە-بىرەۋى قارسى شىعىپ داۋ ايتپاۋى، تۇزەتۋ جاساماۋى قالاي. قازاقتىڭ سورپا بەتىنە شىققاندارىنىڭ، اسىرەسە، «الاش» قوزعالىسى جەتەكشىلەرىنىڭ فوتوسۋرەتتەرى تۇگەل جاريالانعانى، ەلگە تانىستىرىلعانى نەلىكتەن؟ ساكەن سونىڭ ءبارى كەيىن سوت دوكۋمەنتى بولسىن دەپ كۇنى بۇگىن ادەيى ويلاعاندىقتان با؟

«تار جول، تايعاق كەشۋدىڭ» كوركەمدىگىنە كوڭىلى تولماعاندار كەيىنگى كەزدە دە تابىلعان، ءبىراق ونى ادەبيەت الەمىنەن الاستاۋ كەرەك دەگەن وي ەشۋاقىتتا قاپەردە بولعان ەمەس. قازىرگى ۇكىلى بىلگىشتەردىڭ قازاقشانى دۇرىس بىلمەي جاتىپ كوركەمدىكتى تانىپ، تاريحي دەرەكتەردى وڭتايلى تۇسىنەدى دەگەنگە كوپشىلىكتى سەندىرە قويۋ وتە قيىن. ويتكەنى «تار جول، تايعاق كەشۋ» - وزىندىك ەرەكشەلىگى بار عاجايىپ نارسە. مەمۋار، كوركەم پروزا جانرلارى ارالاسىپ كەلگەن، سويتە تۇرا، بۇل ءوزى - ءبىرتۇتاس دۇنيە.

ەكىنشى ءبىر ادام «تار جول، تايعاق كەشۋدى» قايتا جازىپ شىعا المايدى. بۇل - ءبىر ءداۋىردىڭ تاڭبا باساتىن جەرىنە تاڭبا باسىپ، ءمور باساتىن جەرىنە مور باسقان شىعارما» (ع.مۇسىرەپوۆ).

مەن ساكەندى قۇلان-تازا اقتاۋدان اۋلاقپىن. كوممۋنيزم يدەيالارىنىڭ جارشىسى بولعاندار حالىققا قاستاندىق جاساۋشىلار ەمەس. ولاردىڭ تراگەدياسى، سورى - سول يدەيانى ناسيحاتتاۋشىلاردىڭ قاراءدۇرسىن تۇسىندىرمەلەرىنە يمانداي ۇيىپ، ويلانباۋى. ساكەننىڭ تاباندىلىعى، قۇبىلا بىلمەيتىندىگى، وتىرىك ايتپايتىن شىنشىلدىعى، ادالدىعى سياقتى قاسيەتتەرى سەبەپشى بولعاندىعىن ايرىقشا باسا ايتۋ كەرەك. كەشە عانا كەڭەس دەپ وزەۋرەگەندەردىڭ بۇگىنگى ءسوز الپەتىنەن شوشىپ، «مۇندايلار قاي قوعامدى بولسا دا وڭدىرماس» دەمەسكە امالىڭ قالمايدى.

سونىمەن ساكەن - ءوزىنىڭ كوزقاراسى، ءىس-ارەكەتى ءۇشىن ءارقاشان دا تاريح الدىندا تولىق جاۋاپ بەرە الاتىن ۇلى تۇلعا، سوسياليستىك دەپ اتالعان زاماننىڭ ارداگەر ازاماتى. وسى قاسيەتتەر ونىڭ قوعامدىق، مەملەكەتتىك، ونەرپازدىق قايراتكەرلىگىنەن جارقىراپ كورىنەدى، ەڭبەكشى ەلدىڭ رۋحاني كوسەمى، جاڭا زاماننىڭ جىرشىسى، جارشىسى رەتىندە حالىق قۇرمەتىنە بولەنەدى.

قوعام قايراتكەرى بولۋ ءۇشىن ەشقانداي قاۋلى-قارار، بۇيرىق-جارلىق كەرەك ەمەس. ەلگە دەگەن اق كوڭىلىڭدى جارقىراتا تۇسەتىن، حالىققا تانىتاتىن ناقتى ءىس-ارەكەت، پاراساتتى اقىل-وي عانا كەرەك جانە ولاردىڭ ءبارى باقاي ەسەپتەگەندەي ادال بولۋعا ءتيىس. اقىندىق، جازۋشىلىق، ونەرپازدىق قوعام قايراتكەرلىگىنە ءبىر تابان جاقىن بولعانىمەن، قولىنا قالام الىپ، ءان ايتقاننىڭ بارىنە مۇنداي الەۋمەتتىك باقىت قونا بەرمەيدى. ونى ساكەندەر ورەسىمەن ولشەگەندە عانا ماقتان تۇتار ۇلىڭ بولعانى ءۇشىن تابيعاتقا، قۇدايعا راحمەت ايتۋعا ءتيىستى بولاسىڭ...

ال مەملەكەت قايراتكەرى بولۋدا كەزدەيسوقتىق كوپ بولعانىمەن، سانالىلىقتىڭ ورنى ايرىقشا بولەك. ساكەن حالىق كوميسسارلارى كەڭەسى ءتوراعاسىنىڭ ورىندىعىن ايرىقشا قادىرلەپ، قوس قولداپ ۇستاعان جان ەمەس. ونىڭ بار ارمانى - جاڭادان ورناپ جاتقان قوعامنىڭ قاي تەسىگىن بىتەسەم، قاي كەتىگىنە كىرپىش بولىپ قالانسام، مادەنيەتتى، وركەنيەتتى ەلدىڭ قاتارىنا قازاقتى قالاي قوسسام دەگەن ماقسات ەدى. ونىڭ مەملەكەتتىك قايراتكەرلىگى 1922-1925- جىلدار ارالىعىندا وتكەنىن، ونىڭ قانداي جىلدار ەكەنىن ەستەن شىعارماعان ابزال. ساكەندى 1928- جىلعى كامپەسكە-تاركىلەۋگە، ونان كەيىنگى زورلىقشىل كولحوزداستىرۋعا، وتارشىلدار ءۇشىن جاسالعان يندۋستريالاۋعا، 1932-33- جىلعى اشتىق-جالاڭاشتىققا، 1930، 1937، 1938- جىلدارداعى قازاق زيالىلارىن قۇرتۋ ناۋقاندارىنا ەش ارالاستىرا المايمىز. بۇل كەزەڭدى كوزىمەن وتكەرىپ، قولىمەن ىستەگەن، بەلسەنە ارالاسىپ جۇرگەن قايراتكەرلەردىڭ قايسى ءبىرى ماداقتالىپ، كوبى ىڭ-شىڭسىز، داۋ-دامايسىز تىنىش جاتا بەرۋى، سوسياليزمنىڭ زورلىق-زومبىلىعىنا دا، تابىس-جەتىستىگىنە دە تەك ساكەن مەن ءسابيت جاۋاپ بەرۋگە «تيىستىگى» دەۋ - ەش رابايعا سىيمايتىن جاي.

ساكەن قازاقستان ۇكىمەتىن باسقارعان ۋاقىتتا بىرنەشە يگى ىستەرگە مۇرىندىق بولدى. 1923- جىلى «قازاقتى قازاق دەيىك، قاتەنى تۇزەتەيىك» دەگەن ايباتتى ماقالا جازىپ، ورىس تاريحىندا، تىلىندە قىرعىز، كيرگيزيا بولىپ كەلگەن «ەلدىڭ 1925- جىلى قازاقستان» اتالعانى راس بولسا، وندا ساكەن ۇلتجاندىعىنىڭ ۇلەسى جوق دەپ كىم ايتا الادى؟ تاعى سول جىلى قولىنا بيلىك ابدەن ءتيىپ، ونىڭ كۇشىن مىقتاپ سەزگەن كەزدە ساكەن قازاق تىلىنە مەملەكەتتىك مارتەبە بەرىپ، كەڭسە ىستەرىن قازاق تىلىندە جۇرگىزۋ جايىندا «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنە توعىز ماقالا جازعانىن، حالكوم ءتوراعاسى رەتىندە تالايلارعا بۇيرىق بەرگەنىن، ءتيىستى قاراجات تاپقانىن، جالتاقتاپ جان-جاققا ۇركە قاراعاندارمەن ءجۇز شايىسقانىن، ك ي ر س ي ك-تىڭ شەشۋشى جينالىسىندا تىزەگە سالىپ ورىنداتقانىن كىم جوققا شىعارار ەكەن؟

«ءبىزدىڭ قازاق كوممۋنيستەرىنىڭ كەيبىرەۋى قازاق ءتىلى تۋرالى قاتتى كىرىسۋگە بىرەۋ «ۇلتشىل» دەپ ايتادى دەپ بوي تارتادى. ءبىراق ول - قۋلىق، بۇل كوممۋنيستىك قىلىق ەمەس، ول - جارامساقتىق، جاعىمپازدىق. كەيبىر ساسىق، جالماۋىز دەماگوگ ءوزىن «جاقسى كوممۋنيست ەكەن» دەپ ايتسىن دەپ قازاق ءتىلىن كەڭسەگە كىرگىزەمىن دەپ جۇرگەن بەلسەندى ادامداردى اناۋ ۇلتشىل، مىناۋ ۇلتشىل دەر، ودان سەسكەنبەۋ كەرەك» دەگەندى ساكەننەن باسقا كىم ايتىپتى، كىم جازىپتى؟ ساكەن وي-پىكىرىنىڭ جاندى، ءتىرى ەكەندىگى وسىدان-اق كورىنەدى.

قازاقتى وركەنيەتتى ەلدەردىڭ قاتارىنا قوسۋعا تالاپتانعاندار، تىلەگەندەر وتە كوپ قوي. ءبىراق «ەندى ءبىر جيىرما جىلدىڭ ىشىندە قازاق ونەرلى حالىقتاردىڭ قاتارىنا كىرۋى كەرەك. قازاققا وقۋ بۇرىن ءبىر مارتە كەرەك بولسا، ەندى مىڭ مارتە كەرەك. وقۋسىز قازاقتىڭ بولاشاقتاعى كۇنى قاراڭعى... ەلدىڭ اتقا مىنگەن باستىقتارى وقۋ ىسىنە جاردەم قىلماساڭ - كەيىنگى جاس بۋىننىڭ مىڭ لاعىنەتى ايتىلادى... ىسىڭمەن، كۇشىڭمەن، تىلىڭمەن بولسا دا وقۋ ىسىنە جاردەم قىلماساڭ - كەيىنگى جاس بۋىننىڭ قولى جاعاڭدا كەتەدى» دەگەن جان ءسوزىن ايتقان مەملەكەت قايراتكەرلەرى قازاقتىڭ ارعى-بەرگى تاريحىندا كوپ پە؟ بار مەكتەپتەرىن جاپتىرىپ، ەلدى بوگدە تىلدە ماڭگۇرتتەندىرگەندەردى قالاي ۇمىتامىز، سوندايلارعا قالاي جۇرەگىمىز جىبىمەك. ساكەننىڭ تىرلىگى دە وسىندا، ول ءالى كۇرەس مايدانىندا.

ارينە، بۇل ۇلت قامىنداعى مەملەكەتتىك قايراتكەرلىك بولسا، جالپىعا بىردەي سالادا دا ساكەن باستاعان يگى ىستەر تولىپ جاتىر. جۇمىسشىلار جاساعىن قۇرۋ ءۇشىن ءوندىرىس ورىندارىن، اسىرەسە، ەكىباستۇز سياقتى الىپتاردى كوبەيتۋ، زاۆود-فابريكاعا جاقىنداۋ جايىنداعى ويى ءبىر توبە.

قازاقتىڭ اتاكاسىبى بولىپ تابىلاتىن مال شارۋاشىلىعىن اسىلداندىرۋ، كووپەراسيالىق نەگىزدە دامىتۋ جايىنداعى ويىن بۇگىن جاتسىنا قويماساق كەرەك. ساكەننىڭ قوعامدىق جانە مەملەكەتتىك قايراتكەرلىگى ءبىر-بىرىمەن استاسىپ، ءبىرىن-ءبىرى تولىقتىرىپ جاتقانىنا، ءسوزى مەن ءىسىنىڭ اراسىندا الشاقتىق بولماعانىنا تاريح كۋا. بۇل - ساكەن ازاماتتىعىنىڭ ەڭ ءبىر اجارلى، جارقىن، سيرەك ءبىتىمدى كەلبەتى. ساكەن وسىمەن-اق قازاق تاريحىندا جارقىراپ كورىنەرى ءسوزسىز. بۇل تۇرعىدا، ارىدەگىلەردى بىلاي قويعاندا، كەڭەستىك زاماندا جاساعان قايراتكەرلەردىڭ قاي-قايسىسىمەن بولسا دا يىق تىرەستىرىپ قاتار تۇرا الاتىنى، ايرىقشا قادىر-قۇرمەتكە بولەنە الاتىنى داۋسىز.

ساكەننىڭ ءوزى تەڭدەس، اسىرەسە، وزىمەن قۇرداس تۇرار رىسقۇلوۆ پەن سۇلتانبەك قوجانوۆتان ەرەكشەلىگى - جۇرت مويىنداعان، تاريح راستاعان ۇلى اقىندىعى، وتە قۋاتتى رەفورماتورلىعى. ولەڭدى، قاراءسوزدى، ماقالانى دارىندىمىن دەگەن قازاقتىڭ كوبى جازعان، ءبىراق ولاردىڭ ساكەندەي جارقىراپ دارا كورىنگەنى سيرەك، از. ساكەننىڭ اقىندىعىنا، جاڭا زامانعا لايىقتى جاڭاشىلدىعىنا تۇرار دا، سۇلتانبەك تە، سماعۇل دا، احمەت پەن ماعجان دا شۇبا كەلتىرگەن ەمەس. ولار يدەيالىق جاعىنان ءارقيلى ويدا بولعانىمەن، ءبىر-بىرىنە ارتىق-كەم پىكىر ايتقانىمەن، ءىرى تالانت ەكەندىگىن جوققا شىعارعان ەمەس. ۇلى دارىندارىمىزدى جان-جاقتى زەرتتەگەن ۋاقىتتا ولاردىڭ بويىنا سىيىمدى، ەڭبەگىنە تاتىر تەڭەۋلەردى ازاماتتىق جاۋاپكەرشىلىكپەن ايتقان ورىندى. ءبىراق ۇلتتىق «قاسيەتىمىز» بوي سالىستىرىپ، وي جارىستىرىپ، ءبىر كەبىستى ءبىر كەبىسكە سۇعىپ وتىرۋعا داعدىلانعاندىقتان، كوزدى جۇمىپ جىبەرەتىن ساتتەر، اسىرەسە، سوڭعى كەزدە كوبەيىپ، داڭعازانى كۇشەيتىپ بارادى. وسىدان ساقتانعان دۇرىس.

ساكەننىڭ اقىندىعى جونىنە كەلگەندە ءتۇيىپ ايتار تۇجىرىم: ۇلى اقىن، باسىن تاۋعا، تاسقا دا ۇرعان كەرەمەت جاڭاشىل، توڭكەرىسشىل داۋىلپاز اقىن. قازاقتىڭ جاڭا جازبا ادەبيەتىنە نەگىز قالاعان ابايدىڭ جاڭاشىلدىق رۋحى، اسىرەسە، ساكەنگە جۇققان، ساكەندە كۇشتى، سوندىقتان ول قازاق ادەبيەتى دامۋىنداعى سوسياليستىك رەاليزم دەپ اتالاتىن كەزەڭنىڭ، ءداۋىردىڭ باستاۋشى سەركەسى بولدى. مۇنى ساكەن ەشكىمنەن سۇراپ العان جوق، ءوزىنىڭ قۇداي بەرگەن ۇلى تالانتىمەن تاريحتان تارتىپ الدى. تىلەيىك، مەيلى، تىلەمەيىك، مەيلى، ساكەن قازاق سوۆەت ادەبيەتى دەپ اتالاتىن باعىتتىڭ نەگىزىن قالاۋشى بولدى، سونىڭ ۇرانشىسى، جارشىسى بولدى. ول قاتە بولعان كۇننىڭ وزىندە دە تاريحي قۇبىلىس ەكەنىن قىسىر تىلەۋلەردىڭ ءوزى جوققا شىعارا المايدى، ديالەكتيكا زاڭدىلىعىن وزگەرتۋگە ەشكىمنىڭ دارمەنى جەتكەن ەمەس، جەتپەيدى دە...

سوزىنە جاۋاپتى، باعاعا ساراڭ عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ ساكەن «جاڭا ادەبيەت، جاڭا مادەنيەت دەگەننىڭ باعىتىن جاپا-جالعىز بەلگىلەگەن ادامىمىز دەۋگە بولادى. ساكەندى ءبىز سوۆەت ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى دەپ ايتاتىن بولساق، ەڭ الدىمەن، ساكەننىڭ سول مايداندى جالعىز باسقارىپ، سوۆەت ۇرانىن جالعىز كوتەرگەندىگىن ەسكەرۋىمىز كەرەك. ساكەن - ۇلتشىلدىق ىقپالىندا جۇرگەن ادامداردى وڭاي تاربيەلەپ الامىن دەپ ويلاماعان كىسى. سوڭدىقتان ادەبيەتتەگى، مادەنيەتتەگى جاڭا بەتالىستى تەزىرەك ۇعىنىپ، قولعا الىپ كەتەتىن جاستار بولۋى كەرەك دەپ ءۇمىت ارتقان سياقتى. ساكەن قازاق سوۆەت ادەبيەتىنىڭ تۋىن كوتەرىپ شىققاندا، قاسىندا بولعانى - الگى جاستار. ساكەننىڭ ءوزى ۇلكەن اقىن. اسىرەسە، جازعانىنان گورى ءوزىنىڭ جانى ۇلكەن اقىن ادام بولاتۇعىن... تۇلا بويى تۇنىپ تۇرعان اقىندىق ەدى، قارا تىرناعىنا شەيىن اقىندىق ءۇشىن جاراتىلعان جان ەدى.

مەن ساكەننىڭ ولەڭدەرىنەن كەيدە ىرعاق جاعىنان بولسىن، وي مەن ءتۇر جاعىنان بولسىن، كەمشىلىك تابا الامىن وسى كەزدە، ءبىراق ساكەننىڭ كىسىلىك جاراتىلىسىندا ءبىر كەمشىلىك جوق دەپ ويلايمىن. سوندىقتان مەن ساكەندى باسقالاردان ەرەكشە باعالايمىن» («جالىن»، №5، 1988) دەگەنىن ءىلتيپاتقا الۋ ەلدىكتىڭ دە، پاراساتتىلىقتىڭ دا بەلگىسى بولماق.

...كۇنى بۇگىنگە شەيىن شەشىمىن تاپپاي كەلە جاتقان ۇلتتىق پروبلەما - قازاق ءتىلىنىڭ قولدانىسى توڭىرەگىندەگى اڭگىمە. بۇل تۋرالى مەن كوپ جازدىم، ءبارى دە باسپاسوزدە جاريالاندى، تەلەراديودان ايتىلدى. ەندى ەزە بەرۋدىڭ ەش قاجەتتىگى جوق دەسەك تە، ساكەننىڭ ازاماتتىعىنا كۋا بولاتىن ءبىر-ەكى ماسەلەگە توقتاي كەتكەن ءجون.

ساكەننىڭ تەگەۋرىندى تەپكىسىمەن 1923- جىلى 22- قاراشادا قازاق تىلىنە مەملەكەتتىك دارەجە بەرىلىپ، 1924- جىلدىڭ 1- شىلدەسىنەن بىلاي قاراي بۇكىل قازاقستان كولەمىندە بولىستىق، ۋەزدىك، گۋبەرنيالىق جانە رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدەگى مەكەمەلەردە كەڭسە ءىسى قازاق تىلىندە جۇرگىزىلەتىن بولدى. دەكرەت سولاي دەدى. ءبىراق وڭگەنى بىلاي قويعاندا، قازاق، ونىڭ ءىس باسىندا وتىرعان وكىلدەرى نە دەدى، نەندەي ارەكەت جاسادى! مىنە، وسى جەردە «جىگىت كىم، مىگىت كىم؟» دەگەن ساۋال وزىنەن-ءوزى تۋىندايدى.

دەكرەت الىندى، زاڭ قولدا، ەندى نە كەرەك، رەسپۋبليكانىڭ 70-75 پايىزىن قۇراعان قازاق حالقىنا! ۇلكەنگە، تورەگە، باستىققا باعىنىپ قالعان بەيباق باسىمىز ءوزىنىڭ ازات، تاۋەلسىز ەكەنىن تۇسىنبەپتى. بىرەۋدىڭ نۇسقاۋىمەن جۇرەتىنىن تاعى دا كورسەتتى.

1924- جىلى 6- ناۋرىزدا ءا.جانگەلدين، ن.نۇرماقوۆ، ج.ءسادۋاقاسوۆ، س.سەيفۋللين سىندى ازاماتتار تىزە قوسادى. مۇحتار ساماتوۆ سياقتى وسكىسى كەلەتىن، ءوزىنىڭ دارەجەسىن ەل مۇددەسىنەن بيىك قوياتىندار «قازاق ءتىلىن تەك جەرگىلىكتى جەرلەردە عانا قولدانۋ كەرەك» دەپ ورەكپىدى. قارقارالى مەن باياننىڭ قازاق قىزمەتكەرلەرى بۇرىنعىشا، ياعني ورىس تىلىندە ءىس جۇرگىزگەن ءتيىمدى، پايدالى، ناتيجەلى دەپ جورەۋكەلەندى. الگى وتىرىستا وسىلاردىڭ، ونىڭ سىرتىندا تۇرعان پارتيا كوميتەتى قارسىلىعىن جوياتىنداي شەشىم قابىلداعاندا ساكەن ءوزىنىڭ ەڭ شەشۋشى ءسوزىن ايتۋعا مىندەتتىمىن دەپ ەسەپتەدى.

«قازاقستاندا ءاربىر مەكەمەدە قىزمەت قىلىپ جۇرگەن ادامدار ءهام قىزمەتتەن تىس ادامدار پاتشا زاماندارىنان بەرى جۇمىلعان اۋىزدا بۋىلىپ قالعان قازاق ءتىلى كەڭەس مەكەمەسىنە كىرۋى حاق. جالپى جىگەر، جالپى ىنتا كەرەك. كوممۋنيست پارتياسى ءهام كەڭەس وكىمەتى ازاماتتارى وسىعان شاقىرىپ وتىر» دەپ، جالپى جايدى تۇسىندىرە كەلىپ، ءوزى كۇندە كورىپ، سەزىپ، ءبىلىپ جۇرگەن جاي ەسىنە تۇسكەندەي قايتادان شامىرقاندى.

«ءبىزدىڭ قازاق كوممۋنيستەرىنىڭ كەيبىرەۋى قازاق ءتىلى تۋرالى باتىل كىرىسۋگە «بىرەۋ ۇلتشىل دەپ ايتادى» دەپ بوي تارتادى. ءبىراق بۇل - قۋلىق، بۇل - كوممۋنيستىك قىلىق ەمەس، ول - جارامساقتىق، جاعىمپازدىق. كەيبىر ساسىق، جالماۋىز دەماگوگ ءوزىن «جاقسى كوممۋنيست ەكەن» دەپ ايتسىن دەپ، قازاق ءتىلىن كەڭسەگە كىرگىزەمىن دەپ جۇرگەن بەلسەندى ادامداردى «اناۋ ۇلتشىل، مىناۋ ۇلتشىل» دەر. ءبىراق ونداي ساسىق كوممۋنيستەر كوممۋنيست پارتياسىنىڭ ورتالىق كوميتەتى «ۇلتشىل» دەپ ايتا الماس. كوممۋنيست پارتياسىنىڭ ورتالىق كوميتەتى سوقىرعا تاياق ۇستاتقانداي ايدان اشىق ايتىپ وتىر» دەۋى انشەيىنگى عانا «شابىتتانۋ» ەمەس ەدى.

ۇلتتىق مىنەزىمىز بە، الدە مىجىلىپ، ەزىلىپ قالعان نامىس پا، ايتەۋىر قازاق ازاماتتارى ءتىل ماسەلەسىنە كەلگەندە سالعىرتتىقتان، قاتتىراق ايتقاندا، ىنجىقتىقتان ارىلا الماي كەلەدى. وعان ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العاننان بەرگى قازاق ءتىلىنىڭ جاي-كۇيى ناقتى دالەل بولا الادى.

بولماۋعا بەتتەگەن دۇنيە وڭعا باسپاي قوياتىن بولسا، وندا ارۋاقتاردى قوزعاۋدىڭ ەشبىر قاجەتتىگى جوق. دەگەنمەن تاريحي تۇرعىدان، قازاق تىلىنە مەملەكەتتىك مارتەبە الىپ بەرگەن ساكەن سەيفۋللين ەكەنىن ۇمىتپايىق. ويتكەنى قازاقتىڭ ارعى-بەرگى تاريحىندا ماسەلەنى ساكەندەي مەملەكەتتىك دەڭگەيدە قويعان قازاق قايراتكەرى بولعان ەمەس. ۇلى احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ كوكەيىندە بولعانىمەن، ماسەلەنى 1923- جىلدىڭ ساۋىرىندە حالىق كوميسسارلارى سوۆەتى كەڭەسىندە باستاپ، 9- ماۋسىمدا «كەڭەس ىستەرىن قازاق تىلىندە جۇرگىزۋ كەرەك...» دەپ جيىن-جينالىستا سويلەپ، سەگىز سۇحبات، ماقالا، اشىق حات جازعان، 1923- جىلى 22- قاراشادا دەكرەت قابىلداتۋ ءۇشىن قانشاما كۇش-جىگەر جۇمساپ، ارەكەت-قيمىل جاساعان - ساكەن عانا. وعان داۋىس قوسقاندار بولدى، ءبىراق ساكەندەي وتقا تۇسكەنى جوق. انا ءتىلى - ارى بولماعانداردى قۇداي بەتىنەن جارىلقاسىن. ال كەلەشەك ۇلتتىق تانىم-بىلىك تەك انا ءتىلى ارقىلى داريدى دەگەندەر 25-30 جىلدىق كۇرەسكە بەل بايلاۋىنا تۋرا كەلەدى. ويتكەنى ءبىز پاتشا زامانىندا سىرتتاي يەمدەنگەندى نامىس كورىپ جۇرسەك، سوۆەت زامانىندا ىشتەي الىنىپ قالعانىمىزدى، ياعني يمان مەن تۇسىنىك مۇلدە وزگەرىپ، شوقىنارىمىز مۇلدە باسقا جاققا اۋىپ كەتكەنىن اڭعارماي قالىپپىز. ۇلت بولام دەسەڭىز، احمەت بايتۇرسىنوۆ ويىمەن ايتقاندا، ەڭ سوڭعى قامال - انا تىلىڭە يە بول، انا تىلىڭدە سويلە، انا تىلىڭدە ءتۇسىن، ءتۇسىندىر. بوتەن تىلدەردىڭ جاردەمىنەن بەزىنبە، ويتپەسەڭ جاهاندانۋ زامانىندا تىسكە جۇمساق، كىم كورىنگەنگە ەلىكتەگىش قازاقتىڭ بۇكتەلىپ، جۇتىلىپ كەتۋى - وڭايدىڭ وڭايى.

وسى ارادا ساكەن ۇلتجاندى ازاماتتىعىن دالەلدەيتىن ءبىر دەرەك كەلتىرەيىن. كىنا ارتىلار، باس كەتەر تۇستا كوزسىز باتىلدىققا اركىم بارا بەرمەيدى. ر ك پ قىرعىز وبلىستىق كوميتەتىنىڭ پرەزيديۋمى 1923- جىلى 23- قاڭتارداعى №51 حاتتاماسىندا احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ 50 جىلدىعى تۋرالى قىرعىز وقۋ كوميسسارياتىنىڭ قاۋلىسىن توي مەزىرەتىنە 5 كۇن قالعاندا جوققا شىعارعان قاۋلى الدى.

«ساكەن، ەڭ الدىمەن، وتىرىك دەگەندى بىلمەيتىن ادام ەدى. ونىڭ دوسى دا، دۇشپانى دا كوپ بولدى. سولاردىڭ ەشقايسىسى نە بۇرىن، نە قازىر ساكەننىڭ جالعان سويلەگەنىن نە كوردىك، نە ەستىدىك دەمەۋگە ءتيىس. ساكەن اسا ۋادەشىل بولاتىن، ۋادەلى ءىسىن بۇلجىتپاي دەر كەزىندە ورىندايتىن. ەكى ءسوزدى ايتپايتىن» دەگەندى ءومىر بويى قول ۇستاسىپ وتكەن جان دوسى ءسابيت مۇقانوۆ ايتىپ، جازعان-دى. بۇنى راستايتىن دالەلدەر كوپ.

ازاماتتىعىنا اجار ءبىتىرىپ، العان باعىتىنا دايەكتىلىگىن، جالعان سويلەمەيتىندىگىن ءبىر عانا مىسالمەن كورسەتسەك، 1923- جىلى 28- قاڭتاردا ورىنبوردىڭ ەڭ ۇلكەن زالى - يا.سۆەردلوۆ اتىنداعى كلۋبتا «الاش» قوزعالىسىنىڭ اتاقتى يدەولوگى، قازاق فيلولوگياسىنىڭ اتاسى احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ 50 جىلدىعى اتالىپ ءوتتى. ساكەن احاڭا دەگەن قۇرمەتىن، شىن نيەتىن تانىتۋ ءۇشىن باردى. رەسميسىز-اق وتەيىن دەپ جاتقان مەرەكە-تويدى ءوزى باسقارىپ، ءسوز سويلەدى. ول ءسوزىن 1923- جىلى 30- قاڭتار كۇنگى «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىندە جاريالادى.

«احمەت بايتۇرسىن ۇلى - ۇلتىن شىن سۇيەتىن شىن ۇلتشىل! وزگە وقىعان مىرزالار شەن ىزدەپ جۇرگەندە قازاقتىڭ ۇلت نامىسىن جىرتىپ، ۇلتتىق ارىن جوقتاعان پاتشا زامانىندا جالعىز-اق احمەت ەدى. احمەت قازاق ۇلتىنا جانىن اياماي قىزمەت قىلدى. اۋەلى ول شكولدا قازاق بالالارىن وقىتتى. «قازاق» گازەتىن شىعاردى. قازاق مەكتەپتەرىنە ارناپ «وقۋ ءهام ءتىل قۇرالدارىن» جازىپ شىعاردى. احاڭ - بايىن، كەدەيىن ايىرماي، قازاقتى عانا سۇيەتىن ادال جۇرەك، تازا ۇلتشىل» دەگەندە ساكەن اۋەلى احاڭا دەگەن پەندەلىك قۇرمەتىنىڭ ولشەۋسىز ەكەنىن وقۋ-اعارتۋ سالاسىنداعى ۇلى ەڭبەگى ارقىلى باعالاعانىن كورەمىز. ەل ءۇشىن اتقارىلعان ەڭبەكتى قادىرلەۋ ول كەزدە دە، بۇگىندە دە ەسەپپەن بولىپ جاتقانىن بىلەتىن ساكەن شىندىق ءۇشىن كۇرەسۋگە دايىن ەكەندىگىن كورسەتكەن. احاڭدى جاقتاعانى ءۇشىن پارتيانىڭ پارمەندى ءتىلى - «ستەپنايا پراۆدا» گازەتىنەن، ءوزىنىڭ قاراماعىنداعى كوميسسار ءابدىراحمان ايتيەۆتەن، ءوز ۇيىندە جاتىپ تاربيەلەنۋشى ءسابيت مۇقانوۆتان «قارا تاقتاعا جازىلىپ قالماڭدار، شەشەندەر!» دەگەن ەسكەرتۋ دە ەستىگەن بولاتىن.

وقۋ-اعارتۋ ماسەلەسى - ساكەن ازاماتتىعىنىڭ كۇرەتامىرى. ول ارنايى سەميناردا مۇعالىم اتاعىن الىپ شىققاندىعىنان ەمەس، ءوزىنىڭ تابيعاتى وسىعان ىڭعايلى بولعاندىعىنان-اۋ، تەگى.

قالالىق ۋچيليششەدە وقىپ جۇرگەندە عابدوللا حازىرەتتىڭ مەدرەسەسىندەگى قازاق-تاتار شاكىرتتەرىنە ورىس تىلىنەن ساباق بەرگەن. 1916- جىلى بۇعىلى ەلىندە قازاق-ورىس مەكتەبىن اشىپ، 1917- جىلدىڭ كۇزىندە اقمولا قالاسىندا ءدارىسحانا، ءۇش ايلىق مۇعالىمدەر كۋرسىن ۇيىمداستىرعانى، 1926- جىلى قىزىلورداداعى حالىق اعارتۋ ينستيتۋتىندا، 1928-29- جىلدارى تاشكەنتتەگى كازپەدۆۋزدا باسشى جانە وقىتۋشى بولعانى، ورتا ازيانىڭ كوممۋنيستىك ۋنيۆەرسيتەتىندە ءدارىس وقىعانى، 1929- جىلدان قازاق ۋنيۆەرسيتەتىندە (كازپي اۋەلى ۋنيۆەرسيتەت بولعان - ت.ك.)، 1934- جىلدان قازاقستان جۋرناليستيكا ينستيتۋتىندا پروفەسسور بولۋى ساكەننىڭ وقۋ-اعارتۋ سالاسىنان قول ۇزبەگەندىگىن كورسەتەدى. ولاي بولسا، ونىڭ بۇل سالادا ارمانداعان جوسپارى بولعانى ءسوزسىز.

«ەندى جيىرما جىلدىڭ ىشىندە قازاق ونەرلى حالىقتاردىڭ قاتارىنا كىرۋى كەرەك. قازاققا وقۋ بۇرىن ءبىر مارتەبە كەرەك بولسا، ەندى مىڭ مارتەبە كەرەك. وقۋسىز - قازاقتىڭ بولاشاقتاعى كۇنى قاراڭ» دەگەن قۇنارلى ويدى ساكەن حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى بولىپ سايلانعان كۇننىڭ ەرتەڭىندە، ياعني 1922- جىلى 21- قاراشاداعى «زور مىندەت» دەگەن ماقالاسىندا جازدى. ارينە، وداقتىق كولەمدە ساۋاتسىزدىقتى جويۋ جونىندەگى ۇلى ناۋقاننىڭ اياسىندا ايتىلعانىمەن، قازاق حالقى ءۇشىن 20 جىلدى مەجە ەتۋى انشەيىنگى پۋبليسيستىك قىزىل ءسوز ەمەس، ناقتى ەسەپتەلگەن، سول شاماداعى دامۋ بارىسىن ەسكەرگەن وي ەكەنى - قازىر ءتىپتى ناقتى دەرەكتەرمەن دالەلدەنەتىن جوسپار.

ساكەنگە ەلدىڭ بار سالادا وقۋى، جەتىلۋى، اعارۋى كەرەك. ول ءۇشىن مىناۋ تاڭداۋلى، مىناۋ تابىستى، تورەلىككە كەرەكتى وقۋ دەگەن تۇسىنىك جات. حالىق مادەنيەتىن كوتەرۋگە، ەل قاتارىنا قوسۋعا سەپتىگى تيەتىن وقۋلاردىڭ ءبارى دە قىمبات. وسى تۇرعىدان كەلگەندە، ساكەن «ار قازاقتىڭ جادىندا وقۋ بولسىن!» دەگەندى ءوز ىسىندە ۇلكەن مۇرات تۇتتى دا، قازاق جاستارىنىڭ ءار تالپىنىسىن قولداپ وتىردى.

ساكەننىڭ ازاماتتىق كەلبەتىن تانىتاتىن وي-پىكىرلەرى دە، ءىس-ارەكەتتەرى دە تولىپ جاتىر. ازۋلى دا تاباندى، ءبىرءسوزدى بولۋ قۇبىلمالى زاماندا ەش ۋاقىتتا ماقساتقا جەتكىزگەن ەمەس. ءارى-بەرىدەن سوڭ مۇنداي مىنەز سول ادامنىڭ سورىنا اينالىپ كەتۋى وپ-وڭاي كورىنەدى.

ساكەننىڭ بۇدان دا باسقا ونەرپازدىعى تولىپ جاتىر. حالىقتىق «كوكشەتاۋ» ءانى، جىگىت ولەڭ «تاۋ ىشىندە»، جان تەبىرەنتەرلىك «اقساق كيىك» سىندى اندەردى شىعارعان سازگەرلىگى، زاتايەۆيچكە تارتىپ بەرگەن دومبىراشىلىعى، بابىنا كەلتىرىپ ءان سالاتىندىعى، ەشۋاقىتتا وتىرىك ايتا بىلمەگەن شىنشىلدىعى، ەشكىمنىڭ الا ءجىبىن اتتاماعان ادالدىعى، ايتقان سوزىنە بەرىك، تاباندىلىعى، «ادام رەتىندە، مەملەكەت باسشىسى رەتىندە، ەشكىمگە جاقسىلىقتان باسقا ەشنارسە ويلامايتىندىعى» (ع.مۇسىرەپوۆ)، مورت مىنەزى، كەڭ پەيىلى سياقتى قاسيەتتەردى ساكەننىڭ ءون بويىنان دا، پاراساتتى قايراتكەرلىگىنەن دە كورەمىز. «شىعارمالارىنا بىتكەن سەزىمنىڭ بارلىعى دا ايقىن، اشىق، جالقى ەمەس، تۇتاس بىتىمدى جوتالى تۇلعادان تۋاتىن، بۇتىندىگى بار سەزىمدەر. ونىڭ شىنشىلدىعى قوزىپ-جانىپ وتىراتىن، بۋى ءبىلىنىپ تۇرعان بارىنشا شىن سەزىم، شىن جۇرەك شىنشىلدىعى. ىلديى بار، ءورى بار شىن ءومىر جولى، ىستىق قاندى ناعىز اقىندىعىنان» دا (م.اۋەزوۆ) كورەمىز.

1937- جىلعى قىزىل قىرعىندا ساكەن ەڭ سوڭعى ۇستالىپ، اقتالعانداردىڭ الدى بولۋى دا وسى مىنەز-ماشىعىنا بايلانىستى ما دەپ قالام. سەبەبى ساكەننىڭ سوت ىسىندە بىرەۋدى قارالاعان، بىرەۋگە ءتىسىنىڭ قانىن جاققان ءسات كەزدەسپەيدى. ەڭ اقىرعى سوتتا «مەن اقپىن، تازامىن، سول ءۇشىن جان بەرۋگە دايارمىن» دەگەننەن باسقا ەشتەڭە ايتپاعان. «گ.ي.سەرەبرياكوۆا تروسكيشىلەر مەن ۇلتشىلدار اراسىندا بايلانىس ورناتتى» دەگەندى زورلىقپەن جازدىرعانىن، ونى سوڭعى سوزىندە جوققا شىعارىپ، اتاپ كورسەتۋدى تالاپ ەتۋى قانداي تازالىقتى، ادالدىقتى، ەرلىكتى كورسەتەدى. سول ءۇشىن 20 جىل ازاپ كورگەنىنە قاراماستان گ.ي.سەرەبرياكوۆا «ساكەن سەيفۋللين - جالعىز قازاقتىڭ عانا ەمەس، بۇكىل سوۆەت حالقىنىڭ ماقتانىشى» دەپ كەتكەن ەدى.

ساكەن جايىندا ۇزاق اڭگىمەلەۋگە بولادى. ءبىز ازىرگە ءۇش-ءتورت، ياعني ونىڭ بيىك ادامگەرشىلىگىن، تۇلعالى تاباندىلىعىن، ازۋلى ازاماتتىعىن ايقىن تانىتاتىن قاسيەتتەرىمەن عانا تانىستىردىق، مۇمكىن بولعانشا دارالىق ەرەكشەلىكتى الەۋمەتتىك تانىم-تۇسىنىكتىڭ اياسىندا كورسەتتىك. تەگىندە، ەندىگى زەرتتەۋلەرىمىزدە جالاڭ تۇيىندەۋ مەن قيسىنداۋدان ىرگەنى اۋلاعىراق سالىپ، پەندەلىك پەن قوعامدىقتى، جەكە باستىڭ ىنتا-ىقىلاسى مەن حالىقتىق ارمان-تىلەكتى قيۋىن تاۋىپ، جارقىراتا كورسەتسەك قانا وقۋشىنىڭ جۇرەگىنە جول تابامىز. ال وعان ءبىزدىڭ ۇلىلارىمىز مىڭ سان مىسال مەن دەرەكتى تاۋىپ بەرەدى. سوندا عانا ولاردىڭ ەلگە سىڭىرگەن ەڭبەگى دە، وزدەرى دە تاريح بەتىنەن جارقىراي كورىنىپ، كەيىنگى ۇرپاققا ۇلگى-ونەگەگە اينالارى حاق! سوندىقتان ساكەننىڭ قازاق حالقىنىڭ تاريحىنداعى، ادەبيەتى مەن مادەنيەتىندەگى ەرەكشە بيىك ورنىنا داق تۇسىرمەي، قاراۋلىق جاساماي، ادامگەرشىلىك، ازاماتتىق ورەدەن كورىنۋگە ءتيىستىمىز. مۇنى سانالى دا، ساناسىز دا، باسشى دا، قوسشى دا مىقتاپ ۇعىپ، اسىلدارىمىزدى ورنى-جونىمەن ارداقتاپ، قۇرمەتتەي بىلەيىك.

تۇرسىنبەك كاكىشەۆ، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى،پروفەسسور، اكادەميك

دەرەككوز: «انا ءتىلى» گازەتى