ەڭ اقىلدى ادام كىم؟
ءوزى اقىلدىلىق جانە ساۋاتتىلىق دەگەننىڭ ەكى بولەك نارسە ەكەنى بايقالادى. بۇكىل الەمنىڭ عىلىمىن تاۋىسقان، ءبىلىمىن مەڭگەرگەن، بىلايشا ايتقاندا، وقىماعان كىتابى قالماعان ادامنىڭ اقىلدى بولماۋى مۇمكىن. ال ءارى-بەرىدەن سوڭ ءالىپتى تاياق دەپ بىلمەيتىن كىسىنىڭ اقىلدى بولىپ شىعۋى عاجاپ ەمەس. سول تۇرعىدان كەلگەندە، ساۋات - اقپاراتتار (تەوريالىق) جيىنتىعى، اقىل - تاجىريبەلەر جيىنتىعى. ءتىپتى ساۋات جۇرە بىتەتىن، ال اقىل تۋا بىتەتىن قاسيەت سەكىلدى. حالقىمىزدىڭ تانىمىنداعى «كوپتى كورگەن» مەن «كوپتى بىلگەننىڭ» ايىرماشىلىعى دا سول.
ءبىر ءازىل بار ەدى: «قۇداي قانداي ادىلەتتى، اقىلدى بارىنە تەڭدەي ءبولىپ بەرگەن. اقىلىنىڭ ازدىعىنا شاعىم ايتقان ءالى بىردە-ءبىر ادام جوق». ءاربىر ادام بالاسى ءوزىن اقىلدى سانايدى. ول - زاڭدىلىق. ال ءسىزدى وزگەلەر اقىلدى ساناي ما؟ اقىلدى، ساۋاتتى، ءبىلىمدى، كەمەڭگەر، دانىشپان، ويشىل دەگەن انىقتاۋىشتاردىڭ بارلىعىن ادامدار ونەردە، ءيا عىلىمدا بەلگىلى ءبىر جەتىستىككە جەتكەن ادامدارعا جومارتتىقپەن تاڭادى. سونىمەن بىرگە، ەشقانداي جاڭالىق اشپاعان، ونەر شاشپاعان، جاي عانا تىنىش ءومىر ءسۇرىپ، جاقسىلىق پەن جاماندىقتىڭ، شىندىق پەن جالعاندىقتىڭ، دۇرىس پەن بۇرىستىڭ اراجىگىن اجىراتا بىلگەن، ەشقاشان ەشكىمگە زيانى تيمەگەن ادامدارعا دا قولدانادى. ماسەلەن، «ول ءبىر اۋليە كىسى عوي» نەمەسە «جارىقتىق، دانىشپان ادام عوي» دەگەن سەكىلدى. وسىلارعا قاراعاندا، ناقتى اقىلدىلىق دەگەننىڭ فورمۋلاسى جوقتىعىن بايقايمىز. ول بىردە ادامگەرشىلىكتىڭ كەمەلدىلىگى، بىردە مىنەزدىڭ اسىلدىعى، تاعى بىردە جاي عانا ادامنىڭ قاراپايىمدىلىعى. دۇنيەنى توڭكەرىپ تاستارداي دانىشپان، اسپان مەن جەردىڭ سىرىن بىلگەن ءارتۇرلى عالىمدار، وقىمىستىلار، فيلوسوفتاردىڭ ءبارى ادام قۇندىلىعى ءۇشىن قىزمەت ەتكەندەر. ادام ءۇشىن قىزمەت ەتۋ - قىزمەتتەردىڭ ەڭ ۇلىسى بولۋى كەرەك.
ال «سۋىق اقىل» نەمەسە «قۇرعاق ساۋات» كوپ رەتتە ادامزاتقا قارسى جۇمىس ىستەيدى. ديناميتتى ويلاپ تاپقان الفرەد نوبەل دىڭ ءوزىنىڭ بۇكىل بايلىعىن شۆەد اكادەمياسىنا اماناتتاپ، ادامزات ءۇشىن قىزمەت ەتكەندەرگە سىيلىق تاعايىنداۋى دا ادامزات الدىندا اقتالۋى ەدى عوي. ونىڭ اشقان عىلىمي جاڭالىعىنىڭ ادام بالاسىنا قارسى جۇمىس ىستەي باستاعانىن كورگەن نوبەلدىڭ ومىردەن ءتۇڭىلىپ، ءتىپتى ادامداردان ءتۇڭىلىپ كەتكەنى دە راس. اقىلدىلىق ءۇشىن اقتالۋ وسىلاي جۇزەگە اسسا، ال اقىلسىزدىق ءۇشىن اقتالۋ ءالى ورىن العان ەمەس. ادام ءوزى-وزىمەن جەكە قالعاندا بەلگىلى ءبىر قاتەلىگى ءۇشىن كۇيىنىپ «نەتكەن اقىماق ەدىم!» دەپ وپىق جەيتىنى راس. ءبىراق ەشكىم دە مۇنىسىن جالپاققا جاريا ەتپەيدى. جاريا ەتۋگە باتىلى دا بارمايدى. ادامداردىڭ دۇرىس تۇسىنبەي قالۋى مۇمكىن. سوكراتتىڭ اتىشۋلى اقتالۋ ءسوزى وسى اقىلدىلىقتىڭ شىندىعىنا ءبىرشاما جاقىندايتىن سەكىلدى.
ول ءوزىن فيلوسوفتارمەن، اقىندارمەن، ساياساتكەرلەرمەن سالىستىرا كەلە، ءوزىنىڭ ولارعا قاراعاندا اقىلدى ەكەنىنە كوزى جەتەدى. سوكراتقا تاڭىلعان ايىپتاۋلاردىڭ ءبىرى دە ونىڭ ءوزىن اقىلدى ساناۋى ەدى. بۇل ادامداردىڭ نامىسىنا ءتيدى. سوكرات ءوزىنىڭ اقىلدىلىعى مىنا نارسەدە جاتقانىن ايتىپ ەدى: «مەن ءوزىمنىڭ ەشتەڭە بىلمەيتىنىمدى بىلەمىن، ال وزگەلەر بىلمەيتىندىگىن بىلمەيدى». ادام بالاسى كىتاپتى اقىلدى بولۋ ءۇشىن وقىمايدى. «اقىلدى بولۋ ءۇشىن وقيمىن» دەگەن ادامدى كەزىكتىردىڭىز بە؟ جوق. ادامدار كىتاپتى ۇيرەنۋ ءۇشىن، ياعني ءومىر ءسۇرۋدى ۇيرەنۋ ءۇشىن وقيتىن سەكىلدى. ۇيرەنۋ - ماشىقتانۋ، ءبىراق اقىلدى بولۋ ەمەس. سول دانىشپان سوكرات «مەن اياق كيىمىمدى جوندەتۋ ءۇشىن كىمگە بارۋىم كەرەك؟» دەپ سۇرايدى ەكەن. حالىق وعان: «ەتىكشىگە» دەپ جاۋاپ بەرەدى. قىزىق.
«اقىل قايدا تۇرادى؟» دەگەن سۇراق بولسا وعان بىردەن «ميدا!» دەگەن جاۋاپ بولادى. ورتا جاستاعى ەر ادامنىڭ ميىنىڭ سالماعى 1424 گرامدى قۇرايدى ەكەن. ال قارتايعان سايىن 1395 گرامعا دەيىن تومەندەيدى. ادام قارتايعان سايىن اقىلدى بولماۋشى ما ەدى؟ بۇعان قاراساق، اقىل دەگەن نارسە ميدان وزگە مۇشەلەردىڭ بىرىندە بولىپ شىققانى عوي. الەمدەگى ەڭ اۋىر مي الدەبىر ەر كىسىنىڭ ميى - 2049 گرام. ال ەڭ اۋىر ايەل ادامنىڭ ميى - 1565 گرام. ەركەك ايەلگە قاراعاندا اقىلدى بولىپ شىققانى ما؟ ХІХ عاسىردا ەر ادامنىڭ ميىنىڭ ورتا سالماعى 1372 گرام، ايەل ادامنىڭ ميىنىڭ ورتا سالماعى 1096 گرام بولعان ەكەن. دەمەك، عاسىرلار وتكەن سايىن ادامداردىڭ ميى اۋىرلاپ كەلەدى. اقىلدىلىق ميدىڭ سالماعىمەن ولشەنەر بولسا، نەگە ادامزات بالاسىنىڭ ومىرىندەگى ەڭ دانىشپان ادامدار ءبىزدىڭ زامانىمىزدان بۇرىن جانە ورتا عاسىرلارعا دەيىن ءومىر ءسۇردى؟ نەگە ءالى كۇنگە دەيىن اريستوتەل، پلاتون، دەموكريتتەر ەڭ ۇلى دانىشپاندار، نەگە ءالى كۇنگە دەيىن بەتحوۆەن، موسارت، شوپەن ەڭ ۇلى كومپوزيتورلار، نەگە ءالى كۇنگە دەيىن دو ۆينچي، رەمبراند، رافاەل ەڭ ۇلى سۋرەتشىلەر، نەگە ءالى كۇنگە دەيىن گاليلەي، وم، نيۋتون، كوپەرنيك ەڭ ۇلى عالىمدار بولىپ قالىپ وتىر؟ ادام ءتۇسىنىپ بولمايتىن وسى ءبىر گەن قۇپيالارى عاسىر وتكەن سايىن، ادامداردىڭ ميى ۇلكەيگەن سايىن كومەسكىلەنىپ، جۇمباقتالىپ، ءوز ىشىنە ءوزى كىرىپ بارادى. ۋاقىت وتكەن سايىن ادامدار ءوز تامىرلارىنان، ياعني اقيقاتتان الىستاپ كەلەدى. ەينشتەيننىڭ ميى 2000 گرام، ال ورىس جازۋشىسى تۋرگەنەۆتىڭ ميى 2012 گرام تارتقان. دەمەك، ولاردى ادامزات تاريحىنداعى ەڭ ۇلى دانىشپاندار دەي الامىز با؟ ءبىرى عىلىمدا، ءبىرى كوركەم ادەبيەتتە جاڭالىق اشتى، ءبىراق وسىنشا مي سالماعىمەن ولار جاراتىلىستىڭ، ادامزاتتىڭ پايدا بولۋ قۇپياسىن اشۋى كەرەك ەدى عوي.
ادام ميىنىڭ ەڭ ءبىر تەز دامۋ كەزەڭى 11 جاسقا دەيىن جۇرەدى ەكەن. 11 جاستان كەيىن ميدىڭ سالماعى ارتىپ، اقىلدى بولىپ كەتۋ مۇمكىن ەمەس. بۇعان سۇيەنسەك، 11 جاسىندا دانىشپان بولعان ادام دانىشپان، ودان كەيىن جاي عانا ساۋاتتى ادام. ءبىراق ساۋاتتىلىقتىڭ دا ءوزىنىڭ اتقارار رولى اسا ماڭىزدى. ادام نەعۇرلىم كوپ ءبىلىم العان سايىن مي اۋرۋلارىنا شالدىعۋدان ءوزىن ساقتاپ قالاتىنىن ماماندار ايتادى. سونداي-اق ادام بالاسى بارلىق قابىلدايتىن نارسەسىن 9 جاسقا دەيىن-اق قابىلدايدى ەكەن. ال قالعان ومىرىندە سونى قايتالايدى.
سونىمەن، الەم كىمدەردى ەڭ اقىلدى سانايدى؟ قازىر «كوەففيسيەنت ءىينتەللەكتا» (اعىلشىنشا IQ - intelligence quotient -) ياعني «ورە ولشەمى» دەگەن ۇعىم بار. ادام ورەسىنىڭ ولشەمىن ارنايى سۇراقتار (تەست) ارقىلى باعامدايدى. بۇل ۇعىمدى 1912- جىلى نەمىس عالىمى ۆ.شتەرن ەنگىزگەن. اتالعان تەست بويىنشا ادامداردىڭ قانشالىقتى اقىلدى ەكەندىگى انىقتالادى. مۇمكىن بولعان سۇراقتىڭ قانشاسىنا دۇرىس جاۋاپ بەرە السا، سول دۇرىس جاۋاپتار ارقىلى اقىلدىڭ كورسەتكىشى شىعادى. وسى ءبىر قيسىندى ويلاۋ جۇيەسىن دامىتۋ، سول بويىنشا جوعارى كورسەتكىشكە يە بولۋ جەكەلەگەن ادامداردىڭ عانا ەمەس، تۇتاس ءبىر ۇلتتاردىڭ اقىل-وي جۇيەسىنىڭ جەتىستىگى بولىپ وتىر.
0 دەن 19 عا دەيىنگى بىرلىك كورسەتكىشى بار ادامدار - اقىل-ويى دامىماعان بولىپ سانالادى. سونداي-اق 20-36 بىرلىك - ميدىڭ كەش دامۋى، 69-85 بىرلىك ورتا دەڭگەيگە جاقىنداۋ، 86-144 بىرلىك - ورتا دەڭگەي، 115-124 بىرلىك - ورتا دەڭگەيدەن بيىك، 125-134 بىرلىك - اقىلى تولىسقان، ال 135-تەن جوعارى كورسەتكىش - دانىشپان دەپ تانىلادى. ماماندار وتكەن عاسىر دانىشپاندارىنىڭ ورە ولشەمىن انىقتاي كەلە مىناداي قورىتىندى جاسادى: نەمىس حالقىنىڭ ۇلى اقىنى گەتەنىڭ ورە كورسەتكىشى - 200 بىرلىك، نيۋتون مەن ۆولتەر - 190 بىرلىك، گاليلەي - 185 بىرلىك، دو ۆينچي 150 بىرلىك، باح پەن دارۆين - 140 بىرلىك، كوپەرنيك - 130 بىرلىك. سوندا بۇلاردىڭ اراسىنداعى ەڭ دانىشپانى گەتە ەكەن. ال حالىقتار، ياعني ەلدەر بويىنشا «ورە ولشەمى» كورسەتكىشى مىناداي: ەڭ جوعارى كورسەتكىش گونكونگ (شياڭگاڭ) - 107 بىرلىك، كورەي ەلى - 106 بىرلىك، جاپوندار - 105، قىتايلار - 104، ال ورتا دەڭگەيدە: فرانسيا - 98 بىرلىك، موڭعوليا - 98، قۇراما شتاتتار - 97، رەسەي - 96 بىرلىك، تومەنگى كورسەتكىشتەر: كەنيا - 72 بىرلىك، گۆينەيا - 69 بىرلىك، ەفيوپييا - 66 بىرلىك.
ەندى وسىعان قاراپ الەم حالىقتارىنىڭ قايسىسى قايسىسىنا قاراعاندا اقىلدى ەكەنىن ولشەۋگە بولا ما؟ ونداي تۇجىرىم جاساۋعا كەلمەيتىن سەكىلدى. «ورە ولشەمى» كورسەتكىشىنە قاتىستى قازىر سىن كوپ. ءتىپتى سىناۋشىلار بۇل جەردە لوگيكا ەمەس، جاي عانا تاپقىرلىق ءبىرىنشى ورىنعا شىعىپ كەتەتىنىن ايتادى. ال وسى ۇيعارىم بويىنشا بۇگىن الەمدەگى ەڭ اقىلدى ادام دەپ امەريكا جازۋشىسى، دراماتۋرگ، جۋرناليست مەريلين ۆوس ساۆانت تانىلىپ وتىر. ونىڭ «ورە ولشەمى» كورسەتكىشى - 228-230 بىرلىكتى قۇرايدى. بۇل گەتەدەن دە جوعارى كورسەتكىش. سوندا الەمدەگى ەڭ ۇلى دانىشپان مەريلين بولىپ شىققانى ما؟ ءيا، گيننەستىڭ رەكوردتار كىتابى سولاي سانايدى. ول بۇل كورسەتكىشكە نەبارى 10 جاسىندا عانا جەتكەن ەكەن. ياعني ميدىڭ ءوسىپ بىتكەن شاعى. ونىڭ تەگى - «ساۆانت» فرانسۋز تىلىنەن اۋدارعاندا «ءبىلۋ» نەمەسە «كەمەڭگەر» دەگەن ۇعىمدى بەرەدى. مىنە، «الەمدەگى ەڭ اقىلدى ادام» اتانۋ ءۇشىن وسى «ورە ولشەمى» كورسەتكىشى بويىنشا جوعارى بىرلىك جيناي الساڭىز بولعانى. ەۆرەي حالقىنىڭ «اقىلدى بولساڭ، نەگە كەدەيسىڭ؟» دەگەن ماتەلى بار ەدى. راسىندا، اقىلدى بولساق، نەگە، نەگە، نەگە..........؟؟؟
ەرلان ءجۇنىس
دەرەككوز: «ايقىن» گازەتى. 2011