مارال ىسقاقباي. كوكجال - اڭگىمە
بۋىلىپ-تۇيىلگەن جۇكتى، جىعىلعان ءۇيدى كورگەن جالقاۋ ماڭ توبەتتەر كوش تىقىرى تايانعانىن سەزگەن، ورىندارىنان ەرىنە تۇرىپ، ءبىر-ءبىر كەرىلدى دە، يەسىنە ەرە بەردى
تاڭ قىلاڭداعاننان ورگىزىپ، جيىن ايداي جونەلۋىنەن جايلاۋعا بەت العاندارىن قويلار دا تۇسىنگەندەي تۇمسىقتارىن جەلپي ەسكەن سامالعا توسىپ، جۋسان باسىن ازەر شالىپ، شيراق كەلەدى.
كوكجال كەشە ءۇي جىعىلا باستاعاننان-اق تاعى ءبىر جاعىمسىز جايت جاقىنداپ كەلە جاتقانىن ءتۇيسىنىپ، مازاسىزدانا قىڭسىلاعان. ونىڭ سەبەبى مىناۋ: قۋانىشباي ءبىر تازا قاندى وۆچاركاعا قۇمارتىپ ءجۇرىپ، قالاداعى نەمەرە قارىنداسىنىڭ كۇيەۋى ارقىلى وسى كوكجالدى ازەر تاۋىپ العان. كوزى اشىلماعان جۇدىرىقتاي سۇر كۇشىكتى مارتتىگىنە باسىپ ءبىر تۋ قويعا ساتىپ اكەتتى.
- وي، مۇنىڭىز نە؟! ءبىر قويعا مۇنىڭ اكەسىن تاۋىپ بەرەيىن،- دەگەن كۇيەۋ بالاسى
- اكەسىن قايتەم؟ كۇشىگىنەن مالدا وسكەن ءيت ساق بولادى، - دەپ كونبەدى.
ەكى قۇلاعىنىڭ ۇشى مەن تۇمسىعىنىڭ قارالىعىنا قاراپ، «قاراقۇلاق» اتاسام با، الدە «قاراۋىز» اتاسام با دەپ وتىرىپ، باۋىر ءجۇنىنىڭ كوكشىلدىگىن بايقاعاسىن، وسە كەلە كوكسۇر تارتادى، قاسقىر وڭدەس بولادى دەپ ويلاعان قۋانىشباي «كوكجال» دەپ ات قويعان. بيىل ەكىدە. تايىنشاداي تۇلعالى ۇلكەن ءيت ايرىقشا ساق بوپ وسكەن. سوڭعى كەزدەرى: «كوكجالىم تۇرعاندا ماعان كومەكشىنىڭ كەرەگى جوق» - دەپ مالدى جالعىز باعاتىن. ءومىرى قاسىنان تاستامايتىن وۆچاركانى تەك جايلاۋعا شىعاردا، ياكي قايىرا كوشكەندە، نە ماشيناعا سالىپ جىبەرەدى، نە جەتەككە الادى. اڭعا دا، قۇسقا دا تۇرا-تۇرا ۇمتىلاتىن اۋلەكىلەۋ ءيت اداسىپ كەتە مە دەپ قورقادى.
بۇنىڭ قاي-قايسىسى دا كوكجال ءۇشىن ۇلكەن ازاپ ەدى. اسىرەسە ماشيناسى قيىن. تىكىرەيگەن قوس قۇلاعىنا جەل تولتىرىپ زۋلاپ بەرگەندە، جۇرەگى سۋ-سۋ ەتەدى. جايلاۋدىڭ كەدىر-بۇدىر جولىنا تۇسكەسىن، مۇلدەم تىنىشى كەتىپ، تىرناقتارىن جۇك بەتىنە جابىلعان جۇمساق كيىزگە سۇڭگىتىپ جىبەرىپ، باۋىرلاپ جاتىپ الادى. سوندىقتان ماشينامەن جانى قاس. الدەقالاي قۇيعىتىپ ءوتىپ بارا جاتقانىن كوزى شالسا، دەلەبەسى قوزادى. بارقىراي ءۇرىپ، تالاي جەرگە ۇزاتىپ سالادى.
بۇگىن يەسى ونى ەسەيگەن، اقىل توقتاتقان يتتەر ساناتىنا قوسىپ، سەنىم ءبىلدىردى. وۆچاركا سونى تۇسىنگەندەي قۋانىشىن سىرتقا شىعارىپ، ءارلى-بەرلى شاپقىلاپ الدى. كوكالا قانشىقتىڭ الدىنا جۇگىرىپ كەپ، العى ەكى اياعىن بۇگە، القىمىن جەرگە توسەپ ويىنعا شاقىرا، بۇلتالاقتاپ ءبىر-ەكى سەكىرىپ كوردى. جۋىردا عانا ۇيىعىپ كەتكەن كارى قانشىق ىلەسە قويمادى. وزگە ەكى توبەت «نەڭە جەتىسىپ جەلىگەسىڭ» دەگەندەي تىستەرىن اقسيتا ىرىلداستى.
ازدان سوڭ ءوزىنىڭ دە ماۋقى باسىلىپ، كۇندەگى داعدىسىمەن تىشقان اۋلاۋعا كىرىستى. قانشا تىمىسكىلەگەنمەن، قىراعى كوزگە ەشتەمە ىلىكپەدى. مىڭعا جۋىق قويدان تاراعان قوڭىرسىق قي ءيىسى تىشقان ءيىسىن سەزدىرەر ەمەس.
كوكجال جەل جاققا اۋىستى. جۋساننىڭ قىشقىلتىم جۇپارى تاناۋىن جىبىرلاتتى. جەر ءجۇزى اشىلىپ، دۇنيە ايقىندالا ءتۇستى. ول ءوزىن ەركىنىرەك سەزىنە باستادى: تاڭمەن بىرگە قويعا كەلەر قاۋىپتىڭ دە سەيىلەرىن جاقسى بىلەتىن.
يتتەر جاققا كوز تاستاپ ەدى، كوكالا قانشىقتى ورتاعا الىپ، ەكى ماڭ توبەت قاڭعىپ كەلەدى ەكەن. قۇيعىتىپ، الدارىنا كەسە كولدەنەڭ تۇرا قالدى دا، تاعى ءارلى-بەرلى سەكىرىپ كوردى. توبەتتەر تىستەرىن اقسيتىستى. كوڭىلى ءبىرجولا قالعان كوكجال قايتادان جەل جاققا شىعىپ كەتتى.
مالدىڭ الدى جامانتالدىنىڭ سايىنا ىلىككەندە، جارتى تۇتام بىرتىق قولىن توسىنە قۋسىرىپ، ازان-قازان شۋىلداعان قويلارعا تاڭىرقاي قاراپ وتىرعان سارىشۇناق كورىندى. كوكجال تۇرا ۇمتىلىپ ەدى، ءدال تابانىنىڭ استىنداعى ىنىنە زىپ بەردى. قالايشا ءاپ-ساتتە زىم-زيا جوعالعانىن ۇعا الماعان ءيت اينالانى تىمىسكىلەي، ءىننىڭ اۋزىنا توقتادى. تۇمسىعىن القىندىرا تىعىپ جىبەرىپ، تاناۋىن تارتىپ-تارتىپ قالىپ ەدى، كۇلىمسى ءيىس بۇرق ەتە ءتۇستى. وسى كەزدە: «كا، كۇشىگىم،كا!» دەگەن قۋانىشبايدىڭ داۋسى ەستىلدى. قويلاردىڭ ارتىن يتتەرگە تاپسىرىپ، ءوزى جىراعا كىرىپ بارادى ەكەن. تاۋ ەتەگىنە ىلىنىسىمەن ەكى قاپتالعا جارىلا بىتىراعان قويلاردى ءبىر جاعىنا وتكىزەيىن دەگەن. يەسىنىڭ داۋسى شىققاندا، شابا جونەلەيىن دەپ ءبىر-ەكى لوبلىپ تۇردى دا، ولجاسىن قيىپ كەتە الماي، تۇمسىعىن ىنگە قايتا ءبىر بويلاتىپ، ۇزدىك-ۇزدىك دەمىن تارتتى. تىشقاننىڭ جىپ-جىلى ءيىسى كەڭسىرىگىن قىتىقتاپ، سىلەكەيىن شۇبىرتتى.
باسىن كوتەرىپ مال جاققا قاراسا، شاتقالعا ءسىڭىپ، كورىنبەي كەتكەن. ءىندى تاستاي بەرىپ، ءۇش-ءتورت قادام ۇزادى دا، قايتا ورالدى. قۇشىرلانا تاعى يىسكەدى. نە ىستەرىن بىلمەي، قىڭسىلاپ قويدى. ءبىراز تۇرىپ، «جارايدى، نە بولسا، و بولسىن!» دەگەندەي الدىڭعى وڭ اياعىن سىلتەپ قاپ، ءبىر شەڭگەل جۇمساق توپىراقتى ۇشىرىپ جىبەردى. سونان سوڭ جەر قىرتىسىنىڭ جۇمساقتىعىنا كوزى جەتكەندەي ەكى اياعىمەن كەزەك تارپىپ، بۇرق-بۇرق قازا باستادى.
ءىن ءتۇبى وڭايلىقپەن جەتكىزەر ەمەس. قويلاردىڭ تولاسسىز ماڭىراعان ۇيرەنشىكتى داۋسى بىرتە-بىرتە قاشىقتاپ بارادى. كوكجال شيراعىراق قيمىلداپ، قازۋىن جىلدامداتتى. يىسكەپ كورىپ ەدى، ءيىس قويۋلانا ءتۇستى. دەمەك، سارىشۇناق الىستا ەمەس. قازا-قازا اياعى ابدەن تالدى. ءبىراز دەمالىپ، قايتا كىرىستى.
ءبىر كەزدە بەز-بەز ەتكەن سارىشۇناققا دا جەتتى-اۋ. ىزادان جارىلايىن دەپ تۇرعان توبەت بوكسەدەن قارپىعان قالپى سىلكىپ-سىلكىپ جىبەردى. ەسىنەن تانعان تىشقاننىڭ ءۇنى وڭاي ءوشتى...
اقىرىن باسىپ قويلار كىرگەن جىراعا بەتتەدى. «جامانتالدىنىڭ ەندى-ەندى سۋالۋعا اينالعان سىلدىراعان جىڭىشكە بۇلاعىنىڭ جىلىمشى سۋىن شالپىلداتا جالاپ، سالدىراعان دەنەسىن سەرگىتكەندەي بولدى. جاپىرىلعان ءىزدى قۋالاپ، يەسىن ىزدەدى. ءبىراق تاستاق قيا تىزىلداعان تابانعا تەمىردەي قادالىپ، امالسىز كىدىردى. ءبىر ءتۇپ قالىڭ قىزىل توبىلعىنىڭ تۇبىنە كولەڭكەلەپ جاتا كەتىپ مۇلگي باستادى. بۇگىن قويدىڭ جايلاۋعا كوشكەنىن سەزگەندەي ەدى، تەك بۇرىن ىلەسىپ كورمەگەسىن، ۇزاپ كەتەرى قاپەرىندە جوق. كۇندەگى ادەتىنشە جاقىن ءبىر ماڭدا اينالا جايىلىپ جاتاتىنداي كوردى.
ول ورنىنان تۇرعاندا، كۇن شالا تۇسكە تايانعان. ەسىنە يەسى ورالدى. جورتىپ قىرعا شىقسا، ءىز كەسۋ قيىن ەكەن. ءشوپ ءار باعىتتا جاپىرىلعان. بارىنەن دە جاڭا ءجۇرىپ وتكەن قوي ءيىسى بۇرقىرايدى. ەندى قالاي قاراي جورتارىن بىلمەي اڭتارىلىپ تۇرعاندا، جەل ەكپىنى ماڭىراعان ەشكى داۋسى مەن مال قايىرعان ەركەكتىڭ ءۇنىن جەتكىزدى. يەسى ەمەس ەكەنىن سەزسە دە، ادامعا ءۇيىر ايۋان سولاي ويىستى. بۇلار دا جايلاۋعا بەت العان شوپاندار ەدى. قويلارى بويداق، كوپ ماڭىرامايدى.
كوكجال تاياپ كەلگەنمەن، تىم جاقىنداۋعا باتپادى. قاراقشىشا سىرتتان تورىپ، جۋساسا توقتاپ، قوزعالسا قوسا ىلەستى دە وتىردى.
كۇن بەسىنگە جاقىنداي،ەكى وتاردى جالعاستىرا ايداعان ءتورت جىگىت «جامانتالدىنىڭ» ارعى اۋزىنان شىعىپ، كۇنگەي قاپتالدىڭ ءبىر جازىق قويناۋىنىڭ ەكى شەتىنە ەكى وتاردى ءيىرىپ جۋساتا باستادى.
مال ابدەن ءتۇن قويۋلانعاندا تىنىشتالدى. شوپاندار ەكى وتاردى بىردەي باقىلاي وتىرۋ ءۇشىن تەڭ ورتادان ورىن سايلاپ، وت جاقتى.كىشكەنە قارا موسىعا سىرتىن جالىن جالاپ قارا قوشقىلدانعان كوك شاۋگىم ءىلىپ، شاي قايناتۋعا كىرىستى.
تورتەۋدىڭ ىشىندەگى ۇلكەنى - وتىزدى القىمداعان تورتباق قارا جىگىت. قياقتاي ادەمى قويۋ مۇرتى، ۇستىندەگى جاراسىمدى ىقشام كيىمى، كەربەزدەۋ پاڭ قيمىلى ونى شوپاننان گورى كەڭسەدە وتىرعان ەسەپشى، ياكي قىزمەتكەرگە كوبىرەك ۇقساتادى. بۇل - قابىلبەك دەيتىن اعا شوپان. قاسىنداعىلار ول نە ايتسا، سونى ىستەپ شۇرق ۇيىرىلەدى.
وتتىڭ جەل جاعىنا جايعاسىپ، ارالارىنا داستارقان جايدى. ماڭدارىندا جاتقان ەكى قىزىل قورجىننىڭ بىرىنەن پىسكەن ەت شىعارىپ، باۋىرساق توكتى. ءبىر جارتىلىق اراق تا الدارىنا كەلدى.
قابىلبەكتىڭ قارسىسىنداعى بىتىك كوز جىگىت اراقتى الىپ تىعىنىن اشۋعا ارەكەتتەنىپ ەدى، جۇپ-جۇقا اق قاڭىلتىر ساۋساعىنا دا، تىرناعىنا دا ىلىكپەدى. سونان سوڭ امالسىز قابىلبەكتەن ەت تۋراپ وتىرعان باكىسىن سۇرادى:
- اكەلشى باكىڭدى. بۇرىن ءدوپ-دوڭگەلەك ادەمى قۇلاعى بولۋشى ەدى، وسى كۇنى قۇرىپتى عوي. قاڭىلتىر ۇنەمدەيىن دەدى مە ەكەن!..
- وسى قۇلاققا بايلانىستى انەكدوت ەستىدىڭدەر مە؟- دەدى اناۋ
باكىسىن ۇسىنىپ جاتىپ. - ەكى سۋايت اڭشى كەزدەسىپ قاپ وتىرىك ايتىپ ونەر سالىستىرىپ بايقاپتى. ءبىرى تۇرىپ: «جۋىردا بالامدى ەرتىپ اڭعا شىقسام، ءۇيىرلى قاسقىر قارسى جولىقتى. ەكەۋىمىزدىڭ دە قولىمىزدا قوساتار. ولار بايقاپ ۇلگىرگەنشە باسىپ-باسىپ جىبەردىك. تورتەۋى جالپ-جالپ قۇلادى. قالعانى تىم-تىراقاي قاشا جونەلسىن. ۇزاپ بارادى. تەزدەتىپ قايتا وقتاپ الدىم دا، بالاما: «سەن اتپا، ماعان وقتاپ بەرە بەر، - دەدىم. بالام مەنىڭ ويىمدى تۇسىنە قويدى. مەن تارسىلداتىپ اتا بەردىم. جەردىڭ جازىعى مۇنداي جاقسى بولار ما، وق جەتەر جەردەن شىققانشا، ءبارىن جۋساتتىم. جالعىز-اق قاسقىر قۇتىلدى. جيناپ الىپ ساناساق، تۇپ-تۋرا جيىرما توعىز ەكەن» - دەپتى. ەكىنشىسى دە شىمىرىكپەي: «ءاي، ەرلەگەن ەكەنسىڭدەر» - دەپ ارقاسىنان قاعىپتى. سونان سوڭ «ءوز باسىنان وتكەرگەن» ورەسكەل اڭگىمەسىن باستاپتى. الدىڭعىسىنان دا اسىرسا كەرەك. ءبىراق اناۋ دا يلانعان سىڭاي تانىتىپ، جورتا قوشتاپتى دا، الگىسىنەن دە اسقان وتىرىكتى بۇرقىراتىپتى. ءبىرىن-ءبىرى جەڭە الماي، كەشكە دەيىن ءسوز جارىستىرسا كەرەك. اقىرى بىرەۋى تۇرىپ: «جاقىندا ءبىر جولداسىمدى ەرتىپ اڭعا شىعىپ ەم. قالتامىزدا ءبىر-ءبىر شولمەك. كۇنى بويى دالا كەزىپ تەنتىرەپ، اقىرى شارشاپ-شالدىعىپ، تاماقتانۋعا وتىردىق. الگى جارتىلىقتى قالتامنان سۋىرىپ الىپ اۋزىن اشايىن دەسەم، قۇرعىردىڭ قۇلاعى جوق. ءارلى-بەرلى اۋرە بولىپ اشا الماعاسىن: «ءاي، سەنىكىن اششى» - دەدىم جولداسىما. سويتسەك، ونىكى دە سول قۇلاقسىز شۇناق ەكەن. قۇداي اتقاندا، ەكەۋىمىز دە باكىلەرىمىزدى ۇيدە قالدىرىپ كەتىپپىز. ءارى اۋرەلەندىك، بەرى اۋرەلەندىك، اشىلمادى. سونان سوڭ: «قۇرسىن، قويشى، ءوزىمىز تيتىقتاپ وتىرعاندا جان قينامايىق. ۇيگە بارعاسىن-اق ىشەرمىز»، - دەپ قايتا قالتامىزعا سالىپ اپ، ۇيگە قايتتىق» - دەپ قارقىلداي كۇلگەندە، ەكىنشىسى: «قوي، ەندى بۇنىڭ كىسى يلانار اڭگىمە ەمەس»،- دەپ جانتايا كەتكەن ەكەن...
جىگىتتەر قابىلبەكتىڭ قۇتىرتا ايتقان انەكدوتىنا ىشەك-سىلەلەرى قاتقانشا سەلكىلدەسىپ، الدارىنداعى اسقا بەت بۇردى. قاستارىندا شوقيىپ وتىرعان يتتەرگە نان مەن ەتتەن تاستاپ قويادى. سوناۋ ادىر ۇستىندە جاتقان كوكجال جالانىپ-جالانىپ الدى.
تاماقتى كورگەن سوڭ، وۆچاركاعا باتىلدىق دارىدى. جايلاپ تومەن ءتۇسىپ كەلە جاتىر. ونى بايقاپ قالعان قويلار ءدۇر ۇرىكتى.
شوپاندار ايقايلاپ، يتتەر ءۇرىپ، تۇرا ۇمتىلىستى. كوك توبەت ءتىس دارىتپاي تاۋعا شىعىپ كەتتى.
ەتەكتەگىلەردىڭ «قاسقىر! قاسقىر!» دەپ دابىرلاسقاندارى انىق جەتىپ تۇر. بۇل ءسوزدى ول تالاي ەستىگەن، «ايتاق، ايتاق!» دەگەنمەن بارابار.تەك بۇل ءسوزدى قۋانىشباي قويعا مەدەرقۇلدىڭ كوك وۆچاركا توبەتىنە ۇقساس (وزىنە كوبىرەك ۇقساس ەكەنىن قايدان ءبىلسىن!) بورىلەر شاپقاندا ايتاتىن.
وسى قىستا سونداي ءبىر جاس ارلانمەن ۇيپا-تۇيپا توبەلەسكە دەيىن بارعان. ءابيىر بولعاندا، يەسى ءۇش ءيتىن تۇگەل ىلەستىرە جەتىپ ۇلگىرىپ، ءبىر اجالدان الىپ قالعان. بۇنى ول ەش ۋاقىتتا ۇمىتپايدى. جالپى، يتتەردىڭ جادى بەرىك.
«قاسقىر» دەگەندە كوكجالعا سول ەلەستەيدى. قازىر دە ەسىنە تۇسكەن.سوندىقتان ايدالادا تۇرىپ-اق، تومەندەگى يتتەرگە قوسىلا «اۋف-اۋف» دەپ ءبىر-ەكى ءۇرىپ قويدى.
بىرتە-بىرتە تىنىشتىق قايتا ورناپ، شوپانداردىڭ وتى السىرەي باستادى. كوكجال جالعىزسىراپ ابدەن زەرىكتى. بويىن الدە ءبىر ماعىناسىز، ۋايىمعا ۇقساس بەيمازا سەزىم بيلەدى. قارنى جەتىم قوزىشا تۇرتىنشەكتەپ، اۋىق-اۋىق اشىققانىن سەزدىرە بەرەدى. كوز الدىنا قۋانىشبايدىڭ ايەلى بىلقىلداتا تۋراپ وتىراتىن مايلى ەت ەلەستەدى. سىلەكەيى شۇبىرىپ تاعى جالاندى.
ورنىنان تۇرىپ، قايتا ەتەككە بەتتەدى. بۇل جولى قوي جاتقان تۇستان ەمەس، اينالىپ ءوتىپ، كىسىلەردىڭ ماڭىنان شىققان. يتتەر اۋپىلدەپ تۇرا جۇگىردى. وۆچاركا سەسكەنسە دە، بويىن بيلەپ، قۇيرىعىن تىكىرەيتە بۇلعاقتاتىپ، «جونگە كەلەيىك، اعايىن» دەگەندەي قاشپادى. ءبىراق بۇل تاكاپپار تۇرىس انتالالعان يتتەرگە ۇناي قويماعان. قۇيرىعىن بۇتىنا قىسىپ، بۇكجيە قالشىلداپ تۇرسا، اياۋشىلىق ەتۋلەرى مۇمكىن ەدى. ول - كوكجالدا جوق مىنەز.
يتتەر وسىلاي ۇمتىلعاندا، تەمەكىنى سورعىشتاي اڭگىمەلەسىپ وتىرعان شوپاندار دا دۇرلىگە تۇرگەلگەن. سوعان ەلىرگەن ءبىر الا توبەت يىسكەسە بەرە الىسا كەتتى. كوكجال كوپ اۋلىكپەنىڭ ورتاسىندا قالۋدان سەسكەنىپ، ءبىر شەتكە قاراي بۇلت قارعىدى. الدىن كەس-كەستەگەن ەكى ءيتتىڭ ءبىرىن كەۋدەسىمەن قاعا، جۇلقا تارتىپ، اۋناتىپ ءتۇسىردى. اۋزىنا جۇپ-جۇقا شەمىرشەك ىلىنە كەتكەن ەكەن، جىلىمشى قان ءدامى ءبىلىندى. بۇندايدا ءيت تارتىنبايدى-اق.تەك تاپىر-تۇپىر جۇگىرىپ جەتكەن جىگىتتەردەن قايمىعىپ، تايىپ تۇردى. توبەتتەر ءبىراز جەرگە دەيىن سوڭىنان ىلەسىپ، ۇزاتىپ ورالدى.
شوپاندار ۇيقىنى مۇلدەم ۇمىتقانداي. لاۋلاتا وت سالىپ، وقتا-تەكتە «اۋ» دەسىپ وتىرا بەردى. كوز بايلانىسىمەن ءبىر ەمەس ەكى شاپقان «قاسقىردان» شىن قورىققان. ءوز يتتەرى نەگە بۇگىن وزگەشە باتىرسىنىپ، تۇرا-تۇرا جۇگىرىسىپ جۇرگەنىنە ەشقايسىسى ءمان بەرە قويماعان. ادەتتە بۇلار قاسقىر قاراسى كورىنگەندە، يەلەرىنە تىعىلىڭقىراپ، شىجبالانا، قورقاقتاي ۇرەتىن.
بۇلاردى اڭدىعان قاسقىر دا بار-تۇعىن. ونى كوكجالدان وزگە ەشكىم كورگەن جوق. يتتەر قۋىپ تاستاعان سوڭ، جىرا ىشىندە بايىزداپ جاتا الماي، شوقىعا قايتا شىققاندا، جالتارا جونەلگەنىن كوزى شالعان. جالعىزسىراپ، سەسى قايتقان وۆچاركا، ارينە، جەلىگە قويماعان-دى. قاسقىر ارعى قارىسقا شىعىپ ۇلىپ-ۇلىپ جوعالدى. مۇنى ەستىگەن قويشىلار مۇلدەم شوشىدى.
جەر باۋىرلاي ۇزىنىنان ءتۇسىپ، قويشىلاردىڭ وتىنا تەلمىرىپ جاتقان كوكجال كەنەت موينىن سول يىعىنا وقىس بۇرىپ، لەپ تارتتى دا، ورنىنان اتىپ تۇردى. تۇمسىعىن كوتەرىڭكىرەپ، سامالمەن بىرگە تالىپ جەتكەن الگى جەڭسىك ءيىستىڭ قايتا ءبىر جەلپۋىن كۇتىپ، ەلەڭدەپ ءسال تۇردى دا، سەزىلە قويماسا دا، جورتىپ الا جونەلدى. الگى ءيىس ءوزى تۇقىمداس ۇرعاشىنىڭ ءيسى ەكەنىن ءدال تانىعان. ايتسە دە، ءيىس ىلىققان قانشىقتىڭ ءيسى ەمەس ەدى، ونى ءبىلدى، سوندا دا ەركەكتىگى ۇستاپ، بۇلا سەزىم جەتەلەي جونەلگەنىن ءوزى سەزگەن دە جوق.
ۇدەي تۇسكەن سالقىن سامالعا تۇمسىعىن توسقان كۇيى شوقىتىپ وتىرىپ، قىرقا ۇستىندەگى قالىڭ قورىم تاسقا جەتىپ توقتادى. بيىكتەۋ ءبىر تاسقا الدىڭعى ەكى اياعىن اسىپ تۇرىپ، قۇلاعىن تىكىرەيتە تىڭ تىڭداپ، اينالاسىنا كوز جۇگىرتتى. ءتىرى جان جوق. سوناۋ تومەندە ماناعى قويشىلاردىڭ وتى عانا كورىنەدى. سول جاققا قاراي اڭسارى اۋىپ تۇرسا دا، تاۋى شاعىلعان ءيت اياق باسپادى. ەندىگى ءجۇرىستىڭ ەش پايداسى جوعىن، نە ارەكەت ىستەسە دە، تاڭ اعارعاسىن ىستەۋى كەرەگىن يتتىك زەردەسىمەن ءتۇيسىنىپ، ۇيىقتايتىن وڭتايلى ورىن ىزدەدى...
كوزى ءىلىنىپ كەتكەنى سول ەدى، كەنەت الدەبىر تىسىر شالىنعانى. باسىن وقىس كوتەرىپ، قۇلاعىن توسقان، تىسىر تىم تاياۋدان ەستىلدى. اتىپ تۇرىپ، جالت قاراپ ەدى، وسىلاي قاراي ەكى ءبورى اياڭداپ كەلەدى ەكەن: ءبىرى - ءىرى ارلان، ەكىنشىسى - قانشىق قاسقىر. باعاناعى ءيىس وسىنىكى ەكەنىن كوكجال سەزە قويدى. جۇرەگى سۋىلداپ قويا بەردى. ەسىنە بىردەن سوناۋ ءبىر جولعى جاس ارلانمەن ايقاسى ساپ ەتە ءتۇستى. قاسقىردىڭ تەگەۋرىنى قانداي بولاتىنىن سول جولى انىق سەزگەن. ونى ول ىشكى تۇيسىگىمەن توبەلەسپەي تۇرىپ-اق بىلەتىن. ءبىراق قورا ماڭىندا كەزدەسكەسىن ءارى ارقا سۇيەر يەسى بارىن بىلەتىندىكتەن تۇرا ۇمتىلعان. قازىر ول باتىرلىقتىڭ ءىزى دە جوق ەدى. قۇيرىعىن بۇتىنا قىسىپ، جارتاستىڭ تاساسىنا قاراي جىلىستاي بەردى.
ءبورى قۇلاعىنىڭ ساقتىعى كوكجالدىكىنەن ارتىق بولماسا، كەم ەمەسى بەلگىلى عوي. ءشوپ سىلدىرى شالىنىسىمەن، ارلان تۇرا ۇمتىلعان. ونى كوز قيىعىمەن-اق اڭعارعان كوكجال جان-دارمەن زىتىپ بەردى. تاعى دا قۋ تۇيسىگى كومەكتەسكەن بولار، بىردەن ىلديعا، تومەندەگى شوپاندار وتىنا قاراي تارتتى. ءبىر-ەكى وماقاسا قۇلاپ تۇرىپ، قايتا زىمىرادى. ابىروي بولعاندا، وسى كەزدە تومەندەگى يتتەر شۋىلداسا ءۇرىپ، تۇنگى تىپ-تىنىق تاۋ ءىشىن ازان-قازان قىلعان. بورىلەر ەرىكسىز ەكپىندەرىن تەجەپ، ەتەكتەگى لاپىلداعان وتتى جاڭا كورگەندەي، وقىس ەس جيعان. ال كوكجال سول ەكپىندەتكەن كۇيى سىتىلا ۇزاپ، قيعاشتاي تارتىپ، قارسى بەتكە ءوتىپ كەتتى.
ءتۇن تىنىشتىعىن دۇرلىكتىرگەن بورىلەردىڭ قاراسى وشكەنمەن، يەلەرىنىڭ ايتاعىن ارقالانعان يتتەر جاق جاپپاي، ۇزاق اۋپىلدەستى. قاراڭعى تۇندە قايدا لاعارىن بىلمەي داعدارعان توبەتكە وسىنىڭ ءوزى ۇلكەن مەدەۋدەي ەدى. شوپانداردىڭ ماڭىنان ۇزاپ كەتۋ ول ءۇشىن قاۋىپتى ەكەنىن ۇققانداي. قاپتالداي ورلەپ، قويلاردىڭ وكپە تۇسىنا تايادى دا، بيىك جارتاستىڭ ءتۇبىن پانالاي باۋىرلاپ جاتا كەتتى. شوپانداردىڭ لاۋلاتا جاققان وتىنا اۋىق-اۋىق كوز تاستاپ قويىپ، ويعا شومدى : كوز الدىنا قۋانىشبايدى ەلەستەتىپ، ەركەلەگەندەگى ادەتىمەن ءبىر قىڭسىلاپ قويدى؛ ادەتتە ءوزى ونشا جاقتىرمايتىن ەكى ماڭ توبەت پەن جۋىندى قىزعانىپ ازۋىن اقسيتا بەرەتىن كوكالا قانشىقتىڭ ايشىعىنان ويشا جالاپ، سونشاما جاقسى كورگەن سەزىممەن ەسكە الدى. ءسويتىپ جاتىپ، كوزى ءىلىنىپ كەتىپتى.
ول ويانعان كەزدە تاڭ قىلاڭداپ قالعان. ورنىنان تۇرىپ، سۇيسىنە ءبىر كەرىلدى دە، تۇندەگى بورىلەر جۇرگەن قىرقانىڭ ۇستىنە كوز سالدى. ول جاق قاۋىپتى ەكەنىن بىلگەنمەن، سول بەتكە وتۋگە نيەتى قۇلاپ تۇر. ويتكەنى بۇل تۇنەپ شىققان مىنا قىرقا وسى تۇستان بىتەتىن. ودان ارى قاراي بۇل تاراپ جازىققا ۇلاسادى. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، كوكجال تاۋ بوكتەرلەپ جۇرگىسى كەلدى. الدە جايلاۋ تەگىستە ەمەس، تاۋ ۇستىندە ەكەنىن بىلەتىندىكتەن بە؟
وسى كەزدە شوپاندار دا قويلارىن تۇرعىزىپ، جولعا سالعان.
قويلار ءبىراز ۇزاپ كەتكەسىن عانا كوكجال ورنىنان قوزعالدى. ىلەسەرىن دە، ىلەسپەسىن دە بىلمەي دال بولعان. ايتسە دە، ءوز ەركىنەن تىس ءبىر كۇش قوي سوڭىنان جەتەلەي بەردى. قۋانىشبايدىڭ دا وسىلاي قاراي كوشكەنى ول ءۇشىن انىق ەدى، ىلەسە بەرسە تاۋىپ الاتىنداي كورەدى.
بۇل سەزىمدى ول تاڭ ابدەن اعارىپ، شاپاق جايىلعانشا عانا مالداندى. قارىننىڭ قامىن ويلايتىن شاق جەتكەن. ەندى ول قوي سوڭىنان سولپەكتەۋدىڭ ەش ءمانىسى جوعىن سەزىپ، تىرلىك قامىن جاساۋعا كىرىستى. بوكتەردى شارلاپ، ءناپاقا بولار بىردەمە ىزدەي باستاعان. سوڭدارىندا قالعان جۋساندى تۇزدە ءجيى ۇشىراساتىن سارشۇناقتىڭ بىرەۋى كەزىگەر دەگەن دامەسى زور ەدى. جورتاقتاعان كۇيى قىرقا اسىپ، قابىلبەكتەردىڭ وتارىنان مۇلدەم ۇزاپ كەتكەنىن اڭعارعان جوق.
كۇن كەشكىرە باستاعان شاقتا عانا ەلەگىزۋ سەزىمى باس كوتەردى. الداعى ءتۇندى جاپان تۇزدە جاپادان-جالعىز قالاي وتكەرەم دەگەن ۋايىم باسقانداي ءبىر كۇيدە ەدى. قىرقادان قىرقا اسىپ، ادام قاراسى شالىنار ما ەكەن دەپ ارسالاقتادى. ءبىر كەزدە وڭ بۇيىردەن جيىنداۋ جايىلىپ، تۇستىككە بەتتەپ بارا جاتقان ءبىر قورا قويدى بايقادى. وسى قۋانىشباي بولسا ەكەن دەگەن تىلەك جالت ەتكەن. شاپقىلاعان كۇيى تاياي بەرگەندە، ارسىلداي ءۇرىپ ءۇش توبەت كولدەنەڭدەدى الدىنان. ۇشەۋى دە بوتەن. كوكجال ەرىكسىز قالت توقتاسىن. ءدال سول كەزدە دۇرلىگە شابالانعان يتتەرىنىڭ داۋسىنان شوشىنعان يەسى دە شوقىتىپ شىعا كەلدى تومەننەن. يەسىن ارقالانعان ءۇش توبەت قاسقيىپ تۇرعان كوكجالعا قاراي قۇيعىتتى. ول «اش بالەدەن - قاش بالە» دەپ تايساي جونەلدى. ايتسە دە ول تىم الىس ۇزاعان جوق. قاۋىپسىزدەۋ قاشىققا ۇزاپ العاسىن، تۇنەمەلىككە جەتكەنشە انالاردى قارا تارتىپ ءجۇردى دە وتىردى.
تاڭ اتىسىمەن كوكجال بوتەن وتارعا الاڭداماستان، كەشەگى تىرشىلىگىن قايتالاپ، قۇلقىن قامىن ويلاستىردى. وسى بەتىندە قايدا لاعىپ كەتىپ بارا جاتقانىن مۇلدەم ەسكەرگەن جوق. بۇيىرعان مايدا-شۇيدە ءناپاقاسىن تالعاجۋ جاساپ، تال تۇسكە تاياعان شاقتا اينالاسىن قالىڭ شي كومكەرگەن ءبىر ءدوپ-دوڭگەلەك قاينارعا تاپ بولدى. ءوزى دە سۋساپ كەلە جاتقان. قۋانعاننان ەرنەۋىنە ءبىر-اق قارعىپ جەتىپ كەپ باس قويا بەرگەنى سول ەدى، ءتۇبى جوقتاي كورىنەتىن تۇپ-تۇنىق تۇمانىڭ استىنان ەكى قۇلاعى تىكىرەيگەن كوك ءبورى بۇعان تەسىلە قاراپ تۇر ەكەن، جۇرەگى زىرق ەتە قالعان كوكجال وقىس ىر ەتىپ ءتىسىن اقسيتا قويىپ ەدى، سۋ تۇبىندەگى ءبورى دە ءتىسىن اقسيتىپ ايبات شەكتى. سول سول-اق ەكەن، كوكجال الگىنىڭ تۇمسىعىنان الا تۇسپەككە ءتىسىن ساق ەتكىزە سۋدى قاۋىپ قالعاندا، جاڭاعى ءبورى جوعالدى دا كەتتى. باسىن كوتەرىپ، تاڭدانعانداي ءبىر ءۇڭىلدى دە، ەشتەمە بايقالماعاسىن، سۋدى شالپىلداتا جالاپ، سۋسىنىن قاندىردى. باسىن كوتەرىپ، ەزۋىن جالانىپ، سۋعا قايتا كوز تىگىپ ەدى، الگى ءبورى تاعى تەسىلىپ تۇر ەكەن. ەندى ول بۇنىڭ ءوز سۋرەتى ەكەنىن تۇسىنگەن. ايۋاننىڭ اقىلى قانداي ۇشقىر دەسەڭشى! وسى ۋاقىتقا شەيىن ول ءوز بەينەسىن ەشقاشان كورمەگەن ەدى، ءدال مىنانداي تۇنجىر قارا تۇنىق سۋعا كەزىكپەگەن بولسا كەرەك. بىرەسە ەڭكەيىپ، بىرەسە كەكىرەيىپ، ءوزىن-ءوزى ءبىراز باجايلادى. ءوزىنىڭ قوي كۇزەتىندەگى توبەتتەردەن گورى تۇزدەگى بورىلەرگە كوبىرەك ۇقساس ەكەنىن انىق اڭعارعان، ءبىراق ونىڭ سەبەبىن ويلاستىرار اقىلدى تابيعات وعان بەرمەگەن عوي، قايتسىن.
مىنە، وسى كۇننەن باستاپ ونىڭ تۋرا ءبىر جارىم ايعا سوزىلعان جابايى تىرشىلىگى باستالدى. بۇل كەزدە ول جايلاۋ ۇستىنە ىلىككەن ەدى. قۋانىشبايدىڭ وتارىنا كەزىگەم بە دەپ تالاي ءورىستى شالعايدان تورىپ بايقادى. ءبىراق قوي ماڭىندا جۇرگەن يتتەر ۇنەمى بوتەن بولىپ شىعىپ، شابالانا قالاتىن. كەيدە شوپانى قوسا بايقاپ قالىپ، ايعايىن سالا ءيت ايتاقتاپ، استارىنداعى جامان جابىلارىن باۋىرلاتا ساباپ، ءبىراز جەرگە قۋالاپ تاستاعان كەزدەرى دە بولدى. ءتىپتى ءبىر رەت گۇرس ەتىپ مىلتىق اتىلىپ، توبەسىنەن زۋ ەتكەن وقتىڭ دىبىسىن دا ايقىن ەستىدى. سونان سوڭ-اق اۋلاق ءجۇرۋ كەرەك ەكەنىن ءبىرجولا تۇسىنگەن.
ءبىر جولى قالتارىستان شىعا كەلىپ، جالعىز جايىلىپ جۇرگەن جاس ەلىكتىڭ ۇستىنەن تۇسكەنى بار. قۋانعانان بىردەن تاپ بەرگەنى سول ەدى، وڭ بۇيىردەن قانجىرداي قاتقان كوكسۇر قاسقىر اتىپ شىعىپ، كوكجالدان قاشا جونەلگەن ەلىكتىڭ جولىن كەس-كەستەي، جوسىلتا قوسىلسىن. شاماسى، ۇرىمتال ءساتتى توسىپ، جاسىرىنا اڭدىپ جاتسا كەرەك. كوكجالدى ەلەڭ قىلماستان، ءتىپتى بۇرىلىپ تا قاراماستان قۇيعىتىپ بارادى. كوكجال ونىڭ قانشىق قاسقىر ەكەنىن بىردەن ءبىلدى. سونىڭ اسەرى مە، ويىنا قورقىنىش كىرمەي، ەكپىنىن تەجەگەن جوق. ويى ءارى مىنا ولجاعا ورتاقتاسپاق، ءارى ازۋلى قانشىقپەن اۋىز جالاسىپ، سەرىكتەسىپ الماق. كوپتەن جالعىزسىراپ جۇرگەن توبەتكە بۇدان ارتىق نە كەرەك.
تۇگى جالتىلداعان قىزىل ەلىك ءاپپاق تاڭى جارق-جارق ەتىپ ورعىعان سايىن الىستاي باستاعان، ءبىراق كەنەت تاعى دا وڭ بۇيىردەن ەكىنشى ءبورى قيعاشتاي ۇمتىلىپ، ءاپ-ساتتە-اق جۇمارلاي باسىپ، دومالاتتى دا تاستادى. وسى ساتتە قانشىق قاسقىر دا جەتىپ ۇلگەرگەن-دى، بىردەن تۇمسىعىن شالقالاپ جاتقان ەلىكتىڭ جۇمساق شابىنا كومىپ جىبەردى. كوكجال وسىناۋ ويلاماعان جەردەن وڭاي باستالىپ، تىم تەز اياقتالۋعا اينالعان كورىنىستى كوڭىلىنە سىيعىزا الماعانداي تاياق لاقتىرىم جەردە قالت توقتاپ، نە ىستەرىن بىلمەي ابدىراعان. جەتىپ بارۋعا جۇرەگى داۋالامادى. بۇرىلىپ كەتۋگە انا قوز ارباعان جىلى-جۇمساقتى قيا الار ەمەس. ال ەكى ءبورى بۇنى ەلەڭ قىلماستان ەلىكتىڭ قوڭ ەتتەرىن قوماعايلانا اساپ جاتىر. سىلەكەيى شۇبىرعان كوكجال اقىرىن-اقىرىن جىلجىپ جاقىنداي باستادى. ءوزى مەن مىنا بورىلەر اراسىندا ءبىر جاقىندىق بارىن اڭعاراتىن سەكىلدى. سول سەزىم وعان اجەپتەۋىر باتىلدىق دارىتقانداي. بالكىم، قۋا قويماس، قاتارلارىنا الاتىن شىعار دەپ دامەتەتىن سەكىلدى. ءبىراق ول تورت-بەس قادامداي جاقىنداعاندا، ارلان قاسقىر ءتىسىن اقسيتا ايبات شەگىپ، قارسى قوزعالدى. كوكجال قالت توقتاپ، قۇيرىعىن بۇلعاڭداتتى. بۇل ماملەگە شاقىرعانى ەدى. ارلان ونىسىن ەلەگەن جوق ، اتىرىلىپ تاپ بەردى. ونىمەن ايقاسار نيەتى جوق كوكجال جالت قايىرىلىپ، ءتورت بەس قادام جەرگە بارىپ تۇردى دا، قۇيرىعىن تاعى بۇلعاڭداتتى. قۋانىشبايعا ەركەلەگەندە ەستىرتەتىن ءبىر ءتاتتى قىڭسىلى بولۋشى ەدى، سول دىبىسىن ءۇستى-ۇستىنە شىعارىپ، بايپەكتەپ تۇر. ارلان سونى ءتۇسىندى مە، الدە يتپەن ىرىلداسىپ ۋاقىت وتكىزبەي، جىلى-جۇمساقتان مولىراق قارپىپ قالۋ تيىمدىرەك ەكەنىن ەسكەردى مە، قانشىق قاسقىردىڭ قاسىنا قايتىپ ورالدى. كوكجال ءبىراق قايتا جاقىنداۋعا باتپادى. ەندىگى ويى مىنالاردان قالعان جەمتىكتى ءناپاقا قىلۋ ەدى. قارعا، قۇزعىننان تارتىپ الىپ تا كەمىرىپ جۇرگەن ۇيرەنشىكتى ءىسى عوي.
جاس ەتكە مەلدەكتەي تويعان ەكى ءبورى كوكجالعا پىسقىرىپ تا قاراماستان، قارىندارىمەن جەر سىزىپ، الدە قايدا كەتە باردى. ءبىراق كوكجال بۇلارعا مۇلدەم جات ەكەنىن ءتۇسىندى. ەگەر مىنا ەلىك سەكىلدى ولجا ۇستىندە ۇشىراسپاي، بەتپە-بەت كەلىپ قالسا، ءدال جاڭاعى تاعىنىڭ كەبىن قۇشارىن دا بار بولمىسىمەن سەزگەن سياقتى. وسى ساتتە وزىنە بۇل جالعاندا قۋانىشبايدان جاقىن ەشكىم جوق ەكەنىن انىق بىلگەنى ءوز الدىنا، ونىڭ ەكى جالقاۋ ماڭ توبەتى مەن كوكالا قانشىعىنان سۇيكىمدى ماقلۇق بار دەسە سەنبەيتىندەي ەدى. كەۋدەسىن بۇرىن-سوڭدى سەزىنبەگەن ءبىر ءتاتتى ساعىنىش كەۋلەدى. كادىمگى ادامعا ءتان ساعىنىشتان ەش ايىرماسى جوق سەزىم ەدى بۇل.
ءبىر جارىم ايدان استام ۋاقىت ىشىندە ابدەن جابايىلانىپ العان كوكجال قۋانىشبايدى كەزدەستىرۋدەن ءبارىبىر كۇدەر ۇزگەن جوق. جورتىپ وتكەن ماڭىندا قوي وتارى جايىلىپ جۇرگەنىن كوزى شالسا، مىندەتتى تۇردە شالعايدان تورۋىلداپ، ءبىلىپ قايتادى. ءبىر تۇسىنبەيتىنى - بۇل تاياپ بارسا بولدى، اۋپىلدەگەن يتتەرگە قوسىلىپ، شوپاندار دا سوڭىنا ءتۇسىپ بەرەتىنى. جانە قيقۋلاپ، ايتاقتاپ تۇسەدى. اۋەلدە دۇرلىگە ۇرگەنمەن، ۇزاماي تىنا سالۋعا بەيىم يتتەر يەلەرى جەلىككەن سوڭ، قۇتىرىنىپ كەتەدى. دال-دالىن شىعارۋدان تايىنبايتىنى كورىنىپ تۇرادى. نە ءيت، نە قاسقىر، نە ادام ماڭىنا جولاتپايتىنداي بۇل نە جازىپ قويعانىن ۇقپاي-اق قويدى.
ايتسە دە، جالعىز-جالعىز ءيت ەرتكەن شوپانداردىڭ قيقۋىنان قايمىقپاي، شابالانا جەتكەن يتتەرىن ماملىلەگە شاقىرىپ، قۇيرىعىن بۇلعاقتاتا، توسىپ الىپ تا بايقادى. ءبىراق ول الاڭعاسارلار يەلەرىن ارقالانىپ، يكەمگە كونبەگەسىن، يەسى جەتىپ ۇلگىرگەنشە تالاپ تاستاپ ءجۇردى. ءبىر جولى مىلتىقتى شوپانعا كەز بولىپ، سانىنان جەڭىل جارالانعان كەيىن يتتەردەن گورى ادام الدەقايدا قاۋىپتىرەك ەكەنىن ءبىرجولا ءتۇسىندى.
تاعى بىردە شالعاي تۇزدە جورتىپ كەلە جاتىپ جاس قانشىق قاسقىرعا كەزدەسكەنى بار. ءبىر-بىرلەرىنە كوزدەرى تۇسكەن بەتتە ەكەۋى دە قالت توقتاي قالىسقان.اڭىس اڭدىسقانداي ءسال ارباسا قاراپ تۇرىسقان سوڭ، كوكجال اقىرىن-اقىرىن ىلگەرى جىلجىدى. ءجۇرىسى قۇددى ويىنعا شاقىرعان جاس كۇشىكتىڭ ءجۇرىسىن ەلەستەتەتىن. بۇل بەيتانىس كوكجالدىڭ ءبورى ەمەس، ءيت ەكەنىن دە، ءتىپتى توبەت ەكەنىن دە بىردەن بىلە قويعان جاس قانشىق ودان سەسكەنە قويعان جوق.نە ىستەر ەكەن دەگەندەي ورنىنان قوزعالماي كۇتىپ الدى. كوكجال دا قاسقىردىڭ شاما-شارقىن اڭعارىپ، ونشا قورىقپاعانمەن، ەپتەپ ساقتانىپ تا كەلەدى. ابدەن جابايىلانىپ العانمەن، ادام قولىندا - مالى بار، ءيتى بار - كوپتىڭ ورتاسىندا وسكەندىگى شىعار، جالعىزدىقتان ابدەن جالىققان ەدى. ەگەر مىنا جاس قانشىق قاسىنا جاقىنداتىپ، سەرىك ەتە قالسا، وسىعان ىلەسكەن كۇيى قاسقىرلار اۋلەتىنە ءسىڭىپ كەتۋگە بەيىل-تۇعىن. قانشىق قاسقىردىڭ جانىنا بايپەكتەي باسىپ، جاعىمپازدانا جالانىپ جەتتى.تاياعان سايىن دەگبىرى قاشىڭقىراپ، جۇرەگى دۇرسىلدەي تۇسكەن. ايتسە دە،باتىلى بارىپ،يىسكەسە بەرگەن قانشىقتىڭ ايشىعىن جالاپ الىپ ەدى، اناۋ ءتىسىن اقسيتا ىر ەتە قالدى. كوكجال باسىن قالت كەكجيتىپ، قۇيرىعىن بۇلعاڭداتا، شالقاقتاي شەگىندى. بۇنىسى ءارى توبەلەسەر نيەتى جوقتىعىن تانىتقانى بولسا،ءارى الدەقالاي جاعدايعا دايىن تۇرۋدىڭ دا قامى ەدى. ءبىراق قاسقىر مىنا قايراتى سىرتىنا تەۋىپ تۇرعان ارلان توبەتپەن جالعىز ايقاسۋدان قايمىعىپ، بۇرىلىپ جۇرە بەرگەن. جانە ءبىر قىزىعى - ىلەسكىڭ كەلسە مەن قارسى ەمەسپىن دەگەن بەلگى تانىتقانداي ەدى. سول قىلىعى دامەلەندىرگەن كوكجال ەرە جونەلگەن.
اۋەلدە بۇكەكتەي جەلگەن جاس ءبورى باۋىرىن جازىپ شابا جونەلگەن. ۇرعاشىنىڭ جەڭسىك ءيسى جەتەلەگەن كوكجال دا كوسىلە جۇگىردى. بايقايدى، بارعان سايىن ەلسىزگە - مال تابانى تيمەگەن شاتقال باسىنا قاراي شىعانداي تۇسەتىن سەكىلدى. اقىرى ءبورى ۇشقاتى قالىڭ شالعاي قاپتالعا جەتتى دە، توقتاي قالىپ، كەڭىردەگىن كوككە سوزا، قىسقا-قىسقا ەكى-ءۇش ۇلىدى. سوناۋ تەرەڭ كومەيدەن شىققان بۇل داۋىس كوكجالدىڭ ءون بويىن ءدۇر ەتكىزىپ، كوڭىلىنە ۇرەي ۇيالاتتى. كەنەت ول ءوزىنىڭ ءيت ەكەنىن، ال مىنا قانشىقتىڭ قاسقىر ەكەنىن، وسى ۇلىسىمەن ۇيىرلەستەرىن شاقىرىپ تۇرعانىن، ەگەر ولار قازىر كەلە قالسا، ءوزىنىڭ امان قۇتىلۋى نەعايبىل ەكەنىن الدەبىر ىشكى تۇيسىگىمەن انىق سەزىندى. سونىڭ اراسىنشا ءبىر شەتتەن تاناداي كوكجال ارلان شىعا كەلدى دە، بۇلارعا قاراي تارتتى. ونىڭ وت شاشقان سۇستى جانارىنان ءتونىپ كەپ قالعان قاتەر ىزعارىن تانىپ ۇلگەرگەن كوكجال سەسكەنسە دە، تۇرا قاشۋدان نامىستانعانداي شيىرشىق اتىپ، ىشتەي توبەلەسكە دايىندالا قالعان. دەگەنمەن ءوزىنىڭ ايقاسقا ونشا قۇمار ەمەستىگىن سەزدىرە، قۇيرىعىن بىرەر بۇلعاقتاتىپ، تىقىرشي باستادى. ءبىراق ارلان كوك توبەتتى اجالىن ءوزى ىزدەپ كەلگەن دايىن ولجاداي كورىپ، ارىنداپ جەتكەن بەتتە باسسالدى.وسىلاي بولارىن اۋەلدەن سەزىپ، ىشتەي دايىن تۇرعان كوكجال وعان ءتىس سالدىرماي، كەۋدە قاعىستىرا ايقاسا كەتتى. ءدال سول ساتتە قاپتالىنداعى قانشىقتىڭ دا ازۋىن اقسيتا تاپ بەرگەنىن شالىپ قالعان. ەكى قاسقىرعا جاسار قايرانى جوعىن جاقسى بىلگەن كوكجال شەتكە قاراي ىرشىپ ءتۇسىپ، جالت بۇرىلدى دا، زىتا جونەلدى. سول سول-اق ەكەن، ەكى ءبورى سوڭىنا ءتۇسىپ كەپ بەرسىن. ابىروي بولعاندا، كۇشىن قاشىرماي، دەر كەزىندە تايىپ ۇلگىرگەن ەكەن، جەتكىزبەي قۇتىلىپ كەتتى...
ارادا ءۇش كۇن وتكەندە ول وسى ەكى قاسقىردى تاپا-تال تۇستە ويدا جوقتا تاعى كوردى. قاراقيانىڭ سىرتىنداعى ۇزىن قىرات ۇستىندە جۋساپ جاتقان ءبىر قورا قويدى كورگەسىن، قاشانعى قۋ دامە - قۋانىشبايدى تابام با دەگەن تىلەك - جەتەلەپ، جاقىنداپ كەلگەن-دى. كەنەت ءبىر بۇيىردەن وزىنە تانىس قوس ءبورى شىعا كەلدى دە، اي-شاي جوق تاپ بەردى.وقىس ءدۇر ۇرىككەن وتاردا كەگى كەتكەندەي شەتىنەن ازۋلارىن باسا باستادى.ەتپەتىنەن ءتۇسىپ، بەتىن قالپاعىمەن كولەگەيلەي ۇيىقتاپ كەتكەن شوپان ايعايلاي اتىپ تۇرعانشا بىرەر قويدى دومالاتىپ تاستاعان. قاسقىردىڭ وتارعا شاپقانىن كورگەنى وسى ەدى كوكجالدىڭ. ەشكىمگە جازىعى جوق موپ-موماقان قويلار ءاپ-ساتتە اپىر-توپىر بولعانىن كورىپ تۇرىپ قالاي شىداسىن،ارپىلداي ءۇرىپ،تۇرا ۇمتىلدى.ءبىر جاعىنان شوپان ايعايلاپ، ەكىنشى جاعىنان ءيت ءۇرىپ شىعا كەلگەسىن، قاسقىرلار دا ەسىن جيىپ ۇلگىرگەن-دى، سول ەكپىندەتكەن كۇيى وتاردى ەكى جاققا قاق بولىپ، ار جاققا وتكەن كۇيى قايىرىلماستان تايىپ تۇردى. وسى كەزدە مانادان ءۇنى ءوشىپ ەش دىبىس بەرمەگەن ءبىر باراق توبەت قويلار اراسىنان ارپىلداي ءۇرىپ، كوكجالعا قاراي ۇمتىلدى. بورىلەردىڭ مىسى باسىپ، قويلاردى پانالاعان ماسقارا قىلىعىن جۋىپ-شايعىسى كەلگەندەي وتار شەتىنە جەتىپ توقتاعان كوك توبەتكە تاپ-تاپ بەرىپ،باتىرسىنادى. يەسىن كومەككە شاقىرىپ، جالتاق-جالتاق قارايدى.ۇزاپ بارا جاتقان قوس ءبورىنىڭ سوڭىنان تىستەنە قاراپ،شاراسىز كۇيدە تۇرعان شوپان سالدەن سوڭ عانا كوكجالدى بايقادى دا، ايعايىن سالا تۇرا جۇگىردى. سونى ارقالانعان باراق ءيت كوكجالمەن ايقاسا كەتكەن. ءبىراق كوكجال توبەلەسكە بارمادى، كەۋدەسىمەن قاعىپ اۋىناتىپ تۇسىردى دە، تايساپ جۇرە بەردى. ال باراق توبەت ونىڭ ارتىنان تۇسۋگە باتپادى.
بەيتانىس تا بولسا، مىنا ادام قازىر ءوزىن شاقىرىپ الاتىن شىعار دەپ دامەتتى كوكجال. باراق توبەتى ءۇن شىعارۋعا جاراماي قويدىڭ اراسىنا تىعىلعاندا، وزىنە ەس بولىپ قاسقىرلاردى شوشىتقانىن ەلەيتىن ءجونى بار عوي دەيتىندەي ەدى. ءبىراق اناۋ كىجىنىپ ايعايلاۋمەن بولدى...
ءبىر كۇندەرى ول جايلاۋ ۇستىندەگى كيىز ۇيلەر جىعىلىپ، مالدار تەرىسكەيدى بەتكە الىپ، بىرتىندەپ جىلجي باستاعانىن بايقادى. دەمەك، شوپاندار جازعى جايىلىمدى تاستاپ، ەتەككە تۇسپەككە ىڭعايلانعان ەكەن دەپ ۇقتى ول. سوناۋ مامىردىڭ اياعىندا ءجۇرىپ وتكەن جولىن جاتقا بىلەتىن اقىلدى ءيت ەندى ماڭدايىن سولاي بۇرعان. كوزگە تانىس تاۋ-تاستى، ساي-جىرانى جادىنا قايتا توقىپ، اسىقپاي جىلجي بەردى. بۇرىنعى جانى تىنىش، دايىن تاماققا ۇيرەنگەن كوكجال ەمەس، قازىر ول بويىنداعى ارتىق مايدان ارىلعان، ەكى ايعا جۋىق ۋاقىت بويى تاۋ-تاستى كەزىپ، تىشقان اۋلاپ، اڭ قۋىپ ابدەن جاراپ العان، كەۋدەسى اياق قاپتاي، اياقتارىنىڭ بۇلشىق ەتتەرى سىرتىنا تەۋىپ ويناپ تۇراتىن ناعىز ءبورباسار سىرتتانعا اينالعان توبەت ەدى. تىكىرەيگەن قۇلاعىنىڭ قارالىعى بولماسا، ارلان بورىدەن ەش ايىرماسى جوق-تىن. ءتىپتى سولپەكتەگەن ءجۇرىسىنىڭ ءوزى ادام ايىرعىسىز ەدى. سونى بىلەتىندەي-اق، ول شوپان وتارلارىنا جاقىنداماۋعا تىرىستى. جولىندا جايىلا جىلجىپ بارا جاتقان وتار شالىنسا، دەرەۋ نە تاۋدىڭ ارعى بوكتەرىنە ءوتىپ كەتەدى، نە تومەن - ەتەككە قاراي ءتۇسىپ كەتەدى.
اسىقپاي، ءناپاقاسىن تەرە جەپ ءجۇرىپ جامانتالدىعا اپارار اڭعاردىڭ بەرگى اۋزىنا - سوناۋ كوكتەمدە قابىلبەكتەر تۇنەمەگە توقتاپ، بۇل ءوزى ولارعا جولاي الماي، قىر باسىنداعى تاس تۇبىندە ۇيىقتاپ شىعاتىن اڭعار اۋزىنا جەتكەنىن بايقادى. ءدال سونداعىداي كەش قارايىپ قالعان كەز ەدى. ءدال سونداعىداي اڭعار اۋزىنداعى جازىققا قويلارىن ءۇيىرىپ، ءتورت كىسى لاۋلاتا وت جاعۋعا كىرىسكەن ەكەن. تانىس كورىنىس بولعاسىن، كوكجال سول تۇنگى وقيعانى كوز الدىنا ءبىر ەلەستەتىپ ءوتتى دە، مىنالار سول شوپاندار ەمەس پە ەكەن دەگەن وي سەكىلدى بىردەمە جىلتىلدادى ساناسىندا. سونان سوڭ ابدەن كوز بايلانعان شاقتا بۇقپالاپ باسىپ، كوز جەتەر جەرگە جاقىندادى. كىسىلەرىن تانىماعانمەن، الاۋ ماڭىنداعى يتتەردى شىرامىتتى.بۇلار - سول كوكتەمدە كورگەن توبەتتەر ەدى. سونى بىلگەسىن-اق ، كوكجالعا كەنەت باتىلدىق دارىدى. ولار دا بۇنى تانىر، تۇنەۋ كۇنگىدەي دۇرلىگە قويماس، قاسقىر ەمەس، ءيت ەكەنىن تۇسىنەر دەيتىن سياقتى. الا جازداي نە ءبىر تانىس ادام، نە ءيت كەزىكتىرمەگەن بەيشارا ەمەس پە، مىنالار كوزىنە ءبىرءتۇرلى جىلى ۇشىراپ كەتكەن. قۇلديلاي-قۇلديلاي، وتارلار جاقتان ەمەس، تۋرا جىگىتتەر وتىرعان تۇستان تاياپ كەلدى. يەلەرىنەن سۇيەك-ساياق دامەتىپ، ولاردىڭ داستارقاندارى مەن اۋىزدارىنان كوز ايىرماي شوقيىسىپ وتىرعان يتتەر كوكجالدى سول كەزدە عانا بايقادى. ءبىرى دىبىس بەرگەنى سول ەكەن، ءبارى اتىپ-اتىپ تۇرىسىپ، انتالاي ۇمتىلىستى. كوكجال قۇيرىعىن بۇلعاقتاتىپ، مامىلەگە شاقىرىپ بايقاپ ەدى، كوپتىگىنە سەنگەن بەس-التى توبەت ىمىرالاسار بەلگى تانىتپادى. جەتكەن بەتتە ازۋلارىن باسىپ جىبەرەتىنى انىق ەدى. كوكجال امالسىز زىتىپ بەرگەن. ءبىراق ۇزاپ كەتپەدى، قويلاردىڭ ەرتەڭگى جۇرەر باعىتىنا قاراي ءوتتى دە، قارا تارتىپ جاقىن ماڭايدا جاتا بەردى. ونىڭ ۇزاماعانىن كورىپ-ءبىلىپ تۇرعان يتتەر تۇنىمەن اۋىز جاپپادى. سوناۋ كوكتەمدە دە ءدال وسى اڭعار اۋزىندا قاس قارايماي جاتىپ مازالاعان ءيت-قۇستىڭ قىلىعىن ۇمىتا قويماعان شوپاندار بۇل بالەلى جەرگە قايدان توقتادىق ەكەن دەسىپ، وزدەرىن-وزدەرى كىنالاي، تورتەۋى وتارلاردىڭ ءتورت جاعىنا جايعاسىپ، كۇزەتتەرىن كۇشەيتكەن. يىرىلگەن مال دا ەلەگىزىپ، تاڭ ابدەن اعارعاندا ازەر ءوردى.
قوي قوزعالعاندا، كوكجال دا ورنىنان تۇرىپ، ىلەسپەكە بەيىمدەلگەن. بەتكەيدەن سايعا قاراي قۇلديلاعان وۆچاركانى باياعى الا توبەت بۇرىن بايقاپ، مازاسىزدانا ۇمتىلىپ زار-زار ەتە قالدى. بۇنىڭ قاسقىر ەمەسىن بىلەتىن وزگەلەرى تەك شابالانۋمەن تىناتىن پەيىل تانىتتى.
قابىلبەك تۇنىمەن كوز ىلمەي، كىرپىكتەرىنە قورعاسىن بايلانىپ تۇرعان جولداستارىنا قاراپ:
- نۇرتاي، سەن ماعان ىلەس - دەدى بىتىك كوز جىگىتكە.- مىنا ەكەۋى قويدى ايداي بەرسىن. انا قاسقىردى قولدان كەلسە ۇرىپ الايىق، ايتپەسە اۋلاعىراق قۋىپ تاستايىق. تۇنىمەن بەرەكە كەتىرگەن قۋعا تاپا-تال تۇستە قوي بەرسەك، وڭباي وكىنەمىز. ارانى اشىلعان بالە مە، سەسكەنەتىن ەمەس، - دەپ شابا جونەلدى.
العاشىندا دۇركىرەي ەرگەن توبەتتەر ءبىرازعا دەيىن شۇباتىلىپ كەپ، «ءيت قۋىپ، الا وكپە بوپ قايتەمىزڭ دەگەندەي بىرتىندەپ قالىپ جاتتى. تەك مالشى اۋىلدىڭ يتىمەن ىزدەنىپ ءجۇرىپ تالاساتىن الا مەن ءبىر ۇزىنسيراق قانا كوكجالدىڭ سوڭىنا ءتۇستى.
كوكجال ەتەكتەگى يتتەر العاش دۇرلىگە، شۋىلداي ۇرگەندە-اق، الدەبىر قاتەر نىشانىن سەزگەندەي قالت تۇرا قالعان. يىرىلگەن قۇيرىعى مەن اياق قاپتاي جۇمىر كەۋدەسىنىڭ بىتىمىنە قاراپ، ءجىتى كوز سوندا-اق وۆچاركا ەكەنىن ۇقسا كەرەك ەدى. بويلارىن ۇرەي بيلەگەن شوپاندار قان تۇلەنىپ ەشتەمەنى اڭعارعان جوق.
كوكجال بۇلارعا نە جازىعى بارىن بىلمەسە دە، ايتەۋىر قولعا تۇسسە اياماسىن ۇعادى. قاشىپ كەلە جاتىپ ارت جاعىنا ءجيى-ءجيى كوز تاستايدى. الا توبەت كوپ الىستا. ۇزىنسيراق تاقىمداي ءتونىپ كەپ قالعان، ەركىن جەتەتىن سىڭايى بار. بۇل سوناۋ ءبىر تۇندە كوكجالدىڭ الدىن كەس-كەستەيمىن دەپ كەۋدەسىنە سوعىلىپ، بىرەر اۋناپ تۇرعان توبەت، ونشا ءالدى كورىنبەگەن. ول كوكجالدىڭ ەسىندە. ءبىراق قاشا بەرسە، بوكسەسىنەن تىستەپ جاراقاتتاۋى مۇمكىن. ال كوكجال ءالى كۇنگە قارا سانعا ءتىس دارىتىپ كورگەن ەمەس، ءبارىن مويىن كوتەرەدى. قارۋلى ءيتتىڭ ايقاسا ءجۇرىپ بوي ۇيرەتكەن ءتاسىلى ەدى بۇل.
ۇزىنسيراقتىڭ بەتىن قايىرۋ ءۇشىن ەكپىنىن تەجەپ، سوقپاقتان شىعا جۇگىردى. اناۋ بوساعان داڭعىلمەن ەركىن كەپ، وۆچاركانىڭ سول يىعىنا اۋزىن سالا بەردى. وسىنى كۇتكەندەي كوك توبەت كىلت توقتاپ، قۇلاق تۇپتەن بۇرىنىراق الىپ ۇلگەردى. ەكەۋى قيا بەتكەيدەن ۇيمە-جۇيمە دومالاپ،نەشە اۋناپ توقتاعاندا، الا دا جەتكەن. كوكجال ۇزىنسيراقتى بوساتا بەرىپ، تايىپ تۇردى. ويتكەنى ارتتا قۋعىنشى بارىن، سوندىقتان ەكەۋلەتۋگە بولمايتىنىن جاقسى بىلەدى.
جىگىتتەر تاستاق قاپتالمەن قورقاقتاي شاۋىپ كەلەدى. ەگەر قاسقىر الداعى قىلتاڭعا دەيىن قيالاي تارتىپ، تاۋ اسىپ جوعالماسا، كەڭ الاڭقىعا ءبىر ىلىنگەسىن، ات باسىن ىرىكپەسپىز دەيدى وزدەرىنشە.
يەلەرى جاقىنداعاندا، ۇزىنسيراق قۇلاعىن قاعىپ-قاعىپ، شاعىنا قىڭسىلادى دا، شوقيىپ وتىرا كەتتى.
قىلتاڭنان وتە بەرە الا توبەت كوكجالدى قۋىپ جەتتى. سالت اتتىلار ءالى الىستا. ايۋان دا بولسا الانىڭ تەگەۋرىندى ءيت ەكەنىن سوناۋ كوكتەمگى قاقتىعىستا ءدال تانىعان. ەگەر وسى ءبىر سۇرگىندە كەزىكتىرمەي، جايشىلىقتا ۇشىراتسا، الدەقاشان ايقاسا كەتەتىن ەدى. ويتكەنى ءيت ەكەش ءيت تە باسەكەگە تاتيتىن يىقتاسىمەن تالاسۋعا قۇمار.
كوكجال شابىسىن بىرتە-بىرتە باياۋلاتا كەپ، وكپەسىن سوعىپ قارسى قاراپ تۇرا قالدى. ۇمار-جۇمار توبەلەس باستالدى. ەكەۋى دە اۋىز سالدىرتپاي، تۇمسىقتارىن قاعىستىرىپ، القىمدى كوزدەيدى.
الا كوكجالعا قاراعاندا جۋانداۋ ءارى ءتىس باتپاستاي جۇندەس. وۆچاركانىڭ تۇرقى باسىم، سيراقتى. سونىڭ پايداسى ءتيدى. الىسا-الىسا ارتقى تاباندارىمەن تىك تۇرىسقاندا، كوكجال سالماعىن سالا، اياعىن قيعاش تىرەدى. الا توبەت تىككەن تەرەكتەي قاقيىپ از تۇردى دا، شالقالاي قۇلاپ ءتۇستى. كوكجالعا دا كەرەگى سول ەدى، القىمنان شاپ ۇستاپ، كىرش-كىرش شايناپ جىبەردى.
ادەتتەگىدەي جاعى قارىسقانشا مىلجالاپ جاتا المادى، قىلتاڭعا جەتىپ، قالىڭ قورىمنان ەپتەپ وتە باستاعان قۋعىنشىلار كەسىر جاسادى. كوزى تۇنىپ ابدەن ىزالانعان وۆچاركا الانىڭ كەڭىردەگىن جۇلىپ العىسى كەلگەندەي جانتالاسىپ،ارلى-بەرلى سىلكىلەي باستادى. ازۋى كۇرە تامىردان ءدوپ ءتيىپ، اۋزىن قانعا تولتىردى. بەيشارا الا ءيت قىر-قىر ەتىپ ءبىتىپ بارادى. جاقىنداپ قالعان يەلەرىن كورگەندە، بار قۋاتىن جيىپ بۇلقىنىپ كورىپ ەدى، بولمادى، كوز الدى مۇنارتىپ، ەسى اۋا باستادى. جاباعىشا شۋدالانعان جۋان قۇيرىعى بۇلاڭ-بۇلاڭ ەتتى. ءدال وسى ساتتە كوكجال ونى اتىپ جىبەرىپ زىتا جونەلدى.
ەرتەرەك ەسكى جۇرتقا جەتۋدى اڭساپ (ءاي، جان دالباسا!) جامانتالدىنىڭ جاتىق جولىمەن بەزىپ كەلەدى.زەردەلى ادام وسىدان-اق بىردەمە سەزۋگە ءتيىس قوي. قاسقىر تاپا-تال تۇستە يتپەن تالاسىپ جاتپاي، الدەقاشان تاۋعا، نەعۇرلىم جولسىزعا تارتار ەدى. امال نە، جىگىتتەر اتتى ءۇستى-ۇستىنە توپەي بەرەدى، توپەي بەرەدى.
- شىركىن، ءبىر كوكجالى ەكەن! - دەدى قابىلبەككە سەرىگى داۋىستاپ.
ءوز اتىن ەستىپ وۆچاركا ءسال بوساڭسىدى. زادى، قۋالاۋىن توقتاتار دەپ دامەلەندى.
كوز الدىنا يەسى ەلەستەدى. ءدال وسى ساتتەگىدەي قۋانىشبايدى اڭساعان، جاقسى كورگەن كەزى بولدى ما ەكەن؟ بۇرق ەتە قالعان جاستى جەل كەرى ۇشىرىپ اكەتتى. كەشە تۇستە ۇستاپ جەگەن سارىشۇناقتان وزگە ءنار تاتپاي قۇرساعى بوساعان ءيت بولدىرا دا باستاعان-دى. ءتىلى تىزەسىنە جەتتى.
ول سايدان ءوتىپ، قوپانىڭ جازىق دالاسىنا ءىلىندى. قۋعىنشىلاردىڭ دا كۇتكەنى سول ەدى، «كەتتىك!» دەپ اتقا قامشىنى باسىپ-باسىپ جىبەرىستى. سول جاق ۇزەڭگىلەرىن شىعارىپ سوعۋعا دايىندالدى. مىلتىقتارىن الا شىقپاي، جۇكپەن بىرگە ماشيناعا تيەپ جىبەرگەن بەيقامدىقتارى ءۇشىن وسى ارادا تاعى ءبىر وكىندى. بۇل وكىنىش تۇننەن بەرى ويلارىنا سان ورالعان.
اتتار جازىققا شىققاسىن قيقۋعا جەلىگىپ، كوسىلە شاپتى. اسىرەسە، قابىلبەكتىڭ استىنداعى قۇلا قاسقا تاقىمداپ، ءتىپتى تاپتاپ كەتۋگە بار. ەستى جانۋار يتتەن سەسكەنەر ەمەس.
قابىلبەك ۇزەڭگىنى قۇلاشتاي سىلتەدى.ءدال شۇيدەدەن كوزدەلگەن سوققى ءيتتىڭ جەلكە ءجۇنىن سيپاي ءوتىپ، قۇلا قاسقانىڭ ومىراۋىنا سارت ءتيدى. ات ءسۇرىنىپ بارىپ كوكجالعا قايتا ءتوندى.
وۆچاركا قۇتىلماسىن انىق سەزدى. ۇزەڭگىنى قايتا سەرمەۋگە ىڭعايلانعان شوپانعا ايبات شەگە ءتىسىن اقسيتتى. اقىرعى كۇشىن جيىپ شەتكە بۇلت ەتە ءتۇستى دە، جىلانشا اتىلىپ، قابىلبەكتىڭ تىزەسىنە جارماستى. وسى كەزدە تەگەۋرىندى سوققى تەرشىگەن جىلتىر قارا تۇمسىققا سارت ەتتى. كوكجالدىڭ ەسى اۋىپ، شالقالاي قۇلاپ ءتۇستى.
سوندا عانا قابىلبەك ءيتتىڭ قاپ-قارا قۇلاعىنا زەر سالا قارادى.
ءبىراق تاعى دا ءمان بەرمەي، اتتان قارعىپ ءتۇسىپ، بىرنەشە مارتە تۇمسىقتان قويىپ-قويىپ جىبەردى...
...قابىلبەكتىڭ قاسقىر سوققان داقپىرتى دۇيىم جۇرتقا لەزدە تاراعان.ونى قۋانىشباي دا ەستىدى. يتىنەن ايىرىلىپ قالعانىن ول سول كۇنى جارىم جولدا-اق بايقاعان ەدى. ايداپ بارا جاتقان مالدى تاستاپ كەتە الماي: «قۋىپ جەتەر، ايتپەسە ءوزىمىزدىڭ قويشىلاردىڭ بىرىنە ىلەسەر، تاۋىپ الارمىن» - دەپ توقتالعان. ءبىراق ول زىم-زيا جوعالدى. ءوز اۋىلىنىڭ شوپاندارىنان سۇراستىرىپ بايقاپ ەدى، كوردىم دەگەن جان بولعان جوق. جايلاۋعا جەتكەن بولسا،بوتەن شوپانداردىڭ بىرەۋىندە جۇرگەن شىعار، يەلەنىپ كەتتى-اۋ دەپ ءىشى قىج-قىج قاينايتىن ويىنا تۇسسە. كەيدە شوپانداردان ءبىر ارلان قاسقىر تاپا-تال تۇستە سەسكەنبەستەن قويعا تاياپ كەلەتىنىن، ءبىراق قويعا بىردەن شاپپاي، اڭىس اڭداعانداي سونادايدان باقىلاپ تۇراتىنىن، يتتەر شابالانا تاپ بەرىپ، ءتىپتى كەيبىرى ول قاسقىردى قيقۋلاي قۋىپ، كەزەڭ اسىرىپ تاستاپ قايتقانىن ەستيتىن دە، سول مەنىڭ كوكجالىم ەمەس پە ەكەن دەپ ويلايتىن. وتار-وتاردى ارالاپ بۇنى ىزدەپ جۇرگەن كوكجالدىڭ ءوزى شىعار دەيتىن. ءبىر كۇنى تاۋىپ تا قالار دەپ دامەلەنەتىن. ەندى الگى اڭگىمەنى قۇلاعى شالعان سوڭ، اسىرەسە قاسقىردىڭ «جامانتالدىدا» سوعىلعانىن بىلگەسىن، بايىز تاپپاي، اتقا قوندى.
قابىلبەكتىڭ ۇيىنە جاقىنداعاندا،ەسىك الدىنداعى قاشادا ءىلۋلى تۇرعان كوكجالدىڭ تەرىسىن تانىدى. ىشىنە ءشوپ تىعىپ، دوڭگەلەنتە كەرىپ، كەپتىرىپ قويىپتى.
اتتان تۇسپەستەن:
- قابىلبەك! كوزىن شەل قاپتاعان ءيتتىڭ بالاسى، شىق بەرى! - دەدى ايقايلاپ.
بۇل ءزىلدى ءۇندى ەستىگەسىن، قابىلبەككە ىلەسە، ۇيدە وتىرعان بىرنەشە جىگىت قوسا شىقتى.
- وي،قاسقىر ۇرماي قامىران بولعىر! تولە ءيتىمدى! - اشۋدان داۋسى جىرتىلىپ ەستىلدى.
- ناعىلعان ءيت؟
- مىنە، مىنانى... بۇل - مەنىڭ كوكجالىمنىڭ تەرىسى.
- ونى كىم ايتتى؟
- مىنا مەن! - قۋانىشباي جۇمىرىعىمەن ءوز كەۋدەسىن گۇرس ەتكىزىپ ءبىر قويدى.- كۇشىگىنەن اسىراعان ءيتىمدى تانىماي، سەن قۇساپ قارا باستى دەيمىسىڭ؟! باسىڭدا مي بولسا، ويلامايسىڭ با-ەي، جەتەسىز ءيت، قارا قۇلاق قاسقىردى قاي اتاڭ كورىپ ەدى؟ وي،ميعۇلا!
جۇرت گۋىلدەسە قاشاعا قاراي بەتتەدى. ەندى ءيت تەرىسىن ۇستاۋدان جيىركەنىپ،قۋرايمەن شۇقىلاپ،ارلى-بەرلى اۋدارىپ قاراي باستاعان. مانا الگىدە عانا ءجۇنىن الاقاندارىمەن سىلاي سيپاپ، داۋرىعا ماقتاسقاندارىن ۇمىتقان سەكىلدى. قۋانىشباي ءسوزىنىڭ راستىعىنا ءبارىنىڭ دە كوزى جەتكەندەي. جىمىڭ-جىمىڭ كۇلىسىپ اتتانا بەردى. بىلاي تامان ۇزاپ شىققاسىن،بارلىق وقيعانىڭ كۇلكىلى جاعىن وي ەلەگىنەن وتكىزگەن بىرەۋ سىلەسى قاتا قارقىلدادى. وعان وزگەلەرى دە قوسىلدى. داۋىستارى قابىلبەكتىڭ قۇلاعىن تەسىپ-تەسىپ ءوتتى. ءىلۋلى تەرىنى جۇلىپ اپ قوتاننىڭ ورتاسىنا قاراي لاقتىردى. قۇلاعى تىكىرەيىپ، تۇمسىعى وزىنە قاراپ ءتۇستى. اتىلۋعا وقتالعانداي القىمىن جەرگە توسەپ جەر باۋىرلاي قالىپتى. جەتىپ كەپ، قاق تۇمسىقتان قاسقيتا تەۋىپ، دومالاتىپ ءتۇسىردى. ايىزى قانباعانداي جۇپ-جۇمساق باۋىرىنان قايتا تەپتى...
مارال ىسقاقباي
