ادامدار نەگە وتىرىك ايتادى؟

استانا. قازاقپارات - حالىق ىشىندە ءبىر جاقسى ءسوز بار: «ەشقاشان ەشقاشان دەپ ايتپا». ءومىر بىزگە ەشنارسەنىڭ كەسىپ ايتۋعا كەلمەيتىنىن ۇيرەتتى. كەزدەيسوقتىق دەگەنىمىزدىڭ زاڭدىلىق ەكەنىن، زاڭدىلىق دەگەنىمىزدىڭ كەزدەيسوقتىق بولىپ شىعاتىنىن دا كورسەتتى.

وسى زاڭدىلىقتار مەن كەزدەيسوقتىقتاردىڭ اراسىندا ءجۇرىپ ادام ءبىر كۇنى ءوزىنىڭ وتىرىك ايتا الاتىنىن دا ءبىلدى. كەزدەيسوق ءبىلدى. ءبىراق ول زاڭدىلىق ەدى.

ەڭ ۇلى وتىرىكتەر «مەن ەشقاشان وتىرىك ايتپايمىن» دەگەننەن باستالاتىن سەكىلدى. ەشقاشان وتىرىك ايتپاۋ دەگەن ءارقاشان شىندىقتى ايتۋ دەگەندى بىلدىرمەسە كەرەك. ال شىندىق دەگەنىمىزدىڭ ءوزى نە ەدى؟ شىندىق تۋرالى وتىرىك ايتقاننان گورى كەيدە وتىرىك تۋرالى شىندىقتى ايتقان دا جاقسى. شىندىق تۋرالى شىندىق پەن وتىرىك تۋرالى وتىرىكتىڭ اراسالماعى شامالاس ەكەنىن بايقاۋ قيىن ەمەس. شىندىق تۋرالى شىندىقتى ايتۋعا بولادى، ءبىراق وتىرىك تۋرالى وتىرىك ايتۋعا بولمايدى. نەگە دەسەڭىز، بىرەۋدىڭ شىندىعى وزگەگە وتىرىك، ال بىرەۋدىڭ وتىرىگى وزگەنىڭ شىندىعى. جالپى ادامزاتتىق شىندىقتار جەكە ادامدىق وتىرىكتەردەن قۇرالاتىن سەكىلدى. ويتكەنى تاريحتى ادامدار جازادى. كەي وتىرىكتەردىڭ تۋۋ ءداۋىرى تىم ەسكى، تىم كونە بولعاندىقتان، ونىڭ تۋۋ سەبەبى ۇمىتىلىپ ۇلگەرگەندىكتەن ونىڭ سالدارى ەڭ ۇلى شىندىق سەكىلدى كورىنە بەرەدى. بايقاپ كورىڭىز، مامانداردىڭ زەرتتەۋىنشە ەڭ ءبىر شىنشىل ادامنىڭ ءوزى ءبىر كۇندە ءتورت وتىرىكتەن ەلۋ وتىرىككە دەيىن، ال اسىلىندە ادام ءبىر كۇندە ەكى ءجۇز وتىرىككە دەيىن ايتادى ەكەن. ءتىپتى ونىسىن ءوزى دە بايقاماي قالادى.

الپىس جىل ءومىر سۇرگەن ادام سەكسەن سەگىز مىڭ وتىرىكتى قولدانۋى انىق بولىپ وتىر. سوندا تۇتاس ءبىر حالىقتار ءوزىنىڭ ءومىر ءسۇرۋ كەزەڭىندە قانشا وتىرىككە دەيىن ايتۋى مۇمكىن؟ ماسەلەن، پسيحولوگتاردىڭ پايىمداۋىنشا، باتىستىقتار وتىرىكتى كوبىرەك ايتادى ەكەن. ارينە، وتىرىكتى ايتۋدىڭ ءارتۇرلى سەبەپتەرى جانە وتىرىكتىڭ تۇرلەرى بار. پلاتونشا ايتقاندا «ىزگى وتىرىك» («كىناراتسىز مەملەكەتتە بيلىك قوعامنىڭ يگىلىگى ءۇشىن «ىزگى وتىرىككە» بارۋى ءتيىس») ياعني ءار الۋان ادامداردىڭ ءبىر-بىرىمەن تۇسىنىستىگى ءۇشىن زيانسىز دەپ تانىلادى. باتىس قانا ەمەس، شىعىس حالىقتارى دا «ىزگى وتىرىكتى» ەرەكشە قولدانا بىلەدى. ال باتىستا «ىزگى وتىرىك» ايتۋدان ءبىرىنشى ورىندا يتالياندىقتار، سودان كەيىن فرانسۋزدار، نەمىستەر، اعىلشىندار جانە ءتىزىم سوڭىندا گوللاندىقتار تۇر. قازاق حالقى وتىرىكتى قانشالىقتى ايتادى؟ قازاقتا وتىرىكشىنى مىناداي ۇعىمدارمەن بەرەدى: سۋايت، بوسپە، سۋدىر، الدامپاز، سۋجۇقپاس ت.ب. سونداي-اق «وتىرىك ورگە جۇزبەس»، «وتىرىكشىنىڭ كۋاسى قاسىندا»، «وتىرىكتى شىنداي، شىندى قۇداي ۇرعانداي...»، «وتىرىكتىڭ قۇيرىعى ءبىر تۇتام» سەكىلدى ماقال-ماتەلدەرمەن ايقىندايدى. وسىدان بايقاعانىمىزداي، قازاققا اڭعال وتىرىك ءتان سەكىلدى. الدامپاز كەيىپكەرلەرى ءوز وتىرىگىنە ءوزى الدانىپ قالاتىن مىسالدار بەك كوپ. بىلايشا ايتقاندا، ءبىز كوبىنە وزگەنى الدادىق دەپ، ءوزىمىزدى الداپ وتىرامىز.

2008 -جىلى بەلگىلى ءبىر حالىقارالىق كومپانيا الەمنىڭ 19 ەلىندە جۇرگىزگەن ساۋالناما ناتيجەسىن ۇسىندى. سونداعى ۇيعارىم بويىنشا، ادامدار وتكەن ونجىلدىقتارعا قاراعاندا قازىر وتىرىكتى ەرەكشە كوپ ايتاتىن بولىپ شىققان. ونىمەن قويماي، وتىرىك ايتۋدا ەرلەر ايەلدەردەن اسپاسا، كەم تۇسپەيدى ەكەن. مۇنى نەمەن تۇسىندىرۋگە بولار ەدى؟ ءار ءداۋىر، كەزەڭدەر ءبىر يدەيامەن نەمەسە پالسافالىق ۇعىممەن اشىلىپ، انىقتالىپ وتىرادى. ءۇمىت ءداۋىرى، سەنىم ءداۋىرى، كەك ءداۋىرى دەگەن سەكىلدى. بۇل ۇيعارىمعا سۇيەنسەك، الدا جالعاندىق ءداۋىرى كەلە جاتقان سىڭايلى. ادامدار بارلىق قۇندىلىقتاردان باس تارتىپ، الدامشى، وتپەلى يدەيالارعا بوي ۇرۋى مۇمكىن. وعان نەگىزگى سەبەپ ساناعا بەرىك ورناي باستاعان اقىرزاماننىڭ جاقىنداپ قالۋى تۋرالى تۇسىنىك دەسەك قاتەلەسە قويماسپىز. سوندىقتان دا ادامدار تەك بۇگىنمەن ءومىر سۇرۋگە داعدىلانۋدا. ەرتەڭ - ابستراكسيا، بۇگىن - ۋتوپيا. بۇگىن وتىرىك ايتۋ ءومىر ءسۇرۋدىڭ تاسىلىنە اينالىپ ۇلگەرگەن. كارى شىندىقتاردان جاپ-جاس وتىرىكتەر سۇيكىمدى. ءومىردىڭ شىندىعىن، ءولىمنىڭ شىندىعىن، زاماناقىردىڭ شىندىعىن، عالامدىق جىلىنۋدىڭ شىندىعىن، جەردەگى بيوقورلاردىڭ تاۋسىلۋ شىندىعىن ءبىلۋ جالپى العاندا ادامعا قاجەت پە؟ ادام ونسىز دا ونى بىلەدى. ال ادام بالاسىنىڭ تابيعات الدىنداعى جەڭىمپازدىعى، ءولىمدى دە جەڭەتىنى، بيوقوردى باسقا عالامشارلاردان الۋعا بولاتىنى تۋرالى ادەمى وتىرىكتەر ءومىر سۇرۋگە دەگەن قۇشتارلىقتى وياتادى. دەگەنمەن ءاركىمنىڭ قانداي شىندىقتى بولماسىن بىلۋگە حاقىسى بار. ءتىپتى جازىلماس دەرتكە شالدىققانداردىڭ ءوزى قانشا ءومىرى قالعانىن بىلۋگە قۇقىلى. ءبىراق كەيدە بەلگىلى ءبىر شىندىقتاردى بىلمەي-اق قويعان جاقسى. ءومىر تىنىش بولادى. كۇندەلىكتى ومىرىمىزدەگى وتىرىكتەرگە قاتىستى قاراپايىم عانا مىسالدار كەلتىرەلىك. ەكى ادام ءوزارا اڭگىمەلەسىپ وتىر دەلىك. ءبىرىنشىسى: «ايتشى، وسى ايتقانىم وتىرىك پە؟»، ەكىنشىسى: «جوق، وتىرىك ەمەس»؛ «راس پا؟» «راس»؛ مۇندا نەگىزگى باسىمدىق كوڭىلگە قاراۋدا. ەكىنشى ادام ىشتەي كەلىسپەي تۇرۋى مۇمكىن، ءبىراق ءدال سودان دۇنيە توڭكەرىلىپ كەتپەسىن بىلگەندىكتەن، بارىنە ماقۇل. ەكەۋىنىڭ كەز كەلگەنى ءبىر-بىرىنە «ءسىزدى كورگەنىمە قۋانىشتىمىن!»، «و، قۇلپىرىپ كەتىپسىز»، «مەن ءسىزدى كوپ ويلايمىن»، «سىزدەي ادامدار سيرەك تۋادى عوي» دەيدى. وسى توركىندەس تاعى دا باسقا كوپتەگەن كوڭىل ءۇشىن ايتىلاتىن سوزدەردى تولىق شىندىق دەي المايسىز. كەزەكتى سوزدەر.

ادامدار وتىرىكتى وزگەنى نەمەسە ءوزىن قورعاۋ ءۇشىن، شىندىقتى مويىنداۋدان قورىققاندا نەمەسە ءىستىڭ ىڭعايىندا قاجەت دەپ تاپپاعاندا، ءسوزىن وتكىزۋ ءۇشىن، جاۋاپكەرشىلىكتەن باس تارتقاندا، جازادان، جابىرلەۋدەن ءوزىن اراشالاۋ ءۇشىن، وزگەنىڭ مۇددەسىن ءيا ءومىرىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن، مەملەكەت ىشىندەگى ءيا ءبىر اۋلەت ىشىندەگى ۇيلەسىمدى ۇستاۋ ءۇشىن، تاعى دا باسقا سەبەپتەرمەن ايتادى. زيانسىز، كىناسىز، ياعني وتباسىنىڭ بەرىكتىگىن ساقتايتىن، كىسىنى اجالدان الىپ قالاتىن وتىرىكتەر دىندە دە جوققا شىعارىلمايدى. ال جاس بالالاردىڭ وتىرىك ايتۋىن قازىرگى زامان پسيحولوگتارى «وتىرىك» دەگەن ۇعىممەن انىقتاۋعا قارسىلىق ءبىلدىرىپ وتىر. ويتكەنى بالا ناقتىلىق پەن ەلەستەتىلەتىن دۇنيەلەردىڭ اراجىگىن تولىق بىلمەيدى. سوندىقتان دا ونىڭ وتىرىگى - كۇناسىز. ءبىراق ۇلكەن ادامنىڭ، كوپ جاعدايدا اتا-اناسىنىڭ بالاعا وتىرىك ايتۋى، شىندىقتى جاسىرۋى وڭ ناتيجە بەرە بەرمەيدى. ول ءتىپتى بارا-بارا پاتولوگيالىق الدامشىلىققا دەيىن جەتكىزۋى مۇمكىن. بالانىڭ جان-دۇنيەسىن زەرتتەۋشى ماماندار بالاعا سۇراق قويعاننىڭ وزىندە ول وتىرىككە سۇرانىپ تۇراتىنداي بولماۋىن قاداعالاۋدى وتىنەدى. مىسالى سۇراق «ويىنشىقتارىڭدى جينادىڭ با؟» دەگەنگە قاراعاندا «ويىنشىقتارىڭدى جيناماعانىڭدى بايقادىم» دەگەن سەكىلدى بولۋىن تالاپ ەتەدى. كاليفورنيا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ عالىمدارى پاتولوگيالىق (وتىرىك ايتپاسا تۇرا المايتىن جانە ءوز وتىرىگىنە ءوزى سەنەتىن) وتىرىكشىلەردىڭ ميىنىڭ جاي ادامدار ميىننان وزگەشە ەكەنىن بايقاعان. ولاردىڭ ميىندا جۇيكە جاسۋشاسىنىڭ نەگىزگى ەلەمەنتى - نەيرونداردىڭ (سۇر زات) كولەمى كىشىرەيىپ، كەرىسىنشە اق زاتتىڭ (جۇيكە تالشىقتارىنىڭ) ۇلعايعانىن انىقتاعان. دەمەك، ادامداردىڭ شىندىقتى نەمەسە وتىرىكتى ايتۋى - ميداعى اق جانە سۇر زاتتاردىڭ ويىنى، كۇرەسى. قايسىسى باسىم تۇسسە، ادام سوعان قاراي ىڭعايلانادى. سونىمەن، ادامدار نەگە وتىرىك ايتادى؟ وعان ءبىر عانا جاۋاپ بار سەكىلدى: ادامدار شىندىقتى قورعاۋ ءۇشىن وتىرىك ايتادى. تۇسىنىكتى ۇعىممەن ايتقاندا - ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن. ال ءومىر بۇگىنمەن ولشەنگەن كەزدە، ول دا بالا قيالىنداعىداي وتىرىككە اينالادى. ءبىر كۇندىك ءومىردى ءسۇرۋ ءۇشىن ايتىلعان وتىرىك ەرتەڭگى كەلگەن كۇنمەن اشكەرەلەنەدى. بۇدان شىعاتىنى، وتىرىك - شىندىقتى اشۋشى قۇبىلىس.

ەرلان ءجۇنىس

دەرەككوز: «ايقىن» گازەتى. 2011