اپاچ تايپاسىنىڭ اڭىزعا اينالعان قازىنالى ولكەسى

استانا. قازاقپارات- امەريكانىڭ بايىرعى تۇرعىندارى - ۇندىستەر جونىندە قازىرگى جاس وركەننەن گورى، اعا بۋىن جەتىك بىلەدى. وندا دا كينو ارقىلى. ويتكەنى ءدال سول بۋىن كەڭەس زامانىندا بۇرىنعى كەڭەس ەلىمەن گ د ر بىرىگىپ تۇسىرگەن ۇندىستەر جايلى ەرلىككە تولى فيلمدەردى كورىپ ءوستى.

اسىرەسە، سول تۇستا ۇندىستەر تۋرالى كينولاردا باستى رولدە ويناعان گويكا ميتيچتىڭ سومداۋىنداعى «اپاچتاردىڭ التىنى»، «ۋلزانا»، «تەكۋمزە»، «ينچۋ-چۋنا ۇلى ۆينەتتۋ» نەمەسە «ماككەنەنىڭ التىنى» دەگەن فيلمدەردىڭ ورنى ەرەكشە بولدى. ول فيلمدەردىڭ بارىندە ۇندىستەر سىرتتان كەلگەن باسقىنشى اق ادامدارمەن اتامەكەنى ءۇشىن كۇرەستى. سول جولدا مەرت بولدى. ارينە بۇل - كينو. ال تاريح قالاي بولىپ ەدى؟

قازىرگى تاريحشىلار «ەۋروپادان امەريكاعا التىن ىزدەپ نەمەسە سوندا قونىستانۋعا بارعاندار 100 ميلليونعا تارتا ۇندىستەردى قىرىپ سالدى» دەپ جازادى. اسىرەسە، ا ق ش تاريحشىسى دەۆيد ستاننارد وسىنداي پىكىردە. بۇعان اۋزى كەرە قارىس تاريحشى، زەرتتەۋشىلەر دە وسىنداي پىكىردە. ءتىپتى مۇنى «امەريكاندىق حولوكوستپەن» تەڭەپ جۇرگەندەر دە جەتكىلىكتى.

1493- جىلى كولۋمبى امەريكاعا ەكىنشى رەت اتتاندى. بۇل جولى ونىڭ ەكسپەديسياسى 17 كەمەدەن، 1500 ادامنان تۇردى. وسى جولى ول قانداي ادام ەكەنىن تانىتتى. ۇندىستەردى ۇستاپ، قۇل رەتىندە ساتتى جانە ولاردان التىن جينادى. بەرسە قولىنان الدى، بەرمەسە جولىنان الدى. اتتى، استى، تونادى. ولگەن ءبىر يسپاندىقتىڭ كەگى رەتىندە ءجۇز ءۇندىس ءولتىرىلدى. كەيدە باس تەرىلەرىن تىرىدەي سىپىردى. يتتەرىن ۇندىستەردىڭ ولىگىمەن تاماقتاندىردى. ماسەلەن، سول كەزدەن قالعان ءبىر يسپاندىقتىڭ حاتى بىلاي جازىلعان: «...كارتاحەننەن ورالعان بويدا مەن روحە مارتين دەگەن پورتۋگالدى كەزدەستىرىپ قالدىم. ونىڭ ءۇيىنىڭ الدىندا جارتىلاي شابىلعان ءۇندىستىڭ دەنەسى ءىلۋلى تۇردى. ءولى ءۇندىستى شاۋىپ، ءيتىن تاماقتاندىرادى ەكەن...». بۇعان نە ايتۋعا بولادى. ارينە، ءبىزدىڭ ايتپاعىمىز بۇل ەمەس. ايتقىمىز، جازعىمىز كەلگەنى ۇندىستەردىڭ التىنى جونىندە. راس، التىن ۇندىستەر ءۇشىن كولۋمبى كەلىپ امەريكانى اشقانعا دەيىن جاي عانا سارى تەمىر ەدى. تەك ەۋروپادان التىن ىزدەپ كەلگەن كەلىمسەكتەردەن كەيىن بۇل سارى تەمىردىڭ قۇنى تىم جوعارى ەكەنىن باعامداعان ۇندىستەر ونىڭ نارقىن قىمباتقا بۇلدادى، ءتىپتى اتا-بابادان قالعان دۇنيە دەپ، اق ادامدارعا ونى بەرمەۋگە، كەن ورىندارىن كورسەتپەۋگە تىرىستى. سول ءۇشىن ايقاستى، جان الىپ، جان بەرىستى. جالپى تاريحتا ينكتەردىڭ التىنى، اپاچتاردىڭ التىنى جانە وزگە دە ءۇندىس تايپالارىنىڭ التىندارى جونىندە نەبىر الىپقاشپا اڭگىمەلەر كوپ.

ХVI عاسىردا يسپان كونكيستادورلارى (قازىنا ىزدەۋشىلەر) ينكتەردىڭ 120 توننا التىن مەن كۇمىسىن يسپانياعا تاسىپ اكەتكەن. ءالى كۇنگە ۇندىستەردىڭ جاسىرعان التىندارىن ىزدەستىرۋشىلەر كوپ. ەندىگى اڭگىمە سول جونىندە بولماق.

ۇندىستەردىڭ اپاچ تايپاسىنىڭ التىندارى جاسىرىلعان قازىنالى تاۋ سۋەۆەر اريزونا شتاتىنا قاراستى جەردە. «اياق استى بايىپ كەتسەم» دەگەن ويمەن وسى تاۋلى القاپقا جول تارتقان التىن ىزدەۋشىلەر قازىر دە تولاستار ەمەس. ءبىراق سولاردىڭ امان-ساۋ، ولجامەن ۇيلەرىنە قايتقانى نەكەن-ساياق. كوبى ءىز-تۇزسىز كەتەدى، نە بولماسا اراعا جىلدار سالىپ قاڭقالارى تابىلىپ جاتادى. وسى تۇستا «التىندى ۇندىستەردىڭ ارۋاقتارى كۇزەتەدى ەكەن» دەگەن اڭگىمەنىڭ جانى بارداي... تاريحشىلاردىڭ زەرتتەۋىنە قاراساق، بۇل ايماقتا ادامداردىڭ ءومىر ءسۇرىپ جاتقانىنا 12 مىڭ جىل بولىپتى. وسى جەردى قازىپ، ەجەلگى ءۇندىس مادەنيەتىمەن تانىسىپ جاتقان ارحەولوگتار دا وسىنداي پىكىردە. ەۋروپالىق ساياحاتشى فراي ماركوس دە نيزا دەگەن بىرەۋ 1539- جىلى وسى ولكەگە العاش اياق باسىپ، وسىنداعى ۇندىستەردىڭ اپاچ تايپاسىمەن كەزدەسكەن. اپاچتار وعان التىننان تۇرعىزعان جەتى شاهارى بار عاجايىپ ولكە سيبولا جايلى ايتادى... سونداي-اق التىن تەرىپ الاتىن بۇلاق-تۇمالاردى، قۇيما التىندار كەزدەسەتىن كانونداردى كورسەتەدى. بۇگىنگى التىن ىزدەۋشىلەر سول فراي ماركوس دە نيزا جازىپ كەتكەن كۇندەلىكتەگى جازبالاردى بەتكە ۇستاپ، اريزونا شتاتىن ءالى كۇنگە كەزىپ ءجۇر. ارينە، ولجالى بولعاندار دا جوق ەمەس... يسپاندىقتار اپاچتار كورسەتكەن كەن ورىندارىنان توننالاپ التىن جيناعان. ونى كەمەلەرگە تيەپ يسپان كورولدىگىنە جىبەرىپ وتىرعان. دەگەنمەن 1700- جىلى سول جەردە التىنمەن اينالىسىپ جۇرگەن يسپاندار كەتۋگە ءماجبۇر بولادى. كەتەرىندە ۇندىستەرگە، «التىن كەندەرىن، بۇلاقتاردى ەشكىمگە ايتپاۋلارىڭدى سۇرايمىز. ەگەر دە وزگەلەرگە سىر شاشا قالساڭدار، قۇدايلار رەنجىپ، سەندەردى قاهارىنا الادى» دەپ قورقىتادى. سودان بەرى ول القاپتاعى التىنداردى ەشكىمنىڭ جولى بولىپ تاپپاعان. ارينە، بۇل - اڭىز. ءبىراق استارىندا شىندىق بار. ويتكەنى وسى تاۋلى ايماققا التىن ىزدەپ بارعانداردىڭ ەشقايسىسى ءتىرى قايتپاعان. بىرەن-ساران امان قالعاندارى وزدەرىن بەلگىسىز جىن-ەلەستەر قۋالاعانىن ايتادى. ارينە، مول ولجا تاپقاندار دا كەزدەسەدى.

1848- جىلى ءبىر مەكسيكاندىق وتباسى التىن باستاۋىن تاۋىپ، سول جەردەن 10 كەلى التىن وندىرگەن. الايدا تاۋدان تومەن ءتۇسىپ كەلە جاتقان ولاردى بەلگىسىز ۇندىستەر قورشاپ الىپ قىرىپ سالعان. تەك وتباسىنىڭ ءبىر مۇشەسى عانا امان قالىپ، ۇيىنە امان-ەسەن ورالىپ، جينالعان جۇرتقا تاۋدا بولعان وقيعانى ايتىپ بەرگەن كورىنەدى. 1860- جىلى ۇندىستەرگە كوپ كومەگى تيگەن جەرگىلىكتى ءبىر دارىگەرگە سىي-سياپات جاساۋ ءۇشىن، ءۇندىس كوسەمى ونى اتقا مىنگىزىپ، كوزىن تاڭىپ، تاۋ ىشىنە الىپ بارىپ، قالىڭ جىنىستىڭ ىشىنە بارعان سوڭ، كوزىندەگىسىن شەشىپ، «قانشا التىن كەرەك، سونشا ال» دەپ رۇقسات بەرگەن. دارىگەر كەرەگىن العان. ارتىنان سول ماڭعا تالاي مارتە ۇندىستەردەن تىعىلىپ بارىپ، التىن ىزدەگەنمەن، قالىڭ جىنىس توعايدى قايتىپ كەزدەستىرمەگەن. بۇل دا - سول دارىگەردىڭ كۇندەلىگىندەگى جازبالار. 1870- جىلى ياكوب ۆالتس جانە ياكوب ۋەيزەر دەگەن بىرەۋلەر قايدان تاپقانى بەلگىسىز، التىن بۇلاقتار بەلگىلەنگەن كونە كارتا تاۋىپ العان. سول بويىنشا ءجۇرىپ وتىرىپ، تاۋلى ايماقتان قۇنى 7 ميلليون توننا بولاتىن التىن وندىرگەن. بۇل - ەندى جولى بولعاندار. دەگەنمەن سولاردىڭ ءبىرى ياكوب ۋەيزەر اياق استىنان جىندانىپ، تاۋلى ايماقتا قاڭعىپ ءجۇرىپ ولگەن. وكىنىشكە قاراي، سودان بەرى سول ماڭداعى اپاچتاردىڭ قازىناسىنا ەشكىمنىڭ قولى جەتپەگەن.

ءبىر اقيقات دۇنيە، بۇگىندە اڭىزعا اينالعان ەلدورادونى ەشكىم كەزدەستىرمەگەن سياقتى، جەتى التىن قالادان تۇراتىن اپاچ تايپاسىنىڭ اڭىزعا اينالعان قازىنالى ولكەسى سيبولانى دا ءالى ەشكىم تاپقان جوق.

نۇرسۇلۋ مىرزابەكوۆا

دەرەككوز: «ايقىن» گازەتى