التى اي جازدى التايدا وتكىزەم - قاليحان ىسقاق، جازۋشى

استانا. قازاقپارات- «قاليحان ىسقاق ەلىنە كەتىپ بارادى ەكەن» - دەگەندى ەستىپ، ەلەڭ ەتتىك. العاشىندا ءبىرجولا دەپ تۇسىندىك. سول ويمەن دەرەۋ قاليحان اعاعا قوڭىراۋ شالدىق. اعامىز جولعا دايىندالىپ وتىر ەدىم دەپ كەيىدى. «سىزبەن ءبىر ەكى اۋىز تىلدەسسەك»، - دەپ ءبىز دە قويمايمىز.

«وندا شەۆچونكونىڭ بويىنداعى جالاڭ بۇت شالدىڭ جانىنا كەل»، - دەدى اعامىز. ماحاتما گانديدىڭ ساياباعىن مەڭزەگەنى. ەكەۋمىز ساياباقتا ءبىر ساعاتقا جۋىق اڭگىمەلەستىك. اڭگىمەمىز تومەندەگىشە ءوربىدى... («حالىق ءسوزى» گازەتى. 2011-جىل)

- اعا، تاعى دا ەلگە كەتىپ بارا جاتىر ەكەنسىز. بۇل جىلداعى ادەتىڭىز كورىنەدى. مۇنىڭ الدەقانداي ءبىر سەبەبى بار ما؟

- ون شاقتى جىل بولدى، مامىر تۋا سالا ەلگە كەتىپ قالامىن. التى اي جازدى التايدا وتكىزىپ كەلەمىن. سوڭعى جىلدارى ەلگە ءجيى بارۋىما سەبەپ قاتونقاراعايداعى حالىق قاتتى جۇدەپ كەتتى. ازاماتتاردىڭ كوبى اعاش ساتۋدى كاسىپ قىلىپ العان. قاراعايدى تۇك قالدىرماي كەسىپ، اكەسىن تانىتىپ قىتايعا ساتىپ جاتىر ەكەن. ادامدار اعاش ۇيلەرىن بۇزىپ، ساتىپ جىبەرگەن. جىلىجايلارعا دەيىن ساتىلىپ كەتىپتى. ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ جانىنداعى ءبىر جىلىجايدىڭ ءوزى جىلىنا ءبىر جارىم ميلليون تەڭگە پايدا كەلتىرەتىن. اقشاسى بارلار قۇرىلىستاردىڭ بارلىعىن جەكە مەنشىككە دەپ الىپ، ەشبىر ىسكە پايدالانباي، قۇرىلىس ماتەريالدارىنا ساتىپ جىبەرگەن. «قىزىل كىتاپقا» ەنگەن اڭداردى دا قىرىپ جاتتى. دارىلىك شوپتەردى تامىرىمەن جۇلىپ، تۇك قويماي ساتتى. ءار جەردە وتىرعان شەكارا قىزمەتكەرلەرىنىڭ مۇنىڭ ءبارىن كۇزەتۋگە شاماسى جوق. ەلگە بارعاندا اقساقالدار جينالىپ: «قاليحان، ەندى سەن تۇك جازباي كەتسەڭ دە ءبىز وكپەلەمەيمىز، رازىمىز. ودان دا ەلگە قارا. اۋىل توزىپ بارادى. قاتونقاراعايدىڭ قاراعايىنان دا، ۇيىنەن دە تۇك قالمايتىن ءتۇرى بار»، - دەدى. سودان ويىما قاتونقاراعاي اۋدانىنىڭ تەرريتورياسىن تۇگەلىمەن مەملەكەتتىك ۇلتتىق پارك جاساۋ كەرەك دەگەن يدەيا كەلدى. سوعان بەس جىل ۋاقىتىم كەتتى. «قازپراۆدا»، «ەگەمەن قازاقستان»، «تۇركىستان» گازەتتەرىنىڭ بەتىندە پرەزيدەنتكە، ۇكىمەتكە، پارلامەنتكە ەكى دۇركىن حات جازدىم. وعان كەزىندە قاسىم قايسەنوۆ اعامىزدان باستاپ، بيبىگۇل تولەگەنوۆالار قول قويىپ، قولداۋ ءبىلدىردى.

بەس جىلدان سوڭ بۇرىنعى قاتونقاراعاي اۋدانىنىڭ 363 گەكتار جەرى مەملەكەتتىك ۇلتتىق پارك بولىپ جاريالانىپ، ۇكىمەتتىڭ ارنايى قاۋلىسى شىقتى. ودان كەيىن دە جەرگىلىكتى اتقامىنەرلەرمەن توبەلەسۋگە تۋرا كەلدى. ارىزدان ارىز. «حالىققا قيىن بولدى. وتىنعا، قۇرىلىس ماتەريالىنا جارىماي جاتىر»، - دەگەن سوزدەر ايتىلدى. ۇلتتىق پاركتىڭ ءبىر جاقسى جەرى مەملەكەتتىك شەكارا حالىقارالىق كونۆەنسيامەن قورعالادى. ەندى پاركتىڭ ىشىنە ەشكىم كىرە المايدى. قازىر ەل تىنىشتاندى، جاعدايى دا جاقساردى.

بۇل جولعى ەلگە بارا جاتقانىمنىڭ سەبەبى، جاسىراتىنى جوق، قارتايعاننان كەيىن ادام قالا تىرلىگىنە شىدامايدى ەكەن. قالادا تۇرعانىما الپىس ەكى جىل بولدى. ەرتەڭ ولە قالسام دا، تۋعان جەردىڭ توپىراعىندا جاتقانىم دۇرىس. كەڭسايعا جۇرتپەن تالاسقىم كەلمەيدى. ءارى ءبىر جىلدان بەرى ەكى اياعىم جۇرۋدەن قالىپ بارادى. كالسي جەتىسپەيدى. باسقا جەرىم ساپ-ساۋ. جيىرما كۇن بولدى قولىما ەرىكسىز تاياق ۇستادىم. ونىما كەمپىرىم «شال بولدىڭ» دەپ رەنجيدى. باسقاسى-باسقا اياقتان كورگەن جامان ەكەن. ەلگە وسى كەتكەنىمنەن كۇزدىڭ ەكىنشى ايىندا ورالامىن. قازىر التايدا كۇن سۋىق دەيدى. جولاي مارقاكولگە توقتاپ، ءبىراز كۇن دەمالامىن دا، التايعا تارتامىن.

- جاقسىنىڭ ارتىنا ءسوز ەرەدى دەگەن ءسوز بار عوي. ءسىز ەل نازارىنداعى جازۋشىسىز. تۋرا ايتساق، رەنجىمەڭىز. «جۇلدىز» جۋرنالىندا ىستەپ جۇرسەڭىز دە جۇرت ءسىزدى «ءۇي كۇشىك» بولىپ كەتتى. قوعامداعى ەشقانداي ماسەلەگە ارالاسپايدى. بۇيىعى بولىپ بارادى» دەيدى. ول نەلىكتەن؟

- مەن بارلىق پىكىرىمدى كەزىندە گازەت-جۋرنالدىڭ بەتىندە كوپ ايتتىم. ءبىر اۋداننىڭ تەرريتورياسىن امان ساقتاپ قالۋ ءۇشىن اتقارعان جاڭاعى ءىسىمدى قوعامدىق ماسەلە دەپ كىم ايتپايدى؟ بىلدەي ءبىر اۋداننىڭ ماسەلەسىن شەشۋگە قازىر قاي جازۋشى ارالاسىپ جاتىر؟ سوڭعى كەزدە الماتىداعى ەمەس، قاتونقاراعايداعى حالىقتىڭ ماسەلەسىن شەشۋگە اتسالىسىپ ءجۇرمىن. اۋىلدا حالىقتىڭ كەيبىرى جەرىنەن ايرىلىپ قالعان. ءبىزدىڭ ەلدە بۇعى، ارا سوۆحوزدارى بار ەدى. سونىڭ ءبارىن الماتى مەن استانانىڭ، وسكەمەننىڭ اقشالى ادامدارى مەملەكەتتىڭ مەنشىگى دەپ وتىرىك قۇجات جاساتىپ العان. ونى بىلاي قويعاندا، شارۋالاردىڭ قولىنداعى جەردى دە يەمدەنىپ الىپتى. «ءۇي كۇشىك» بولعان تۇگىم جوق، ەلدەگى وسىنداي ماسەلەلەرگە ارالاستىم.

- بىرەۋلەر «قاتونقاراعاي جاقتا اۋدان سىزگە ارناپ قاراعايدان ءۇي سالىپ بەرىپتى. قاليحان ىسقاق سول قاراعايدان تۇرعىزىلعان ءۇيىن بۇزىپ، الماتىعا كوشىرىپ اكەلىپتى» دەيدى. وسى راس پا؟

- اۋدان ماعان ەشقانداي ءۇي سالىپ بەرگەن جوق، ونىڭ ءبارى - جاي اڭگىمە. ءوزىم ول ۇيگە ءبىر جارىم ميلليون قارجى جۇمسادىم. سالۋعا اعايىن-تۋعانىم بولىستى. قاراعايدان تۇرعىزىلعان ءۇيىمدى بۇزىپ، الماتىعا كوشىرىپ اكەلگەم جوق. بۇزسام، التى اي جاز قايدا تۇرامىن؟ ءاليحان، ابىلايحان دەگەن ەكى ۇلىم، سامال دەگەن جالعىز قىزىم بار. كىشى ۇلىم ۇيلەنگەندە قاتونقاراعايدان ءتورت بولمەلى ءۇي ساتىپ الىپ، سونىڭ قۇرىلىس ماتەريالدارىن وسىنداعى باعاناشىل جاققا اكەپ، ۇلعا ءۇي سالدىق. ەلدەن اعايىن-تۋىسىمىز كەلىپ، ءبىر اپتادا تۇرعىزىپ بەردى.

- وسى ءسىزدىڭ شىعارماشىلىق بەلسەندىلىگىڭىز قاي جەردە ءونىمدى؟ اۋىلدا ما، قالادا ما؟

- اۋىلدا مەن ءبىر سويلەم دە جازبايمىن. قولىما قالام ۇستامايمىن. تابيعاتىمدا الىسقا كەتىپ، ەلدى ساعىنىپ وتىرىپ جازباسام جازا المايمىن. كوبىنە كۇزدە، جاڭبىرلى كۇزدە جازۋ ادەتىم. مەن تامىلجىعان تابيعاتتىڭ استىندا وتىرىپ جازبايمىن. ونىڭ ءبارى كوشىرمە بولىپ كەتەدى. جازۋشىعا ەڭ الدىمەن كەرەگى - ءتىل مەن شىعارماشىلىق فانتازيا. قارتايعاندا ادام بالا كەزىن، جاستىق شاعىن قاتتى ساعىنادى ەكەن. قازىر مەن ءسويتىپ ءجۇرمىن. مەن ءۇش جاسىمنان باستاپ بولعان وقيعالاردىڭ ءبارىن بىلەم. ءۇش جاسىمدا اپكەم «حالىق جاۋى» بولىپ، ايدالىپ كەتتى. سول وقيعا كۇنى بۇگىنگىدەي كوز الدىمدا. اكەمدى كورمەدىم. اكەم ءبىر جاسىمدا تۇنىمەن جىلقى كۇزەتىپ كەلىپ، تاڭەرتەڭ مەنى باۋىرىنا الىپ ۇيىقتاپ جاتقانىندا اۋىرماي-سىرقاماي ءجۇرىپ كەتىپتى. ون تورتكە كەلگەندە شەشەمىز قايتتى. سودان مەنى اپكەلەرىم جەتىلدىردى. اتادان جالعىز بولعاندىقتان، مەنى اياقتاندىرۋعا ولار جالعىز كويلەگىن ساتسا دا بارىن سالدى. بالا كەزىم ەسىمە ورالا بەرەتىنى سوندىقتان.

- اعا، قازىر ءبىزدىڭ ۇلكەن جازۋشىلارىمىزدىڭ ءبارى مەمۋار جازىپ كەتتى. بۇل نەلىكتەن؟ سوندا ولاردىڭ مۇمكىندىگى ەستەلىك جازۋمەن عانا شەكتەلگەنى مە؟

- مەنىڭ ءوزىم دە ەستەلىك دۇنيەلەرگە كوشتىم. ەلدىڭ جاعدايىن، وتكەن كۇندەردى، ءوزىمنىڭ ورتامدى، زامانداستارىمدى جازىپ ءجۇرمىن. سول سەبەپتى «كەلمەس كۇندەر ەلەسىنە» وتىردىم. نەنى جازام دەپ قينالمايمىن. تاقىرىپ تاپپاي، سەندەلىپ ءجۇرۋ مەندە بولعان ەمەس. «قالاي جازام» دەپ ويلانىپ جۇرەم. تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن جۇرتتىڭ ءبارى ەلدىڭ جاعدايىن جاپا-تارماعاي جازىپ جاتقاندا «بەۋ، اقساق دۇنيە!» دەگەن پوۆەست جازدىم. اعايىندى ەكى ادامنىڭ ءبىر-بىرىنە توپىراق سالا الماي قالعانىن سۋرەتتەدىم. قازىر كىتاپ وقيتىن وقىرمان ازايىپ بارادى عوي. سودان بولۋ كەرەك، سول پوۆەسىمنىڭ وقىلماي جاتقانى. ءوز باسىم «بەۋ، اقساق دۇنيەنى!» شىعارمالارىمنىڭ ىشىندەگى ەڭ ءبىر شوقتىعى بيىگى دەپ باعالايمىن.

- ءبىراق ءبارىبىر دە ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن بەلسەندى بولعان مۇحتار اۋەزوۆ، عابيت مۇسىرەپوۆ، عابيدەن مۇستافيندەر ەستەلىك جازعان جوق قوي. «ءومىر مەكتەبىن» جازعان ءسابيت مۇقانوۆ بولماسا. بۇعان نە دەيسىز؟

- مۇقانوۆ ەستەلىك جازۋدى ەرتە باستادى. ال قالعاندارى ولەمىز دەپ ويلاعان جوق. الپىستىڭ ىشىندە كەتتى.

- ايتسە دە سول جازۋشىلار كەزىندە ءبىر-ءبىرىنىڭ شىعارماشىلىعىن باعالاپ ماقالا جازاتىن. عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ اۋەزوۆ شىعارماشىلىعى تۋرالى ۇلكەن ماقالاسى ەسىڭىزدە شىعار. وسى ءداستۇر قازىرگى ۇلكەن جازۋشىلاردىڭ اراسىندا ءۇزىلىپ بارا جاتقانداي. قازىر كوبى ەستەلىك جازعان بولادى. ءبىراق ەستەلىكتەردە دە ءبىر-ءبىرىن ءىلىپ-شالۋ، كەك الۋ بايقالادى. ءارى ادەبي ورتادا ءمۇيىزى قاراعايداي ۇلكەن جازۋشىلاردىڭ باسى پىسپەيتىنى اڭعارىلىپ ءجۇر. مۇنىڭ سەبەبى نەلىكتەن؟

- ۇلكەن جازۋشىلار دەگەننەن كىم قالدى دەيسىڭ قازىر؟ ءابىش كەكىلبايەۆ، قابدەش جۇمادىلوۆ، اكىم تارازيلەر مە؟ مەن ولاردى ۇلكەن جازۋشىلار دەي المايمىن. ولار قاراپ ءجۇرىپ جۇدەپ بارا جاتىر. مەنىڭ تۇسىنىگىمدەگى ۇلكەن جازۋشىلار - اۋەزوۆ، مۇسىرەپوۆ، مۇقانوۆتار. قولىما قالام ۇستاپ جازا باستاعاننان مەن ساپارعالي بەگالين، عابيت مۇسىرەپوۆ، عابيدەن ءمۇستافين، ءابۋ سارسەنبايەۆ سىندى ۇلكەندەردىڭ قولتىعىندا ءجۇردىم. ولار مەنى بالاسىنعان جوق. «مىنا «مولوكوسوس» نە ويلايدى ەكەن؟»، - دەپ ىلعي دا مەنىڭ پىكىرىمدى سۇرايتىن. سوزدەن سۇرىنسەم، سىناي ءجۇرىپ، ورگە سۇيرەيتىن. قازىرگى ۇلكەن جازۋشىلاردا مۇنداي قاسيەت جوق. مەن كورگەن مۇسىرەپوۆتەي ۇلىلاردىڭ ءبىر-بىرىنە كەكشىلدىگى بولعان جوق. ءبارىن جاساعان ساياسات.

- ال قازىرگى جازۋشىلاردىڭ ءبىر-ءبىرىن ءىلىپ شالۋىن، كەك الۋىن قالاي تۇسىنەمىز سوندا؟ قازىر ونداي كەڭەستىك يدەولوگيا دا، ساياسات تا جوق قوي.

- قازىرگىلەردىڭ ءبىر-ءبىرىن ءىلىپ شالۋى، كەك الۋى تەك قىزعانىشتان. قىزعانىشتىڭ قىزىل ءيتى ەشقاشان تويمايدى ەمەس پە؟ بىرەۋدى ماقتاپ جاتسا، ەكىنشىسى «مەن قايدا قالدىم» دەپ شىعادى. ءبىرىنىڭ جازعان كەرەمەت تۋىندىسىن ەكىنشىسى كورە المايدى. ءارى قازىرگىلەردە ەگويزم باسىم. زامان ەگويزمدى وتە ءوسىرىپ جىبەردى. بىرەۋگە دۇنيە بىتسە دە جەككورىنىنىشتى، جاقسى شىعارما جازسا دا جەككورىنىشتى. مۇنىڭ ءبارى اينالىپ كەلىپ حالىقتى دەگرەداسياعا ۇشاراتادى.

- ءسىزدىڭ قاتارلاستارىڭىزدىڭ كەيبىرى رومان جازۋعا ەندى قالعان ۋاقىتىمدى شىعىندامايىن دەپ شاعىن جانرلارعا كوشتى. ءسىز نە جازىپ ءجۇرسىز؟

- ماسەلە ۋاقىتتىڭ جەتپەۋىندە ەمەس. مەن قازىرگى پروزاعا رازى ەمەسپىن. بۇگىندە پروزانىڭ تەحنيكاسىن مەڭگەرمەگەن جاستار پوۆەست، رومان جازىپ ءجۇر. ءبىز ساۋاتسىزدانىپ بارا جاتىرمىز. ۋنيۆەرسيتەتتە بىزگە اۋەزوۆ ءدارىس بەردى. قازىر كىلەڭ بالدۋ-شالدۋلەر ساباق بەرەدى. دراماتۋرگيانىڭ نە ەكەنىن بىلمەي جاتىپ، پەسا جازاتىندار بار. ال دراماتۋرگيا - ەڭ بءىر «قاقپاس»، «كارى»، «قيىن» جانر. بىزدەگىلەر سوعان قالام سىلتەيدى. قازىر الدىڭعى بۋىن مەن كەيىنگى جاستاردىڭ اراسىنداعى بايلانىس تا ءۇزىلىپ كەتتى. جاستار كارىلەرگە جولامايدى. كارىلەردىڭ كەڭەسى كەرەگى جوق دەپ ەسەپتەيدى. وزدەرىنشە دانىشپان. اعىلشىن، نەمىس، جاپون بولعىسى كەلەدى. سولارشا جازادى. سەبەبى، قازاق بولۋدان قاشىقتاپ بارادى. ءبىراق قايدا بارا جاتقاندارىن وزدەرى دە بىلمەيدى. مەنىڭ «جازسام تەك قازاعىم ءۇشىن عانا جازامىن» دەگەن پرينسىپىم بار. جازۋعا قازاقتىڭ باسىندا ماتەريال كوپ. نەگە شىڭعىس ايتماتوۆتىڭ بۇكىل شىعارمالارىندا قازاقتار سۋرەتتەلەدى؟ ويتكەنى قازاقتاي اۋىر تراگەديانى باسىنان كەشكەن حالىق جوق.

قازىر «كەلمەس كۇندەر ەلەسىن» بىتىرسەم دەپ ءجۇرمىن. اياقتاپ قالعان دۇنيە ەدى. ەكىنشى سىنىپتا وقيتىن نەمەرەم كەلىپ، كومپيۋتەرگە سۋرەت سالىپ، شۇقىلاپتى. ول كەتكەن سوڭ جازايىن دەپ وتىرسام، ءبىرىنشى بەتىم ءجۇزىنشى بەت، ءجۇزىنشى بەتىم بەسىنشى بەت بولىپ شاشىلىپ ءجۇر. قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن كومپيۋتەردىڭ انا جەرىن دە، مىنا جەرىن دە شۇقىلاي بەرىپپىن. سودان ءبارى بىت-شىت بولىپ، 382 بەتتى شاشىپ الىپ، سول ۋايىم بولدى. قاعاز بەن قالامساپتى كورگىم كەلمەي كەتتى. وتىرامىن دا، ويىمداعىنى بىردەن ماشىڭكەگە تۇسىرەتىنمىن. كەلە-كەلە ماشىڭكە تارسىلداپ، ۇيدەگىلەردىڭ مازاسىن العان سوڭ كومپيۋتەرگە كوشتىم. جاس ۇلعايعان سايىن ادام قاجيدى ەكەن. بۇرىن مەن ون سوزدەن ءبىر ءسوزدى تاڭداپ جازاتىنمىن. قازىر جۇزدەن بىرەۋدى عانا الامىن. جاسى ۇلعايعان سايىن ادام ءوز-وزىنە سىنشى بولادى ەكەن. ونىڭ قالامدى تەجەيتىن زيانى دا بار. ءارى جازۋعا قازىر ءتوزىم جەتپەيدى. كومپيۋتەردىڭ الدىندا جارتى ساعاتتان ارتىق وتىرا المايمىن. باستا سايراپ تۇرعان دۇنيەنى قاعازعا تۇسىرۋگە قارتايعاندا ەنجارلىق تانىتادى ەكەنسىڭ. ءتىپتى، جازباي تۇرىپ، ءوز-وزىمە كوڭىلىم تولماي تۇراتىن كەزدەرىم بولادى.

- اڭگىمەڭىزگە راحمەت!

سۇحباتتاسقان - قارلىعا يبراگيموۆا

دەرەككوز: «حالىق ءسوزى» گازەتى. 2011-جىل