كەڭەس وداعى كەزىندە قازاقتاردى شىن مۇسىلمان ەمەس، جاراتىلىسقا سىيىناتىن ەل دەپ كورسەتكەن- ماجار عالىمى

استانا. قازاقپارات - ماجارستان عىلىم اكادەمياسىنىڭ ەتنوگرافيا ينستيتۋتىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى ءداۋىت شومفاي قارامەن تۇركى اكادەمياسى ۇيىمداستىرعان استاناداعى حالىقارالىق كونفەرەنسيادان كەيىن سۇحباتتاستىق.

بەلگىلى تۇركولوگ عالىم ەشتۆان قوڭىردىڭ شاكىرتى ءداۋىت مىرزانىڭ ۇلتى ماجار دەپ ەستىگەنبىز. ال ءوزى: «اتا-بابام نەمىس، ХІХ عاسىردىڭ باسىندا گەرمانيادان ۆەنگرياعا كوشىپ كەلگەن ەكەن. سودان بەرى قانشاما ۇرپاق الماستى. ماجارلار - ناعاشىلارىم. قانىمىزدا قىپشاقتىڭ دا قانى بار» دەدى. بىلەتىندەر، ءداۋىت قارا جيىرما تىلدە سويلەيدى، قازاقتىڭ «الپامىس» جىرى مەن قىرعىزدىڭ «ماناسىن» جاتقا ايتادى دەگەن. راس بولىپ شىقتى.

- ءسىزدى 20 شاقتى ءتىل بىلەدى دەيدى عوي؟ سونشا ءتىلدى قالاي مەڭگەرىپ ءجۇرسىز؟

- جيىرما شاقتى تىلدە سويلەيتىنىم راس. بالا كەزىمنەن-اق ورتالىق ازيا مەن ىشكى ازيا ەلدەرىنە، رۋ-تايپالارىنا قىزىقتىم. شىڭعىس حان، التىن وردا داۋىرىندەگى كوشپەندىلەر، قىپشاقتار تۋرالى، اقساق تەمىر جونىندە كوپتەگەن كىتاپ وقىدىم. ورتالىق ازيا ەلدەرى تۋرالى كىتاپتاردى وقىعاننان كەيىن سول ەلدەردىڭ مادەنيەتى مەن سالت-ءداستۇرىن كوزبەن كورگىم كەلدى. وسى ماقساتپەن ساياحاتقا شىقتىم. مەنىڭ ءتىل ۇيرەنۋىم ساياحاتقا شىعۋدان باستالدى دەسەم دە بولادى. ال ەل ارالاۋعا دەگەن قىزىعۋشىلىعىم عىلىممەن اينالىسۋىما سەبەپ بولدى. ءسويتىپ، بۋداپەشتتەگى جوعارى وقۋ ورنىنىڭ تۇركولوگيا فاكۋلتەتىنە ءتۇستىم. وندا موڭعوليانىڭ ادەبي ءتىلىن ۇلان-باتوردىڭ ديالەكتىسى بويىنشا وقىتتى. تۇركياداعى تۇرىك ءتىلىن ۇيرەتتى.

بۇدان باسقا تىلدەردى ۇيرەتەتىن مامان جوق بولدى، ال مەن ورتالىق ازياداعى تۇركى حالىقتارىنىڭ تىلىنە قىزىعىپ ءجۇردىم. ءسويتىپ جۇرگەنىمدە 1991- جىلى بۋداپەشتتە قىپشاقتان شىققان اتاقتى عالىم ەشتۆان ماندوكيمەن تانىستىم. ول كىسىنى قازاقستاندا كوپ ادام تانيدى ەكەن. ورتالىق ازياداعى تۇركى ەلدەرىنىڭ تىلىندە جاقسى سويلەيتىن ەشتۆان اعامىز: «ءتىلدى ورتالىق ازياداعى ەلدىڭ اراسىندا جۇرسەڭ عانا تەز ۇيرەنەسىڭ» دەپ اقىل بەردى.

1993- جىلى قازاقستانعا كەلىپ، اباي اتىنداعى مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتكە وقۋعا ءتۇستىم. ءبىراق ول كەزدە قازاقتاردىڭ ءوزى ءبىر-بىرىمەن كوبىنەسە ورىسشا سويلەسەتىن. سودان مەنىڭ ءتىلىم ورىسشا شىعا باستادى. ارينە، ورىسشا ۇيرەنگەنىمە وكىنبەيمىن، بۇل ءتىل ارقىلى ورىس تىلىندەگى ماتەريالداردى وقۋعا مۇمكىندىك الدىم. ۋنيۆەرسيتەتتە قازاق ءتىلىن ۇيرەنە المايتىنىمدى بىلگەن سوڭ، ءبىرىنشى سەمەستردەن كەيىنگى ساباقتارعا قاتىسپاي الاتاۋ، تالدىقورعان، نارىنقول، مويىنقۇم، قىزىلوردا، تۇركىستان، شىمكەنت وڭىرلەرىندەگى اۋىلداردى ارالادىم. كونەكوز قاريالارمەن سويلەستىم، قازاق ءتىلىن سولاي ۇيرەندىم.

- ال باسقا تىلدەردى شە؟

- قازاق ءتىلىن مەڭگەرگەن كەيىن قىرعىزستانعا باردىم. بايقاسام، ەكى ءتىلدىڭ ايىرماسى كوپ ەمەس، تۇسىنىسۋگە بولادى ەكەن. قىرعىز ءتىلىن ەكى ايدىڭ ىشىندە ۇيرەندىم. ودان كەيىن وزبەكستانعا، تۇرىكمەنستانعا، باشقۇرتستانعا باردىم. مەن قاي ەلگە بارسام دا جانىما ءتىلماش ەرتپەيمىن. كەرىسىنشە سوزدىكتەردى قاراپ، سول ەلدىڭ تىلىندەگى گرامماتيكانى جاتتايمىن. ونىڭ ۇستىنە، عىلىمي جۇمىسىمدى لينگۆيستيكادان قورعاعانمىن. تۇرىك-موڭعول تىلدەرىندەگى كىرمە سوزدەردى تالداپ، عىلىمي جۇمىس جازعانمىن. سوندىقتان دا تىلدىك جۇيەنى جاقسى تۇسىنەمىن. سونىڭ دا كومەگى بولعان شىعار.

مەن ورتالىق ازياداعى حالىقتارمەن ەشقاشان ورىسشا سويلەسپەيمىن، ءوز تىلدەرىندە سويلەۋگە تىرىسامىن. سوسىن ماتەريالداردى وزدەرىنە جازدىرتىپ الامىن دا ۆەنگر تىلىنە اۋدارامىن، ويتكەنى ەلىمدە ول تىلدەردى ەشكىم تۇسىنبەيدى. نەگىزى ءتىل ۇيرەنەتىن ادام سول ءتىلدى تۇتىناتىن ەلدىڭ اراسىندا عانا تەز قابىلدايدى. ويتكەنى ءتىلدى ءسوزدىڭ دىبىستالۋى ارقىلى جىلدام ۇيرەنەدى. وسىلايشا، ياكۋت، سىبىردەگى تۇرىك تىلدەرىن، التاي، تۋۆا، حاكاس، موڭعولياداعى بۋريات، ەدىلدەگى قالماقتاردىڭ ءتىلىن ۇيرەندىم، ولاردىڭ اراسىندا دا زەرتتەۋ جۇرگىزدىم. فرانسۋز، نەمىس، پارسى ءتىلىن دە مەڭگەردىم. ويتكەنى ول - وتە قاجەت ءتىل. ءبىر كۇنى ارىپتەستەرىم وسى سەن بىرنەشە ءتىل بىلەسىڭ، ۇزىن سانى قانشا دەپ سۇرادى. ساناپ كورسەك جيىرماعا جەتىپ قالىپتى. بۇل اسا ءمان بەرىپ ماقتاناتىن ارتىقشىلىق ەمەس، بۇل قۇدايدىڭ بەرگەن ءبىر قاسيەتى بولار دەپ ويلايمىن.

- «الپامىس» پەن «ماناس» جىرىن جاتتاۋ قيىن سوققان جوق پا؟

- مەن اۋىز ادەبيەتىن زەرتتەۋشىمىن عوي. زەرتتەۋ جۇمىستارى بارىسىندا ءجيى تىڭداي بەرگەن سوڭ، ساناڭا ءسىڭىپ قالادى ەكەن. ايتپەسە ول جىرلاردى ادەيىلەپ جاتتاعان ەمەسپىن. باسقوسۋلاردا سول جىرلاردان ءۇزىندى ايتۋدى ءوتىنىپ جاتادى. وتىرىستاردا ايتىپ جۇرگەننەن كەيىن بە ەكەن، سانامدا ساقتالىپ تۇر.

- ال بىزگە «ماناس» جىرىن ايتىپ بەرە الاسىز با؟

- ايتايىن.

تۋ قولۋمۋ كولەڭدەپ،

تۇياقسىز قانداي كەتەم دەپ.

جالعىز قۋعىر باشىم بار،

داتىم كىمگە جەتەم دەپ

تۇندو-تۇندو تىنىم جوق،

دۇنيە جيدىم ەلپەڭدەپ.

اجال جەتسە بير كۋنى،

اقىرەتكە جەتەم دەپ.

ارتىمدا تۇياق بولموسو،

ارتىق ءسۇرىپ نەتەم دەپ... (ءداۋىت مىرزا شابىتتانىپ، «ماناستى» ءبىراز جەرگە دەيىن جەتكىزە جىرلادى. ءوزىمىز توقتاتتىق.)

- بۇل قاي ماناسشىنىڭ نۇسقاسى بولدى؟

- قىرعىزستاندا ەكى ماناسشىمەن جۇمىس ىستەدىم. بۇگىن ول اقساقالداردىڭ ەكەۋى دە قايتىس بولعان. ىستىقكولدىڭ جاعاسىندا تۇرعان شااباي اقساقال مەن قاابا اقساقالدار ەدى. مەن شااباي اقساقالدىڭ ىرعاعىمەن ايتامىن. ال «الپامىس» جىرىن اۋديوجازبا ارقىلى جاتتادىم. سەبەبى «الپامىستى» جىرلايتىن جىرشىنى كەزدەستىرگەن جوقپىن.

- ەندى «الپامىستان» ءۇزىندى تىڭداي الامىز با؟

- و-و-و-وۋ،

بۇرىنعى وتكەن ومىردە،

ەستىگەن ءجۇز كوڭىلدە.

بۇل وقيعا ايتىلار،

3-4 ساعات كەمىندە.

جيدەلى بايسىن جەرىندە

كوكتورعىندى كولىمدە،

اسقارالى بەلىمدە،

قوڭىرات دەگەن ەلىندە،

ءبايبورى دەگەن باي بار ەكەن.

بايبورى مالعا باي ەكەن،

ءتورت تۇلىگى ساي ەكەن.

ءبىر پەرزەنتتىڭ جوعىنان ۋايىم-قايعى جەر ەكەن...

- تاماشا. تفا-تفا.

- كوز تيمەسىن دەگەنىڭىز بە؟

- ءيا. ءسىز قازاقتىڭ ىرىم-تىيىمدارى مەن نانىم-سەنىمدەرىن زەرتتەپ ءجۇرسىز. قانداي جاڭالىعىڭىزبەن بولىسە الاسىز؟

- قازاقتى ىرىمشىل حالىق دەيدى. كەڭەس وداعى كەزىندە قازاقتاردى شىن مۇسىلمان ەمەس، ولار شامانيزمنىڭ وتىنا، جاراتىلىسقا سىيىناتىن ەل دەپ كورسەتكەن. مەن باقسىلىق پەن بالگەرلىكتى زەرتتەگەندە بايقاعانىم، باقسىلىق پەن بالگەرلىك مۇسىلمانشىلىققا ءتان نارسە ەكەن. ونى كەڭەس داۋىرىندەگى كەيبىر عالىمدار مۇسىلمانشىلىقتان اجىراتىپ العىسى كەلگەن. ءبىراق قازاق مۇسىلماندىقتى قابىلداعانعا دەيىن دە نانىم-سەنىمى بولعان. قازاقتىڭ ىرىمدارى مەن نانىم-سەنىمدەرى ورتالىق ازياداعى مۇسىلمانشىلىققا ءسىڭىسىپ كەتكەن. ەندى ولاردى اجىراتۋ قيىن. ماسەلەن، قازاققا ءتان نانىمداردىڭ كەيبىر ەلەمەنتتەرىن مۇسىلمان ەمەس تۇركىتەكتەس ەلدەردەن دە بايقاۋعا بولادى. مىسالى، «قۇت» دەگەن تۇسىنىكتى بۇگىنگى قازاقتار «باقىت، بەرەكە» ماعىناسىندا قولدانادى. ءبىراق سىبىردەگى تۇركىتەكتەس ەلدەر «قۇت» - ادامعا كۇش-قايرات، رۋح بەرەدى دەپ سانايدى. بۇرىن تۇرىكتەر ءار نارسەنىڭ ءوز قۇتى بار دەپ ساناعان. تاۋدىڭ قۇتى، مالدىڭ قۇتى، ءۇيدىڭ قۇتى، وتتىڭ قۇتى، ادامنىڭ قۇتى... يسلام ءدىنى كەلگەننەن كەيىن نانىم-سەنىمدەرگە تىيىم سالدى. ءبارىن اللا جاراتتى دەپ تۇسىندىرگەن سوڭ، «قۇت» دەگەن ءسوزدىڭ ماعىناسى وزگەرگەن. ءبىراق كەيبىر ءسوز تىركەستەرىندە بايرىعى ماعىناسىن ساقتاپ قالعانىن بايقاۋعا بولادى. ماسەلەن، قازاقتا ءالى كۇنگە «قۇتى قاشتى» دەگەن ءسوز بار. ءبىراق بۇل ءسوزدى «باقىتسىز بولدى» دەگەن ماعىنادا ايتادى. ال سىبىردەگى تۇركىتەكتەس حالىقتار «قۇت» دەگەن ادامنىڭ رۋحى دەپ سانايدى. قۇت بولماسا ادام اۋىرىپ قالادى دەپ قاشقان قۇتتى قايىرىپ اكەلۋ ءۇشىن شاماندارعا جۇگىنەدى. مىسالى، شاماندار، باقسىلار ادامنىڭ قۇتىن قاشىرا دا، كەلتىرە دە الادى. باشقۇرتستاندا «قۇت قۇيۋ» دەگەن ءراسىمدى ءالى كۇنگە جاسايدى. ناۋقاستانىپ قالعان بالانىڭ باسىنا اق ماتا جاۋىپ، باسىنىڭ ۇستىڭگى جاعىنا سۋ تولى ىدىس توسىپ، وعان قورعاسىندى بالقىتىپ قۇيادى. سوسىن باقسى: «كەل قۇتىم، كەل! قۇراي، قۇراي!» دەپ سويلەيدى. ولار وسىلايشا شوشىپ قالعان بالانىڭ قاشقان قۇتى قالپىنا كەلەدى دەپ سەنەدى. قازاقتاردا دا وسى ءراسىم بار. ءبىراق ول ءراسىم قۇت شاقىرۋ ءۇشىن ەمەس، قۇيىلعان قورعاسىننىڭ بەينەسىنە قاراپ، بالانىڭ نەدەن شوشىعانىن نەمەسە بالاعا كىمنىڭ كوزى تيگەنىن ءبىلۋ ءۇشىن جاسالادى. شىنى كەرەك، قازاقتاردا ميفولوگيالىق نانىم-تۇسىنىكتەر جوعالىپ بارادى. قازاقتاردىڭ قۇتى - رۋح ەمەس، باقىت، بەرەكە دەگەن ماعىنادا قابىلدايتىنى سونىڭ مىسالى.

- ىرىمداردى زەرتتەپ ءجۇرسىز، ال ءوزىڭىز ىرىمشىلسىز با؟ ىرىمشىل بولۋ كەرەك پە؟

- ىرىم - ادامدى باقىلاپ، جامان ارەكەتتەردەن تىزگىندەپ تۇرادى. ىرىم اتا-بابامىزدى سىيلاۋعا، تابيعاتتى قورعاۋعا شاقىرادى. ىرىمداردى قاراڭعىلىق پەن ناداندىقتىڭ بەلگىسى دەپ ايتۋعا بولمايدى. كەڭەس وداعى كەزىندە سولاي ايتتى عوي. ءاربىر ىرىمنىڭ شىعۋ سەبەبى بار. مەن ىرىمدى حالىقتىڭ رۋحاني بايلىعى جانە تاربيە قۇرالى دەپ بىلەمىن.

- قازاق عالىمدارىنىڭ ىرىم-تىيىمدار تۋرالى جازعان ەڭبەكتەرىمەن تانىسسىز با؟

- وقىدىم. ءبىراق مەنىڭ سوڭعى جىلدا زەرتتەپ جۇرگەن تاقىرىبىم باقسىلىق پەن بالگەرلىككە قاتىستى بولعاندىقتان، وسى تاقىرىپقا دەن قويىپ كەتتىم. 1994- جىلى سايرامداعى زامانبەك دەگەن ارقالى باقسىمەن تانىستىم. ول قازاقتىڭ قوبىزبەن زىكىر سالاتىن سوڭعى باقسىسى ەدى. باقيلىق بولىپ كەتتى. زامانبەك باقسى تۋرالى جازعان ماقالام اعىلشىن تىلىندە جارىق كورگەن. ول كىسىنىڭ ادامداردى زىكىر سالىپ، ەمدەگەنىن ءوز كوزىممەن كورگەنمىن. ال قازىر قوبىزبەن زىكىر سالاتىن باقسىلار قالعان جوق.

- سوڭعى رەت قازاقستاندا قاشان بولدىڭىز؟

- سوڭعى رەت 2006- جىلى جەتىسۋدى العاش ارالاعان اقسۇيەك ۆەنگر تۋرالى دەرەكتى فيلم تۇسىرۋگە كەلدىم. سوندا جەتىسۋ، بالقاش كولى، قارقارا، شارىن، ەسىك ءوڭىرىن فيلمگە تارتىپ الدىق. ونىڭ الدىندا - 1997- جىلى ماڭعىستاۋعا ەكسپەديسيا قۇرامىندا كەلدىم. استاناعا العاش كەلۋىم.

- «سىرت كوز - سىنشى» دەيدى. قازاقستاننىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىنە قاتىستى پىكىرىڭىزدى بىلسەك. «اتتەگەن-اي» دەيتىن تۇسىن بايقاي الدىڭىز با؟

- قازاقستان قارقىندى دامىپ كەلەدى، ەلدىڭ تۇرمىس-جاعدايى 1994- جىلمەن سالىستىرعاندا كوپ ىلگەرى. استانا دا ادەمى قالا ەكەن. ءبىراق مەن سياقتى ەتنوگرافتارعا استانا سىندى قالالار ونشا قىزىق ەمەس. ءبىز قىردا كيىز ءۇي تىگىپ، جىلقىسى مەن تۇيەسىن باعىپ جۇرگەن قازاقتارعا كوبىرەك قىزىعامىز. البەتتە، ХХІ عاسىردا قازاقتىڭ ءبارى بىردەي كيىز ۇيدە ءومىر ءسۇرىپ، مال باعا المايدى. مەنىڭ، اتتەگەن-اي دەيتىنىم، كوشپەندى تۇرمىس جوعالىپ بارادى. جاستاردىڭ بارى قالادا ەۋروپاشا ءومىر سۇرگىسى كەلەدى. ونىڭ ەش سوكەتتىگى جوق. ءبىراق حالىقتىڭ نانىم-سەنىمدەرى، ىرىم-تىيىمدارى جوعالىپ كەتە مە دەپ قورقامىن. سول سەبەپتى وسى ەڭبەكتى جازىپ ءجۇرمىن. بالكىم، كەيىنگى ۇرپاققا ەڭبەكتەرىمىزدىڭ ءبىر قاجەتى بولاتىن شىعىر.

- اڭگىمەڭىزگە راقمەت.

سۇحباتتى جۇرگىزگەن حاليما بۇقارقىزى

دەرەككوز: «ايقىن» گازەتى. 2011 -جىل