شالعا اينالعان كەمپىر - قازىنالى كوشتىڭ حيكايالارى
سونىڭ ءبىرى - توقسانبايەۆ مارات اعامىز. دۇنيەءجۇزى قازاقتارى قۇرىلتايى قارساڭىندا ءبىز مارات اعاعا جولىعىپ، سول سالقار كوشتىڭ قاربالاس كۇندەرىنەن ەستەلىك ايتىپ بەرۋىن وتىنگەن ەدىك. مارات اعا كۇنى بۇگىنگە دەيىن كوشى-قون سالاسىندا قىزمەت اتقارىپ ءجۇر.
قانى بار قازاق
- العاش 1991- جىلى ق ر ەڭبەك مينيسترلىگىندە كوشى-قون ءبولىمى اشىلعاندا ءوزىم سۇرانىپ باردىم. مەنى شەتتەگى قازاقتاردى ەلگە كوشىرۋ جۇمىسى قاتتى قىزىقتىردى. مينيستر سايات دۇيسەنباي ۇلى: «سەنىڭ قانىڭ بار ما؟ مۇنداي جەردە تەك قانى بار ادام عانا جۇمىس ىستەيدى» دەپ قاتتى ەسكەرتتى. شىنىندا دا سول تۇستا الىستاعى اعايىن دەگەندە شىعاردا جانىمىز بولەك ەدى. قايرات-قاجىرىمىز جەتكەنىنشە ايانىپ قالمادىق. كوشى-قون ءبولىمىنىڭ باسشىسى عازيز ەسمۇقانوۆ جانە ودان باستا ءۇش-اق ادام ەدىك. كەيىن ونعا جەتتىك. دەپارتامەنت قۇرىلعاندا 20 كىسى بولدىق. العاش كوش باستالعان جىلدارى وبلىس، اۋدانداردا كوشى-قون ءبولىمى قۇرىلعان جوق-تىن.
1991-92- جىلدارى كوش موڭعول ەلىنەن باستالدى. وسى جىلدارى باي-ولكە مەن قوبدا ايماعىنا 3500-دەن استام «كاماز» اۆتوكولىگى بارىپ، كوشىپ كەلۋشىلەردىڭ جۇگىن تيەدى. ادامداردى ۇشاقپەن وسكەمەنگە تاسىدىق. كۇنىنە 10 رەيس 90 كۇن توقتاۋسىز تاسىدىق. قازاقستاننىڭ ءار وبلىس، اۋدان، سوۆحوزداردان ادامدار بارىپ، بايان-ولكەدەن شارت جاساپ، ادامداردى اكەتىپ جاتتى. قيىندىق كوپ بولدى... ادامداردى ۇشاقپەن تەز جەتكىزسەك، جۇكتەرى «كامازبەن» 10-15 كۇندە ارەڭ كەلىپ جاتتى.
بايان-ولكەگە كەلگەن جاپون تۋريستەرى: «بۇل نە؟ ەلدى نەگە كوشىرىپ جاتىرسىڭدار؟» دەپ، تاڭ قالادى. جاپونداردىڭ تۇسىنىگىندە سوعىس زاردابى، ەكولوگيالىق اپات، ت.ب. بولماسا ەلدىڭ جاپپاي قوپارىلىپ كوشۋى اقىلعا سىيىمسىز ەكەن.
كەرەيدىڭ قىزىل قويى...
بايان-ولكە قازاقتارىنىڭ ەڭسەلى كيىز ۇيلەردى ۇشاقپەن تاسىدىق قوي. شاڭىراقتار سىيماي، ونى ورتاسىنان كەسىپ سالىپ جىبەردىك.
بىردە كوشتىڭ قامىمەن كەلە جاتىپ، «كامازدىڭ» ۇستىندە شاڭىراقتىڭ تىگىلىپ تۇرعانىن اڭعارىپ قالدىم. تۋرا كيىز ءۇي سياقتى. «بۇل نەمەنە؟» دەپ ۇستىنە شىعىپ قاراسام، ماشينانىڭ ۇستىندەگى ۇيشىك ۇيدە 5-6 كەرەيدىڭ قىلشىق ءجۇندى قىزىل قويى تۇر، بىرەۋى قوشقار... جانىندا جەم-سۋى دايىن. شاڭىراقتان كۇن ءتۇسىپ، اۋا كىرىپ تۇر... اقىرى سول قويلار الماتىنىڭ شەلەك اۋدانىنا كەلدى. ەستۋىمشە سول مالدىڭ قازىرگى سانى ءجۇزدىڭ ۇستىندە دەيدى.
شالعا اينالعان كەمپىر
كوشكەن ەلدىڭ ءتىزىمىن قولمەن جازىپ وسكەمەنگە جىبەرەمىز. ولار ءتىزىم بويىنشا ادامداردى قابىلدايدى. بىردە ءدال ۇشاققا وتىرار كەزدە ءبىر كەمپىردىڭ قۇجاتىندا سۋرەتى جوق بولىپ شىقتى. جانىمداعى جىگىتكە «جۇگىر، سۋرەت تاپ» دەسەم، ساقالى بار شالدىڭ سۋرەتىن اكەلىپ تۇر. ويلانۋعا ۋاقىت جوق. كەمپىردىڭ پاسپورتىنا، ساقالدى شالدىڭ سۋرەتىن جاپسىردىق دا، ۇشىرىپ جىبەردىك. كەلەسى ۇشاقپەن ءوزىم ۇشىپ شىقتىم. كەلسەم، وسكەمەننىڭ كەدەنشىلەرى ۇلار شۋ. مىناۋ قالاي دەيدى. ورىستار اڭ-تاڭ. ءبىزدىڭ كەمپىردە بىلق ەتپەيدى، «انا كىسى جاپسىرعان» دەپ مەنى كورسەتىپ قويادى. اقىرى ءايتىپ-ءبۇيتىپ الىپ شىقتىق.
تاعى بىردە ۇشاق قوزعالىپ بارادى، قاراسام ءبىر بالا شىرىلداپ، ۇشاقتىڭ باۋىرىندا ءجۇر. ويباي ساپ، ۇشاقتى قايتا توقتاتىپ، بالانى وتىرعىزىپ جىبەردىك. سويتسەك، بالا دارەت قىسىپ كەتىپ، دالاعا تۇرا جۇگىرگەن. اتا-اناسى ۇشاقتىڭ ىشىندە قالىپ قويعان.
تاعى بىردە «بالام جوعالدى، ويباي...» دەپ ءبىر اپامىز جار سالىپ تۇر. ۇشاق گۇرىلدەپ وت الىپ تۇر. جابىلىپ ىزدەپ ءجۇرمىز. كۇتە-كۇتە ابدەن ءىشى پىسقان بولۋ كەرەك، الگى بالا ءورت سوندىرەتىن قىزىل جاشىكتىڭ ىشىنە كىرىپ الىپ، قۇممەن جايباراقات وينا-ا-پ وتىر...
جولشىباي تۋعان - جولدىگۇل مەن جولدىباي
1993- جىلى تاجىكستاننان كوش باستالدى. قاراشا ايىندا. ىشكى جاعدايعا بايلانىستى ءبىر ەشالون ادامدى وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى مەن جامبىلعا جەتكىزدىك تە، ەرتەڭىندە يران يسلام رەسپۋبليكاسىنا اتتاندىق. ونداعى قازاقتاردى كوشىرىپ الماقپىز. كوشتى الىپ كەلۋگە قازاقستان تەمىرجولى ەكى ەشولان جىبەردى. پويىزداردى تۇركىمەنستان-يران شەكاراسىنداعى «قىزىلاربات» ستانسياسىنا اكەپ تىرەپ قويدىق. ادامداردى يراننان الىپ شىعۋعا تۇركىمەندەر كومەكتەستى. قازاقتاردى تەگىن تاسىپ بەردى. «قىزىلارباتتان» 7 كۇن ءجۇرىپ، ارەڭ دەگەندە شىمكەنتكە جەتتىك.
جولدا قوس پويىزداعى مىڭ جارىم ادامدى ءوزىمىز تاماقتاندىردىق. ءار پويىزعا ءبىر-ءبىر اسحانا ۇيىمداستىردىق. ازىق-تۇلىكتى ساتىپ الىپ، تاماقتى ءوزىمىز پىسىرىپ بەرەمىز. جولشىباي ەكى ايەل بوساندى. سابيلەردىڭ اتىن - جولدىگۇل، جولدىباي دەپ قويدىق. كوشتى وبلىس اكىمى زاۋىتبەك تۇرىسبەكوۆتىڭ ءوزى جىلقى سويىپ، قۇشاق جايىپ، جاقسى قارسى الدى.
كەلەسى جىلى ساۋد ارابياسى، اۋعانستانعا بارىپ، قازاقتاردى كوشىرىپ اكەلدىم. سول جاقتا تۇراتىن وزبەك، تاجىك اعايىندار: «ءبىزدى دە كوشىرىپ الىڭدارشى، قۇلدارىڭ بولايىق» دەپ جالىنعانىن كوردىم.
يرانداعى قازاقتاردىڭ كوبىندە ەكى-ءۇش ايەلى بار. ءبىر اقساقال كەلدى. ءوزىنىڭ ءۇش ايەلى بار ەكەن. الگى كىسىگە «قازاقستاندا ءبارى جالعىز ايەلمەن تۇرادى، سول ەلدىڭ زاڭى بويىنشا ءبىر ايەل عانا الىپ وتەسىز، ايەلدەرىڭىزبەن اقىلداسىپ، ءبىرىن تاڭداڭىز» دەپ قالجىڭدادىم. سويتسەم، اقساقال مەنىڭ ايتقانىمدى شىن كورىپ، ءبىرازدان سوڭ ەڭ كىشى توقالىن عانا ەرتىپ كەلىپ تۇر: «انا قاتىندار وسىندا قالاتىن بولدى، كەلىسىپ كەلدىم» دەيدى، جان-جاعىنا ماساتتانا قاراپ. مۇندايدا كۇلمەگەندە قايدا كۇلەرسىڭ. ارتىنان اقساقالدان ورىنسىز قالجىڭىم ءۇشىن كەشىرىم سۇراپ، ءۇش ايەلىمەن قوسىپ، اتاجۇرتىنا الىپ كەلدىم.
اڭگىمەنى جازىپ العان
تولەگەن جاكىتاي ۇلى
دەرەككوز: «نامىس» سايتى. 2011