نايمان سوعىسى
... ХІІ عاسىردىڭ اقىرى - 1197- جىل مۇعدارىندا كەڭ بايتاق تاتان دالاسىندا بۇرناعى بەي-بەرەكەت، جەكەلەگەن رۋ-تايپالار ءىشىنارا ەكىگە، ۇشكە ءبولىنىپ، قايتادان توپتاسا بىرىگىپ، ساياسي-الەۋمەتتىك جاعداي مۇلدە باسقاشا قالىپقا ويىسقانىن كورەمىز. بۇل ۇلكەندى-كىشىلى ۇلىستار مەن حاندىقتاردىڭ بارلىعى دا بەيبىت قاتىناستان شىققان، بارلىعى دا سوعىس جاعدايىندا. بىرىمەن ءبىرى جاۋ جانە ءارقايسىسى وزىنشە. ازامات سوعىسىنىڭ اۋەلگى كەزەڭىندەگى جەكەلەگەن شابىس، دۇركىن سوعىستار ەندى جالپىلىق سىپات العان. سوعان وراي الداعى زور مايداننىڭ باستى تۇلعالارى دا انىق ايقىندالعان. ورتالىق دالادا كەز كەلگەن ۋاقىتتا قاعىسىپ كەتۋى ىقتيمال ەكى ۇلكەن كۇش بار: ءبىر تاراپتا وڭ حان مەن تەمۋجىن دالايحان، ەكىنشى تاراپتا - جامۇقا-شەشەن جانە وعان قاناتتاس تارعۇتاي-قىرىلتۇق. بۇل ەكى وداقپەن بىتىسپەس جاۋ تاعى ءۇش ۇلىس تۇر. تەرىستىكتە - بۇرىنعى قۋاتى قايتقان مەركىت، شىعىستا - ءالى دە اتاعى زور تاتار، ال باتىستا - حالقى دا مول، اسكەرى دە ايبىندى نايمان.
بۇل بەس بولىك جۇرتتىڭ قاي-قايسىسى دا قارىمسىز ەمەس. كىم-كىمگە باستاپ تيىسسە دە، الماعايىپ، اۋىر ۇرىس كۇتىپ تۇر. سوعان وراي تاتار مەن مەركىت تە، جامۇقا-شەشەن باستاعان رۋ-تايپالار وداعى، ءتىپتى، قابىرعالى نايمان ۇلىسىنىڭ ءوزى تىنىشتىققا بەيىم ەكەن.
الايدا، ازىرگە تۇپكى مۇراتى - بۇكىل تاتان دالاسىن ءبىر تۋ استىنا ۇيىستىرۋ ماقساتىن اشىق ايگىلەمەگەن تەمۋجىن توقتاي المايدى. ءسوز جۇزىندە ءالى دە «بالا»، ياعني تاۋەلدى، جولى كىشى سانالعانىمەن، وسى كەزدىڭ وزىندە اكەسى وڭ حانعا باتىم، ايرىقشا ىقپالدى بولعانىن كورەمىز.
بۇل كەزدەگى تەمۋجىننىڭ بارلىق ءىس-ارەكەتى مۇقيات ويلاستىرىپ، تەرەڭنەن تارتقان جۇيەلى جوسپار، جانە سوعان وراي قاتەسىز ەسەپ، ناقتى باعدار ارقىلى جۇزەگە اسا باستايدى.
اۋەلى جەكەلەي سوعىپ، مەركىت پەن تايجۋىتتى قيراتۋ كەرەك ەدى. ودان سوڭ، ءساتى كەلسە، تاتار. قالعانى تاعى دا ءوز كەزەگىمەن، ءبىر-بىرلەپ...
كولدەنەڭنەن شىققان جۇركىن ماسەلەسىن تۇبەگەيلى شەشكەننەن كەيىن تەمۋجىن وڭ حانمەن ۇزەڭگىلەسە وتىرىپ، مەركىت ۇلىسىنا قارسى اتتانادى. كەلۇرەن وزەنىنىڭ تەرىستىك تارابى، سەلەڭگى دارياسىنا جاقىن قاتىقلىق جوتاسى، مۇرۋچە-سەگۇل دەگەن جەردە بەتتەسكەن ۇلكەن ۇرىستا ۋدويىت-مەركىت توقتا بەك قيراپ جەڭىلىپ، اسكەرىنىڭ قالدىعىمەن بارعۇجىن-توقىم تارابىنا قاشادى. وڭ حان مەن تەمۋجىن مەركىت جۇرتىن ويرانداپ، قانشاما جانىن تۇتقىنعا الىپ، قيساپسىز مال، ءۇي-جاي، دۇنيە-مۇلكىن يەلەنىپتى. الايدا تەمۋجىن ولجانىڭ نەگىزگى بولىگىن، بالكىم تۇگەلگە جۋىعىن وڭ حاننىڭ الدىنا تارتىپتى.
بۇل، تارىزىنە قاراعاندا، تاعى دا تەمۋجىن تۇرتكى بولعان كەزەكتى جورىق ناتيجەسىندە ەجەلدەن جاۋلاس، قۋاتتى مەركىت ۇلىسى پىشىراي توزىپ، مۇلدە السىرەگەنىن كورەمىز. وسىنداي قولايلى جاعدايدى قالت جىبەرگىسى كەلمەگەن وڭ حان كەلەسى - 1198 - جىلقى جىلى كۇزدە، تەمۋجىنگە ساۋال سالماستان، مەركىتكە قارسى جالعىز اتتانادى. بۋرا-قارا دەگەن جەردە توقتا بەكتى ءبىرجولا قيراتىپ، ودان ءارى بارعۇجىن-توقىمعا ءسۇرىپ تاستايدى. توقتا بەكتىڭ ۇلكەن ۇلى توعىز بەك ۇرىستا ولسە، بۇدان سوڭعى ەكى قىزى مەن تاعى ەكى ۇلى - قۇدۋ مەن شىلاعۇن قولعا تۇسەدى.
شۇعىل جورىقتىڭ نەگىزگى ماقساتى - الاپا-ولجا شاش ەتەكتەن. تابىسقا قۇنىققان وڭ حان ءوز كەزەگىندە تەمۋجىنگە سىباعالى ساۋعا بەرمەپتى. بۇل جاعداي ەسكىلىكتى جازبالاردىڭ بارىندە اتاپ كورسەتىلگەن. كەيىنگى زەرتتەۋشىلەر ەكى ارالىقتىڭ سۋىسا باستاۋى وسى جاعدايعا بايلانىستى دەپ بىلەدى. قالىپتى ءراسىمنىڭ بۇزىلۋى - تەمۋجىننىڭ كوڭىلىندە دىق قالدىرۋى انىق. بۇل ارادا كىلتيپان ءتۇسىم-پايدا ەمەس، ەلەپ-ەسكەرۋ، سىيلاستىق جونىندە. وسى ورايدا، اكە دەڭىز، وداقتاس دەڭىز، بۇعان دەيىن سىرتتاي رياسىز كورىنگەن وڭ حاننىڭ ەجەلگى سالت-داستۇردەن جاڭىلۋى قولاپايسىز ەدى.
الايدا، ازىرشە ورتاق مۇددە اراز-قۇرازعا جول قالدىرمايدى. كەرەك دەسەڭىز، ءدال وسى كەزدە ەسكىلىكتى اندالار - تەمۋجىن مەن جامۇقانىڭ اراسى قايتادان وڭالعانداي كورىنەدى. ىقىلاس جامۇقا جاعىنان بولعانداي. تەمۋجىنگە تىكەلەي شىقپايدى، اراعا حان-اكەنى سالىپتى. ەندى 1199 - قوي جىلى باياعى ۇشتىك وداق قايتادان جاندانىپ، وڭ حان - تەمۋجىن - جامۇقا ۇشەۋى قاتارلاسا شەرۋ تۇزەپ، باتىس تاراپتاعى نايمان ۇلىسىنا قارسى اتتانادى.
كەڭ كولەمدى، جاڭا جورىققا ۇرانشى بولعان - تەمۋجىن ەمەس. ىرگەدەگى تايجۋىت، جاقىنداعى تاتار تۇرعاندا، شالعايداعى نايماندا شاتاعى نە. ازىرگى ەسەبىنە سايكەسپەيدى. توعرىل... وتكەندە حاندىقتان تايعان كەگى بار. ايتسە دە، باستى سەبەپكەر - جامۇقا-شەشەن بولعانى كۇمانسىز. كىم كىمگە ءسوز سالدى دەگەن تۇرعىدان قاراساق، انىعى وسى. جاقىنداسۋ، ۇيىمداسۋ تۇرعىسىنداعى ۇسىنىس باسقا ەمەس، جامۇقادان شىعۋى قيسىندى. وڭ حان ءساتى كەلىپ تۇرعان شارۋاعا بالاپ، بىردەن كەلىسكەن. ءوز كەزەگىندە ءالى دە بالاسى ەسەپتى تەمۋجىندى قوساقتاپ الا كەتەدى.
ءبارى دە قيسىندى ءارى قيىندىقسىز كورىنگەن. وسىنىڭ الدىندا عانا، كۇش-قۋاتى كەمەل نايمان ۇلىسىن ۋىسىندا ۇستاپ وتىرعان ينانىش-بىلگە حان دۇنيەدەن ءوتىپتى. حاننىڭ ءوزى تىرشىلىگىندە بىتىستىرە الماعان ەكى بالاسى بىردەن-اق ىرگەلەرىن اجىراتادى. ۇلكەن ۇل، كەيىندە تايان حان اتانعان تاي-بۇقا اتا تاعىنا يە بولىپتى. الايدا، كىشى ءىنى بۇيرىق باعىنىشتان باس تارتادى دا، دەربەس حاندىق قۇرادى. بۇرناعى، قاڭعايدان قارا ەرتىس، تارباعاتايعا دەيىن سوزىلىپ جاتقان، كەڭبايتاق، ءبىرتۇتاس نايمان ۇلىسىنىڭ كەرەيمەن شەكتەس شىعىس بولىگى بۇيرىق حاننىڭ، ال حان-التايدان ارعى، قاڭلى، قىپشاقپەن جاپسارلاس باتىس بولىگى تايان حاننىڭ يەلىگىنە كوشەدى. ءوزارا اشىق جاۋلاس بولماسا دا، ءدۇرداراز، بارلىق تىرشىلىك، تىلەۋى بولەكتەنگەن ەكى حاندىق ەكەن.
ەندى، ويلاماعان جەردەن قايتا قۇرىلعان ۇشتىك وداق ىرگەلەس بۇيرىق حانعا قارسى اتتانادى.
نايمان قونىسىنا تۇتقيىلدان شاپقان قالىڭ اسكەر التايدىڭ ەتەگى، قىزىل-باش (قازىردە ۇلۇڭگۇر) كولىنىڭ جاعاسىندا وتىرعان بۇيرىق حاننىڭ ورداسىن تالقاندايدى. كەلتە ۇرىستا جەڭىلىسكە ۇشىراعان بۇيرىق حان تەرىستىك بەت - كەم-كەمجۇت ولكەسىنە قاراي قاشىپتى. ۇشتىك ۇجىم ەندى ايتارلىقتاي قارسىلىق كۇتپەي، ەل ىشىنە بويلاي ەنگەن كەزدە نايماننىڭ توسقاۋىل جاساعىنا ۇشىراسادى. نايمان الاماندارى ازعانا ۇرىستان سوڭ تاۋدى ورلەي قاشىپتى. سوندا بۇل جەدەل قوسىندى باستاعان ەدى-تۋقلىق (بۇل - تۇرىكشە جەتى-تۋلى دەگەن ءسوز دەپ انىقتايدى ءراشيد-ءاد-دين) استىنداعى ەرتوقىمىنىڭ ايىلى ءۇزىلىپ، اتىنان اۋىپ، قولعا تۇسكەن ەكەن. شاپقىنشىلاردىڭ بار تابىسى وسىمەن ءتامام بولادى. كوپ ۇزاماي، بەلدەن اسىپ، داراعا شىققان كەزدە الدا شەپ قۇرىپ، ۇرىسقا ساي تۇرعان قالىڭ اسكەردى كورەدى. بۇل - بۇيرىق حاننىڭ قولباسشىسى كوكساۋ-سابراق ەكەن. («كوكساۋ» - كوكىرەك اۋرۋلى جوتەل ناتيجەسىندە داۋىسى قارلىعىپ، قىرىلداعان كىسى دەگەن ءسوز، ال سابراق - سول كىسىنىڭ تۇراق-مەكەنىنە وراي بەرىلگەن ەسىم»، - دەپ ايعاقتاعان ءراشيد-ءاد-دين.) ينانىش حاننىڭ زامانىندا اتى شىققان بايىرعى باحادۇر.
ەكى اسكەر بەتپە-بەت ۇشىراسقان القاپ - بايتاراق-بەلشىر اتالادى ەكەن. نايمان جاساعىنىڭ قاراسىنى مول بولسا كەرەك، ءبىراق قايتكەندە دە، ۇشتىك وداق اسكەرىنەن كوپ ەمەس. بالكىم، اجەپتاۋىر كەمشىن. الايدا، ءوز زامانىندا تالاي قاۋعانى وتكەرگەن تاجىريبەلى كوكساۋ-سابراق قاجەتتى ديسپوزيسيا - مايدان الاڭىن ۇتىمدى تاڭداعان. ەكى قانات - بيىك قىرقا، الدىڭعى بەت - كوك شالعىندى جازاڭ، ياعني، جاۋ اينالىپ وتە المايدى، جانە تىكە شاپقاندا ساي جەبەگە جاقسى نىسانا. سوعان وراي ۇرىس ءتاسىلى دە وڭتايلى - شابۋىل ەمەس، قورعانىس.
شاپقىنشى جاق مۇنداي كولدەنەڭ بوگەسىن كۇتپەگەن. ەندى دۇشپاننىڭ جالپىلاما سان-شاماسىن، جەكە قۇرامالاردىڭ ورنالاسۋ جاعدايىن ايقىنداۋ كەرەك جانە ۇرىس ءتاسىلىن بەلگىلەۋ قاجەت. ونىڭ ۇستىنە، بۇل كەزدە كۇن ەڭكەيىپ قالعان. ءسىرا، ەكىنتى شاماسى. اشىلعان مايدان اقىرىنا جەتۋ ءۇشىن كوبىرەك ۋاقىت قاجەت. البەتتە، ات ۇستىندە بولسا دا، شۇعىل اسكەري كەڭەس وتكىزىلدى. شابۋىلدى ەرتەڭ ەرتەمەن باستاۋ تۋرالى شەشىم قابىلدانادى. كەيىنگى وقيعالار سىڭايىنا قاراعاندا، تەمۋجىننىڭ ۇسىنىسى. ەندى ءۇش ءامىرشىنىڭ ءۇش بولەك اسكەرى كەرى شەگىنىپ، ءارقايسىسى وزىنە ورايلى ورىن سايلاپ، شەپ قۇرىپ، ەرتەڭگى ۇرىس الدىندا تىنىم تابۋعا ءتيىس.
ءبىراق ءبارى باسقاشا بولىپ شىعادى.
كەش پە، ءتۇننىڭ الدەبىر ۋاعى ما، ايتەۋىر قاراڭعى تۇسكەندە جامۇقا-شەشەن وڭ حاننىڭ جورىق شاتىرىنا جەكە بارادى. «و، حانداردىڭ حانى! - دەپتى تاعزىم جاساپ. - وزىڭە اشىعىن ايتۋعا ءتيىسپىن. كوكتەمدە كەلىپ، كۇزدە قايتاتىن جىل قۇستارى بار عوي. مەن بالا كەزدەن جاقسى بىلەتىن اندام تەمۋجىن دە سول سياقتى. قوسىلا جايلايدى، ءبولىنىپ قىستايدى. [كەشە مەنىمەن بىرگە بولدى، بۇگىن سەنىڭ قولتىعىڭدا. مانا ورايى كەلىپ تۇرعان ۇرىستى نەگە باستامادىق؟ ەكپىندەگەن بەتىمىزدە قيراتىپ سالاتىن ەدىك قوي! - م.م. [ نايمانمەن جەڭ ۇشىنان جالعاستىعى بار. ەرتەڭ ەرتەمەن، نەمەسە بۇگىن تۇندە ءبىزدى قالىڭ جاۋمەن بەتپە-بەت تاستاپ، تۇرا قاشادى... ال مىنا مەن اۋىسپالى جىل قۇسى ەمەس، قار جاۋسا دا، سەل سوقسا دا تۇراق-مەكەنىنەن اينىمايتىن شوجە تورعايمىن. سەنىڭ تورعايىڭمىن. ءسويتىپ، وڭ حان مەن جامۇقا ءتۇن ىشىندە، الاۋلاتا جاققان وتتارىن وشىرمەستەن، دۇرك كوتەرىلە اتقا قونىپ، مايدان دالاسىنان جىلىسىپ كەتە بارادى.
تاڭ اتىپ، تەمۋجىن جان-جاعىنا قاراسا، جاۋ بەتىندە جالعىز ءوزى قالىپتى، وڭ حاننىڭ دا، جامۇقانىڭ دا قاراسىنى كورىنبەيدى. تەمۋجىن: «حان-اكەم مەن تۋىسقان-اندا مەنى وتقا تاستاپ كەتكەن ەكەن عوي!..» - دەپ، قاتتى كۇيىنەدى. ءبىراق تورىقپايدى، ۇرىسقا سايلانىپتى. ەندى شابۋىل ەمەس، قورعانىسقا.
كۇتپەگەن كەڭشىلىككە تاڭ قالعان كوكساۋ-سابراق بۇدان كەيىنگى سوعىس قيمىلىن تەزىنەن شەشەدى. اككى جاۋىنگەر قاراسىنى كەم بولسا دا، بەرىك شەپ قۇرىپ تۇرعان تەمۋجىنگە تيىسپەيدى. كولدەنەڭدەي ءوتىپ، ازىرگە تىم ۇزاپ كەتپەۋگە ءتيىس، شەگىنىس جولىنداعى وڭ حاننىڭ سوڭىنان قۋا شىعادى. ەندى وڭ حان مۇلدە كۇتپەگەن توپالاڭ باستالىپتى.
كوكساۋ-سابراق كەرەي وڭ حاننىڭ ۇلكەن ۇلى، بولەك-بولەگىمەن شۇباتىلا شەرۋ تارتقان قالىڭ قولدىڭ ارتقى لەگىندە قامسىز بارا جاتقان نيلقا-سانگۇندى ەدەر-التاي دەگەن جەردە قۋىپ جەتىپ، تۋ-تالاقاي قىلىپ، بار اسكەرىن قىرىپ-جويىپ، قالعانىن توزدىرىپ جىبەرەدى. بۇدان سوڭ ۇلىس ىشىنە بويلاي كىرىپ، ويران سالادى. قالىڭ جۇرتپەن قاتار، سانگۇننىڭ وتباسىن باسىپ قالادى، مەركىت توقتا بەكتىڭ وتكەن جىلى عانا وڭ حانعا كىرىپتار بولعان ەكى ۇلى - قۇدۋ مەن شىلاعۇندى تۇتقىننان قۇتقارىپ، بوستاندىققا شىعارادى. وسىنداي ۇلكەن جەڭىسكە جەتكەن كوكساۋ-سابراق قانشاما جاندى بۇعاۋعا ءتۇسىرىپ، قيساپسىز مال ايداپ، قارىق ولجامەن ەلىنە بەت الدى دەيدى.
بۇل كەزدە وڭ حاننىڭ ءايتىپ-ءبۇيتىپ باس ساۋعالاپ ۇلگەرگەن ۇلى سانگۇن مەن ءىنىسى كەرەيتاي ازىپ-توزىپ، ورداعا ارەڭ جەتىپتى. وڭ حان قولما-قول جاڭا اسكەر جاساقتاپ، كوكساۋ-سابراقتىڭ سوڭىنان قۋا اتتاندىرادى. جانە تەمۋجىنگە شۇعىل شاپقىنشى جىبەرىپتى. «نايمان كوكساۋ-سابراق مەنىڭ جۇرتىمدى شاۋىپ، ويسىراعان شىعىنعا ۇشىراتتى. تەمۋجىن-ۇلىم، تەزىرەك كومەك جاساي گور!» - دەپ قولقا سالادى.
تەمۋجىن، تارىزىنە قاراعاندا، قاراۋىنداعى بار اسكەردىڭ ەڭ تاڭداۋلى قوسىندارىن اتتاندىرىپتى. جاۋىنگەر جاساقتى باستاپ شىققان - بولاشاقتا ءبارى دە داڭقتى، «شىڭعىس حاننىڭ ءتورت كۇلىگى» اتانعان باۋىرشى، مۇقالى، بوراعۇل جانە جىلاۋقان باحادۇرلار ەكەن.
ۇلان-قۇت دەگەن جەردە، جان قىسىلعان، ەڭ شەشۋشى ساتتە كەلىپ جەتەدى. سانگۇننىڭ اسكەرى قيراماسا دا، قاتتى ومىرايعان، ءوزى استىنداعى اتى قارا سانىنان جارادار، قامالاعان دۇشپاننىڭ قۇرساۋىندا قالعان مەزەت ەكەن. ءتورت كۇلىك كوكساۋ-سابراقتىڭ قالىڭ قولىن ورتاسىنان ويىپ، سانگۇندى اراشالاپ، ونىڭ ىلكىدە تۇتقىنعا تۇسكەن وتباسى-ۇيەلمەنىن جانە قۇتقارىپ، قانشاما مال مەن جاندى جانە ايىرىپ قالادى. كوكساۋ-سابراق ۇلكەن جەڭىلىسكە ۇشىراماسا دا، بەتى قايتىپ، تايتالاس ۇرىس ۇستىندە نەگىزگى كۇشتەرىن ساقتاعان قالپى، ابدىراماي ىعىستاپ، ءوز ۇلىسىنا وتەدى.
كوپ ۇزاماي، قارا كۇزدە، بالكىم قىسقا تامان تەمۋجىننىڭ ءىنىسى قاسار نايمان ۇلىسىنا ارنايى اتتانىس جاسايدى. جازالاۋ جورىعى. نايماندار ۇلاعان-قۇت تاۋىنىڭ ەتەگىندە شەپ قۇرىپ، قورعانىس جاسادى، قاسار بۇلاردى قيراتىپ جەڭدى، ولىك تاۋ بولىپ ءۇيىلدى دەپ جازادى «يۋان شي». اڭداپ قاراساق، بۇل كەلتە شاپقىن شەكارالىق ۇرىستارمەن تىنعانىن كورەمىز. قاسار ۇلكەن ۇلىس ىشىنە بويلاپ كىرە المايدى، ايتكەنمەن، نايماننىڭ شەتكى قونىستارىن ىقتىرىپ، ءبىرتالاي ولجامەن ورالعان سياقتى.
ەل-جۇرتى اۋپىرىممەن ارەڭ ورنىندا قالعان وڭ حان تەمۋجىنگە العىسىن ايتىپ تاۋىسا الماپتى. ەكەۋى اكە مەن بالا رەتىندە قايتادان تابىسادى. الدا بىرىككەن، اۋىر اتتانىستار تۇرعان. الايدا، ەكى ارالىققا سىزات تۇسكەنى انىق ەدى...