قازىبەك باباعا زيارات، ۇرپاققا ۇلاعات
ۇلكەندەر ايتۋشى ەدى:
- ارقادا اتاسۋعا ات باسىن بۇر، باباڭنىڭ كىندىك قانى تامعان…
ۇلكەندەر ايتۋشى ەدى:
- قالبا تاۋعا زيارات قىل، جانەكەڭ (جانىبەك باتىر) جاتىر. كوكبەكتىدەن دۇعاسىز وتپە قازىبەك اتاڭنىڭ باسى جاتىر…
ەح، ءبىر اۋىز ءسوزى - ءبىر تاريح دالانىڭ ابىزدارى-اي دەشى! جالعاننىڭ جاقسىلىعى ەل مەن جەردىڭ قادىرىنە جەتۋ مەن ارۋاقتى رازى ەتۋدەن باستالاتىن شىعار-اۋ...
ءيا، تەگىڭدى بىلمەۋ - تەكسىزدىك سانالسا، تەگىڭدى ءبىلۋدىڭ سالماعى ودان دا اۋىر-اۋ شاماسى. سول بابا ارۋاعىنا سەلكەۋ ءتۇسىرىپ المايىن دەپ، تۇيە تايلى تىرلىكتە ابايلاپ باسىپ، ورگە ۇمتىلاسىڭ. بىلايعى جۇرت، تەكتىدەن تۋعان تەكسىز دەمەسىن دەپ، ماقتاماسا دا، سۇيىنەرلىك ءىس قىلۋعا تىرىساسىڭ!
«قازاق رۋعا بولىنبەيدى، رۋدان قۇرالادى» دەپ كىم ايتىپ دەى. ۇلتتىڭ تامىرى - رۋدان باستاۋ الادى. قازاق ۇلتىن تازا ساقتاپ كەلگەن رۋ ەكەنىن بۇگىن عىلىم دالەلدەپ وتىرماي ما. «مىڭ قاتىن كورىس ايتسا، ءار كىم ءوز بايىن جوقتاعان» مىنا زاماندا، ۇلتتىڭ جۇمسىنىڭ دەنى رۋدان باستالىپ، ۇلتتىق، مەملەكەتتىك دەڭگەيگە كوتەرىلىپ جاتقانى دا راس. قازىبەك سامەنبەت ۇلى اياسىندا ىستەلگەن جۇمىستاردى دا وسى قاتاردا اۋىز تولتىرا اتاعان ءجون.
جيىلعان قاۋىمنىڭ «قازاق تاريحى تاعى ءبىر تۇلعاسىمەن تولىستى» دەپ تەبىرەنە تىلگە تىيەك ەتۋى ورىندى. قازاق تاريحىنىڭ دەنى جەر مەن ەلگە بايلانعان. سونىڭ ىشىندە تاريحي تۇلعالار - قازاق تاريحىنىڭ التىن وزەگى. قايسى ءبىر اڭىز، تاريح زامانىنىڭ زاڭعارلارىسىز وربىمەيدى. ءبىزدىڭ بۇگىنگى اڭگىمەمىز قازىبەك سامەنبەت ۇلىنان باستالۋى سونان.
2022-جىلدىڭ قىركۇيەك ايىنىڭ سوڭعى كۇندەرى ءدۇيىم جۇرتتى قالبا تاۋدىڭ بوكتەرىنە، كوكبەكتىنىڭ الابىنا جيعان قازىبەك سامەنبەت ۇلى ايگىلى زەرىگەر، شىلىڭگىز ۇستا، ەل قورعاعان باتىر رەتىندە تاريحي دەرەكتەر مەن ارحيۆتەردە ەسىمى قالعان اسا كورنەكتى تاريحي تۇلعا. كوكبەكتى اۋدانى جانە قازىبەك ءزاۋزاتتارىنىڭ ۇيىمداستىرمەن وتكەن عىلمي كانپەرەتسياعا تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، اعارتۋشى، عالىم جامبىل ارتىقبايەۆ، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، اعارتۋشى، جازۋشى تۇرسىنحان زاكون ۇلى، الكەي مارعۇلان اتىنداعى تاريحي ۆەنيۋەرسيتەتتىڭ قىزمەتكەرى، زەرتتەۋشى سەرىكبوسىن سىدىقوۆ جانە وبىلىستىق، مەملەكەتتىك گازەت، تەلە ارنادان جۋرناليستەر، كوكبەكتى اۋدانى اكىمىنىڭ ورىنباسارى مۇرات قاپار ۇلى تەمىرجانوۆ، تاسساي اۋىلىنىڭ اكىمى ەرجان مازىبايەۆ، اۋداننىڭ مادەنيەت سالاسىنا ەرەن ەڭبەگى سىڭگەن زەرتتەرمەن، جۋرناليست قايرات مالگاجدار ۇلى قاتارلى قالامگەرلەر مەن قازاقستان، قىتاي، رەسسەي، تۇركيا جانە ەۋروپاداعى قازىبەك ۇرپاقتارىنان 300 دەن استام ادام قاتىناستى.
قازىبەك سامەنبەت ۇلى (1705-1785. ورتالىق قازاقستان اتاسۋ وڭىرىندە تۋعان) حاقىنداعى قۇندى دەرەكتەر قىتاي ارحيۆتەرى، فوتانين جازبالارىنان ارت-ارتىنان تابىلىپ، ول كسىنىڭ تاريحتا باتىر، دەفلومات، ايتۋلى زەرىگەر بولعانىن ءتىپتى دە جاندى دەركتەرمەن راستاي ءتۇستى. اسىرەسە، قازىبەك بابانىڭ ماڭگىلىك تۇراعى، زيراتى جونىندەگى دەرەك، XIX عاسىردىڭ باس كەزىندە سىزىلعان «ومبى اسكەري وكرۋگىنىڭ ءىرى ماسشتابتاعى اسكەري-توپوگرافيالىق كارتاسى» كومەگىمەن شىعىس قازاقستان وبلىسى كوكپەكتى اۋدانى كوكجايىق اۋىلدىق وكرۋگى جەرىندەگى ءجۇزاعاش بەكەتى جۇرتى تۇسىنان اعىپ وتەتىن بۇرىنعى كوكپەكتى وزەنىنىڭ سول جاق قاباعىنان تابىلىپ، نۇر ۇستىنە نۇر جاۋدى.
قازىبەك اتا ۇرپاقتارى 2017-جىلدان باستاپ ارۋاقتى بابانىڭ ءىزىن دەرەكتەي باستاعان بولاتىن. ورال تايكەن ۇلى، ورلەۋ ورازحان ۇلى، جانسەرىك ءماۋلت ۇلى باستاعان جاستار جاعى ارحيۆ اقتارا ءجۇرىپ، توڭىرەكتى شارلادى. العاشقى ادىمدا دەرەكتەدى. ساعىم سۋرەتىن سىزدىردى. بابادان قالعان تابارىك مۇرالاردى جيدى. سودان بەرى الماتىدا جانە استانادا وسى ۇلاعاتتى جۇمىس جونىندە اقىلداسۋ، باسقوسۋلار بولدى. 2019-جىلى الماتىداعى باس قوسۋدا اۋىل اقساقالدارى كوبەن اسقار ۇلى، قۇرمان نۇكەي ۇلى، دۇيسەك ازان ۇلى، تالاسبەك كەرىمباي ۇلى باس بولىپ، اق باتاسىن بەرگەن ەدى. ىزدەنىستەر ءۇردىسىن تاپتى. . ەلىمىزگە تانىمال عالىمدار جامبىل ارتىقبايەۆ، تۇرسىنحان زاكون ۇلى، سەرىكبوسىن سىدىقوۆ قاتارلى ماماماندار ارناۋلى ماقالا جازىپ، مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى ءتۇرلى باسىلمداردا جاريالادى.
بابا باسىنا باستايتىن جول: اباي وبلىسى كوكپەكتى اۋدانىنان 50 شاقىرم. تاسساي اۋلىنا بۇرىلاتىن تۇيىلسكە ورنالاسقان. استاتا زايسان كۇرە جولى بويىندا. جولعا 4 شاقىرم. ەسكەرتكىش تاس پەن زيرات اراسى 3500 مەتر. تاسساي اۋلىنا 17 شاقىرىم.
قازىبەك بابا تۋرالى جۇمىستار 2021-2022-جىلدارى قارقىندى ءجۇرىلدى. بابانىڭ ءزاۋزاتتارى بولعان ۇرپاقتارى ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعاردى. اسىرەسە، قاليحان سۇلتانعالي ۇلى باستاعان ءبىر ءبولىم ازاماتتار ەرەكشە كۇش شىعاردى. 2021-جىل تامىزدا قازىبەك بابا باسىنا ايبىندى (ۇزىندىعى 7 مەتر، سالماعى 13 توننا، جالپاقتىعى 1. 25 مەتر، قالىڭدىعى 80 سانتيمەتر) ەسكەرتكىش تاس قويىلدى. وسى بارىستا، قاليحان اعانىڭ جۇبايى پازيلا ونەرحان قىزى جۇمسشىلارمەن بىرگە بولىپ، اس-سۋ دايىنداپ ناعىز كەلىندىك بورشىن وتەدى. 2022-جىلى قورشاۋ، جاسىلداندىرۋ جۇمستارى ىستەلدى ءارى بەيت باسىنداعى بۇرىنعى بەلگى تاس جاڭادان جاسالىپ قويىلدى. «قازىبەك سامەنبەت ۇلى» اتتى كىتاپ باسپادان شىقتى.
ەلەۋسىز سۇلەيبەك ۇلى «قازىبەك ەر بابا» اتتى تاماشا ءان شىعاردى. ەندى مىنە، اتامىزعا اس بەرىلىپ، ارناۋلى عىلمي كانپەرەتسيا اشىلدى. وسى بارىستا اباي وبىلىسى كوكبەكتى اۋدانى اكىمدىگى جانە تاسساي اۋىلىنداعى اتقا مىنەر ازاماتتار ەرەكشە قولداۋ كورسەتتى. اتامىزعا ەسكەرتكىش تاس قويۋعا ارناۋلى جەر بەردى. قازىبەك سامەنبەت ۇلىنىڭ ءومىر بايان، تاريحىن اۋدان ەنسيكلوپەدايسىنا ەنگىزدى.
قازاق تاريحىندا، اسىرەسە قولونەر تاريحىندا ۇلكەن ورنى بار قازىبەك سامەنبەت ۇلىنىڭ ابىلاي حانعا ءمور جۇزىك جاساعانى تۋرالى دەرەك بار. بۇل تۋرالى دا عالىم، دوكتورلار ىزدەنۋ ۇستىندە. قازىبەك اتامىزدىڭ شەبەر دە، مىسەكەرلى قولىنان شىققان، بابانىڭ كوزىندەي بولىپ بۇگىنگە جەتكەن بىلەزىك، جۇزىك تاعى باسقا بۇيىمدار ۇرپاقتار اراسىندا ساقتالىپ كەلەدى.
علمي جينالىستا، جامبىل ارتىقبايەۆ قازىبەك ەسىمى، اۋلەتى جانە ونىڭ ەلەۋلى ەڭبەكتەرى، ەرلىك، شەبەرلىك ىستەرى پوتانيىن جازبالارىندا ءجيى كەزدەسەتىنىن ايتسا، تۇرسىنحان زاكون ۇلى قازىبەك سامەنبەت ۇلى قىتاي ارحيۆتەرى، اسىرەسە شيىن پاتشالىعى جازبالارىندا كوپتەپ اتالىپ، «جىلقىعا جىبەك ساۋداسىندا» ەرەكشە كوزگە تۇسەتىنىن ايتادى. وندا قازىبەك جانە ونىڭ ۇلى بەكمىرزا دەفلومات رەتىندە جازىلعان. قازىبەك ابىلايحاننىڭ سەنىمدى سەرىگى، توپقا سالار باتىرى ءارى تەمىردەن تۇيىن تۇيگەن زەرىگەر، ۇستاسى بولعان. ال، سەرىكبوسىن سىدىقوۆ قازىبەك بابانىڭ جاتقان جەرىن تۇراقتاندىرۋداعى عىلمي دالەلدەردى كورسەتتى.
اباي وبىلىسى سەمەي قالاسىنان كەلگەن اعارتۋشى، عالىم مۇقامەتقازى اقساقال قازىبەك سامەنبەت ۇلى تۋرالى شەجىرەلىك جانە جەرلىك دەرەكتەردى ايتا كەلىپ، العىستى كوڭىل كۇيىن دە قوسا جەتكىزدى!
زەرتتەرمەن مارات عينايات ۇلى، تالاسبەك كەرىمباي ۇلى دا قازىبەك بابا توڭىرگىندە ماقالالار وقىدى. «قازىبەك القاسى» ءتوراعاسى اسحات نۇرقابدەن ۇلى جيىنالىس سوڭىندا، كوپشىلىككە العىس ايتۋمەن قاتار ىستەلگەن جۇمىستاردى، ەندى ىستەلۋگە ءتيستى جۇمستاردى اتاپ ءوتتى. باسقوسۋدا شەبەر باۋىرىمىز قۋانىشبەك راحمان ۇلىنىڭ قولىنان شىققان كەرەمەت دومبىرالار سىيلى قوناقتارعا تارتۋ ەتىلدى...
«تاس تۇسكەن جەرىنە اۋىر «دەگەندەي كوكبەكتى جەرىندە وتكەن دابىرالى شارانىڭ سالماعىن كوكبەكتى اۋدانىنداعى ات ۇستىندەگى ازاماتتار مەن سوندا قونستانىپ، ىرگەلى ەل بولعان قازىبەك ۇرپاقتارى كوتەردى. اسىرەسە، اسكەربەك مۇقاتاي ۇلى (اسقا جىلقى اتادى) ، كەنجەبەك (قاجى) قابدۇلۇلى (اسقا سيىر اتادى) ، داستان رازباي ۇلى، ەركىن جانىبەك ۇلى، كۇلاي ايماق قىزى جانە توعجان اپاي قاتارلى تۋىستارعا ەرەكشە العىس ايتامىز! ال، ءىس-شارادا قازىنالىق جۇمستى مۇلتىكسىز اتقارعان بوكە نۇردوللا ۇلى، قايىربولات شاۋكەي ۇلى، تىنىمىسز قىزمەت ەتكەن ورلەۋ ورازحان ۇلى، سەرىكنۇر ابدىراحمان ۇلى، ساعىنبەك باتان ۇلى، باعجان نۇرساتبەك ۇلى، اسحات قاۋكەرۇلى، ءومىرۇزاق ماۋلەنباي ۇلى، جارقىن قاسىم ۇلى، ءيۇسىپ ءبىلاي ۇلى، ەرلان كوبەن ۇلى، نۇربولات بەجەنقان ۇلى، اقىتبەك شەريزات ۇلى، نۇرگۇل قاينوللا قىزى، ءجاينا بوشاي قىزى، الما قاسىمحان قىزى قاتارلى ۇل-قىزدارىنا، كەلىندەرىنە ەل-جۇرت، بابا ارۋاعى ريزا...
كوكبەكتىدە وتكەن دابىرالى باسقوسۋدا عالىمدار مەن اۋدان اكىمياتى، بابا ۇرپاقتارى قازىبەك سامەنبەت ۇلىن وبىلىس جانە مەملەكەتتىك دەڭگەيدە قارالاتىن مادەني مۇرالار قاتارىنا ەنگىزۋ، كەلەشەكتە كوشە، اۋىل اتىن بەرۋ مۇمكىندىگىنە يە ەتۋدەي ۇلى ارمان ارقالاپ ءارى سول ارمانعا جەتۋگە نيەت ەتىپ تاراستى!
و، بابا تەكتى بولىپ جارالدىڭ دا،
سامەنبەتتەي دانادان ءنار الدىڭ دا!
جاۋعا دا، داۋعا مىقتى، وڭ قولى ونەر،
بىردەي بولعان قارا مەن حان الدىندا.
جىلقسى كىلەڭ شۇبار كوك جاقۇتتاي،
قارا جەر قايىساتىن تابانىندا.
عاسىردىڭ بەدەرى انىق بەلگىسىندەي،
ءبىر توي ءوتتى كوكبەكتى الابىندا.
تارادى جۇرت، ءبىراق تا، ءبىر قيماستىق،
قالىپ قويدى قالبا تاۋ جانارىندا…
قۋانىش ءىلياس ۇلى
2022.09.30
abaq.kz