قازاق زيالىلارىنىڭ ايەلدەرى وتىرعان الجير تۇرمەسىندەگى ايانىشتى وقيعالار
قازاق تاريحىنداعى لاگەرلەردىڭ ءبىرى الجير دەگەن اتاۋمەن بەلگىلى. ال بۇل اتاۋدىڭ تولىق نۇسقاسى - وتان ساتقىندارى ايەلدەرىنىڭ اقمولا لاگەرى. بۇل لاگەر 1937-جىلى ارنايى بۇيرىقپەن سالىنعان.
Massaget.kz ءتىلشىسى وسى لاگەردە كىمدەر وتىرعانىنا، وندا قانداي وقيعالار بولعانىنا شولۋ جاسادى.
اشىق دەرەككوز مالىمەتتەرىنە سۇيەنسەك، مۇندا 20 مىڭداي ايەل وتىرعان. ونىڭ ىشىندە 62 ۇلت وكىلى بولعانى ايتىلادى. بۇل قاتاردا قازاق زيالىلارىنىڭ ايەلدەرى، قارىنداستارى، جاقىندارى بولعان. بۇل نىسان «26-نۇكتە» دەپ تە اتالعان. ال لاگەرگە ماسكەۋ، لەنينگراد، ۋكراينا، گرۋزيا، ارمەنيا، ورتا ازيادان ايەلدەر اكەلىنگەن.
گەرترۋدا پلاتايستىڭ ەستەلىكتەرى
الجيردە سەگىز جىل وتىرعان نەمىس ايەلى گەرترۋدا پلاتايستىڭ ەستەلىكتەرىندە قۇرتقا قاتىستى وقيعا ايتىلادى. ايەلدەر قامىس جيناۋ ءۇشىن جۇمىس ىستەپ جۇرگەندە، قازاقتار جول جيەگىنە تۇرىپ، ولارعا تاس لاقتىرا باستاعان. ايەلدەردىڭ ءبىرى ءسۇرىنىپ، ەتبەتىمەن قۇلاپ تۇسكەن. ءسويتىپ، ول وسى تاستاردىڭ ءيىسىن سەزگەن، ودان قىشقىل ءسۇتتىڭ ءيىسى سەزىلگەن. وسىلايشا، ولار بۇل قۇرت ەكەنىن تۇسىنگەن.
ارنايى ەسىمدەرى بولعان
الجير لاگەرىندە ۇلت زيالىلارى ساكەن سەيفۋلليننىڭ، بەيىمبەت مايليننىڭ، تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ، سەيىتقالي مەندەشوۆتىڭ، تەمىربەك جۇرگەنوۆتىڭ، سانجار اسفەندياروۆتىڭ ايەلدەرى دە وتىرعان.
«الجير تۇتقىندارى تەرگەۋ بولىمىنە كەلۋگە قورقاتىن بولعان. ولاردى تاباندارىن ەدەنگە جەتپەيتىندەي بيىك ورىندىققا وتىرعىزىپ، ۇزاق ۋاقىت تەرگەگەندە، اياعىنداعى تامىرلارى ءىسىنىپ، اياقتارى ۇيىپ قالاتىن بولعان. ولاردىڭ وزدەرىنىڭ اتتارى بولعان. مىسالى، «1235» نەمەسە «7235» دەپ نومىرلەرىمەن اتاعان»، - دەيدى مۇراجاي قىزمەتكەرى «تاڭعى حابار» ارناسىنا بەرگەن سۇحباتىندا.
وزگەرمەيتىن اس ءمازىرى
قازىر بۇل تاريحي ورىندا مەموريالدىق مۇراجاي اشىلعان.
ال وسى مۋزەيدىڭ رەسمي سايتىنداعى دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، الجير تۇتقىندارىنىڭ كۇندەرى ءبىر-بىرىنەن وزگەشەلەنبەگەن: باراق الدىندا تۇگەندەۋ، اسحانادان ءبىر وجاۋ سۇيىق بوتقا ءىشۋ، قارا جۇمىس. اس ءمازىرى دە وزگەرمەگەن: قارا نان، كوجە. تۇتقىندار اشتىق ازابىن ابدەن تارتقان. دەنساۋلىقتارىندا كىنارات بولسا دا، ولارعا تاماق تۋرالى ايتۋعا رۇقسات بەرىلمەگەن.
«ەڭ باسىندا 18 گەكتار جەردى جەمىس ءوسىرۋ ءۇشىن جىرتتىق. ونىڭ وزىندە بارلىق جۇمىس كۇرەك كومەگىمەن قولمەن جۇزەگە اسىرىلدى. مۇراپتار بريگاداسىنىڭ بريگاديرى ەدىم. ەلدىڭ ءبارى ۇيقىدا جاتقان كەزدە تاڭعى ساعات 4 تە تۇرىپ، كەش كەلەتىنمىن. باقشانىڭ باسىندا 14-15 ساعات دەمالىسسىز جۇمىس ىستەيتىنبىز. جەمىس پىسكەن كەزدە، قىزاناق، سابىزدەردى باراققا تىعىپ الىپ باراتىنبىز، ولاردى اۋرۋ ايەلدەرگە بالالارعا بەرەتىنبىز»، - دەلىنگەن ك. مالتسيەۆانىڭ ەستەلىگىندە.
ال باراق كەڭەسكە قارسى ارەكەتتەرگە باراتىن «قاۋىپتى تۇتقىن ايەلدەر» تۇرعان ءۇي بولعان.
تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ جۇبايى دا وتىرعان
ازيزا رىسقۇلوۆا - بەلگىلى مەملەكەت قايراتكەرى تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ ايەلى. ازيزا رىسقۇلوۆاعا دا 8 جىلعا ۇكىم شىعارىلعان. ول اقمولاعا ماسكەۋدەگى بۋتىر تۇرمەسىنەن كەلگەن. الجيردە قانشا ۋاقىت وتىرعانى بەلگىسىز، الايدا قارلاگتان 1946-جىلى بوساتىلعانى ايتىلادى.
مۇراجاي دەرەكتەرىنە سۇيەنسەك، ول كۇيەۋىمەن الماتىدا كەزدەسكەن. ول كەزدە جاسى 17 دەن اسقان. 1931-جىلى ازيزانىڭ وتباسى ماسكەۋگە كوشىپ كەلگەن. ول مۇندا تۇرار رىسقۇلوۆقا تۇرمىسقا شىققان. 1937-جىلى مامىردا رىسقۇلوۆتار وتباسى كيسلوۆودسك قالاسىنا قىسقا مەرزىمدى دەمالىسقا كەلگەن، وندا تۇرار رىسقۇلوۆ قاماۋعا الىنعان. وسى كەزدە ازيزا كىشى قىزىنا جۇكتى بولعان. بوسانۋىنا 40 كۇن قالعان. تۇرار رىسقۇلوۆ سەگىز جارىم ايدان كەيىن 58- باپ بويىنشا سوتتالىپ، 1938-جىلدىڭ 10- اقپانىنا قاراعان ءتۇنى اتىلعان.
1938-جىلى 30- ساۋىردە ازيزانى ەمشەكتەگى قىزى ريدامەن بىرگە قاراعاندى لاگەرىنىڭ 26-نۇكتەسىنە ايداپ جىبەرگەن. بەس جاسقا تولماعان ۇلكەن قىزى ساۋلە ۋكرايناعا، ودەسسا وبلىسى دۋبكي اۋىلىنا بالالار ۇيىنە جىبەرىلگەن. ازيزا تۇرمەدە ۆەتەريناريا دارىگەرى بولىپ جۇمىس ىستەگەن. ول بىلىكتى ۆەتەرينار بولعان. تۇرمەدەن بوساتىلعاننان كەيىن ايەلدەردىڭ ەستەلىكتەرىندە ازيزانىڭ لاگەردە سوتتالعان ايەلدەردى تاماقتاندىرعانى ايتىلادى. بۇل جايت ادەتتە مال سويۋ كەزىندە بولعان. ازيزا تۇندە جاسىرىن تۇردە ۇرلانعان بولىكتەردى قايناتىپ، ولاردى اش ادامدارعا بەرىپ وتىرعان.
سەگىز جىلدىق مەرزىم اياقتالعاننان كەيىن وعان ريدانى وساكاروۆ بالالار ۇيىنەن الۋعا رۇقسات بەرىلگەن. ال ۇلكەن قىزى ساۋلە بىردە-ءبىر جوعارى وقۋ ورنىنا جاقسى باعامەن قابىلدانباعان. لاگەردەن ورالعاننان كەيىن ۆەتەريناريا دارىگەرى بولىپ، قالالىق ۆەتەريناريا-سانيتاريا قىزمەت جۇيەسىندە جۇمىس ىستەگەن. 1956-جىلى تۇرار رىسقۇلوۆ اقتالعان. ولاردىڭ ءۇيى دە قايتارىلعان. الايدا ازيزا ماسكەۋدەن پاتەر الۋدان ءۇزىلدى-كەسىلدى باس تارتقان. ولارعا الماتىدان ەكى بولمەلى پاتەر بەرىلگەن. وسىلايشا، ولار قازاقستاندا ءومىر سۇرگەن.
مايليننىڭ جارى تۇرمەدە شوپان بولعان
ال گۇلجامال مايلينا - قازاق جازۋشىسى، دراماتۋرگ بەيىمبەت مايليننىڭ ايەلى. وعان 5 جىلعا ۇكىم شىعارىلعان. قارلاگتان 1943-جىلى بوساتىلعان.
الجير مۇراجايىنىڭ دەرەكتەرىنە سۇيەنسەك، 1938-جىلى بەيىمبەت مايلين ايىپتالىپ، اتۋ جازاسىنا كەسىلگەن. وسىدان كەيىن گۇلجامال دا تۇتقىندالىپ، قارلاگقا جىبەرىلگەن. ءوز مەرزىمىن «الجيردە»، سونداي-اق، شوپان بولىپ جۇمىس ىستەگەن باتىق لاگەر بولىمشەسىندە وتەگەن. بەيىمبەت پەن گۇلجامالدىڭ بالالارى دا زارداپ شەككەن. ەدىل، ءرازيا جانە مەرەكە سەمەي بالالار ۇيىندە بولسا، اۋكەن سوعىس جىلدارىندا ايىپپۇل بوتالونىنا تۇسكەن، ويتكەنى ول «حالىق جاۋىنىڭ» ۇلى بولعان. كەيىنىرەك حابار-وشارسىز كەتكەن. كىشى قىزى گۇلسىم وساكاروۆ بالالار ۇيىنە تۇسكەن.
تۇرمەدە وتىرعان ايەلدەر جۇمىس ىستەگەن. ال گۇلجامال شوپان بولعان. ول ءوز ەستەلىگىندە ءبىر كەزدەرى ەلۋ باس قوي جوعالتقانىن ايتقان ەكەن. لاگەر باستىعى قويلار تابىلماسا، مەرزىمىن ۇزارتىلاتىنىن ايتىپ قورقىتقان. مال ىزدەگەن كيروۆ اتىنداعى سوۆحوزعا بارىپ، اۋىل شەتىندەگى ۇيگە كىرگەن. ۇيدەن كىشكەنتاي بالالاردى كورىپ، ءوز بالالارىن ەسىنە الىپ، جىلاي باستاعان. ءۇي يەسى ونى تىنىشتاندىرىپ، شاي بەرىپ، كورشىلەرىن شاقىردى. كەيىن بەيىمبەت مايليننىڭ ايەلى ەكەنىن بىلگەن سوۆحوز ديرەكتورى ورنىنان تۇرىپ، اۋىلدىڭ بارلىق جىگىتى قوي ىزدەۋگە باراتىنىن، تابىلماسا، ءار ۇيدەن قوشقار بەرىلەتىنىن ايتقان. وسىلايشا، جوعالعان قويلار دا تابىلعان.
بوستاندىققا شىققاننان كەيىن ول قاراعاندىدا ۇلدارى مەن قىزدارىمەن بىرگە تۇرعان. مۇندا دا قيىن تۇرمىستى باستان كەشىرگەن: شاحتەرلەردىڭ كيىم جۋىپ، كومىر كاسىپورىندارىنىڭ اكىمشىلىك عيماراتتارىندا ەدەن جۋعان. ول كوپ ۇزاماي اقتالىپ، الماتىداعى پاتەرىن قايتارعان. ال كىشى قىزى گۇلسىم مەكتەپتى ۇزدىك بىتىرسە دە، ينستيتۋتقا تۇسە الماعان. بارلىق جەردە «حالىق جاۋىنىڭ» قىزى دەگەن جالامەن قابىلدانباعان. كەيىن مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ارالاسۋىمەن مەديتسينالىق ينستيتۋتقا قابىلدانعان. وقۋدى بىتىرگەن گۇلسىم الماتىداعى ءبىرىنشى قالالىق اۋرۋحانادا جۇمىس ىستەگەن. ول نەمەرەسىن اكەسىنىڭ قۇرمەتىنە بەيىمبەت دەپ اتاعان.