قازاق حالقىنىڭ داستارقان ادەپتەرى

استانا. قازاقپارات - قازاقتىڭ ادەت-عۇرپىندا جول-جورالعى دەگەن ۇعىم بار. بۇل - ءار ادامنىڭ ەڭبەگىنە، اتا-تەگىنە، تۋىستىق قاتىناستىعىنا ساي جاسالاتىن الىس-بەرىس، سىي-سىياپات رەتىندە بەرىلەتىن تارتۋ-تارالعى.

مۇنىڭ ءار ءتۇرلى جولدارمەن جاسالاتىن رەتى بولادى. مىسالى، العاش رەت كەلگەن قۇرمەتتى قوناققا، باتىرعا، اقىنعا، ەل اعالارىنا، قۇدا-قۇداعيلارعا كورسەتىلەتىن جول بار. مۇنداي تارتۋ-تارالعىعا ات-شاپان، كىسە بەلبەۋ، ەرت-تۇرمان، قارۋ-جاراق، قالى كىلەم، قۇندىز بورىك، دومبىرا، كۇمىس قامشى جاتادى.

جول ءجون-جوسىق كەزەك بەرۋ ارقىلى دا كورسەتىلەدى، مىسالى: باتا بەرۋ، باس ۇستاۋ، جوعارى وتىرۋ. بەسىككە سالۋدا جول قۇداعيعا نەمەسە باسقا رۋدىڭ ايەلدەرىنە بەرىلەدى. جاس اقىن اعا اقىنعا، جاس بالۋان باس پالۋانعا، جىگىت قىزعا جولىن بەرەدى، ويتكەنى «قىزدىڭ جولى جىڭىشكە» دەگەن بار. جاستار قاريالارعا جول بەرەدى. ەرسى، ادەپكە جاتپايتىن جايلاردى قازاق «جولسىز ءىس» دەيدى.

«ورامال تون بولماسا دا، جول بولادى»، - دەگەندە، اتام قازاق: «ۇلكەن - كىشى بولسا دا، سىيلاي ءبىل، ارزان-قىمبات بولسا دا، جولى مەن ءجونىن كورسەتە ءبىل»، - دەپ ەسكەرتكەن. «ە، قۇدايىم، تىزەمنەن سۇرىڭدىرسەن دە، تىلىمنەن سۇرىندىرمە، اتتان قۇلاسام دا، جولىمنان قۇلاتپا!»، - دەپ تىلەگەن ەل جولدان جىعىلۋدا ار ساناعان، سول جولدان تايماعان.

قازاق جولدان جىعىلۋدى ولىممەن تەڭ ساناعان. جول- جورالعى - ءار ادامنىڭ ازاماتتىق، ەلدىڭ ەلدىك قاسيەتىن سىنايتىن ۇلاعاتتى عۇرىپ. «جاڭا وتاۋعا تارتۋ دەپ قازاق جورالعىسىمەن ءبىر-ءبىر سوعىمدى اق سازانداي تۋلاتىپ اكەپ بايلاعان»، - دەپ جازادى س. ءجۇنىسوۆ.

دەمەك، تۇرمىستاعى سالت-ءداستۇر، ومىردەگى ادەت-عۇرىپتىڭ ءبارى وسى جول-جورالعى ارقىلى جاسالادى، ءجونىن تابادى. جولدى ۇستاي ءبىلۋ - بيىك ادامگەرشىلىكتىڭ، ۇلتتىق پاراساتىمىزدىڭ بەرىك تۇعىرى.

I

داستارقان ءدامى

اتام قازاقتاعى «داستارحانىڭ كەڭ بولسىن، پىيعىلىڭ وعان تەڭ بولسىن» دەپ كەلەتىن باتا دا قازاقتىڭ بايشۇلەن داستارقانىنان تۋسا كەرەك. «داستارقاندا ءدان تۇرسا، ۇيدە ءمان تۇرادى، تىرلىك باياندى بولادى» دەپ قازاق انالارى ۇيىنەن ءدان ۇزگەندى جەك كورەدى دە، داستارقان ءمازىرىن دانمەن سانگە كەلتىرەدى. كەلگەن قوناقتىڭ الدىنا داستارقاندى مولىنان جايادى. ونى باۋىرساق، نان، قۇرت، ىرىمشىك، سارى ماي، قايماق، قاتىق، قانت، ءتاتتى، ءار الۋان جەمىس-جيدەك تاعامدارمەن تولتىرادى، قوناقتىڭ كوز جاۋىن الارداي ەتىپ، رەت-رەتىمەن تىزەدى، اققۇيرىق، قويۋ قايماقتى شاي قۇيادى. قازاق ايەلدەرى داستارحان باسىنا نازىك وتىرىپ، قوناعىن ءۇزىلىپ كەتەردەي ۇلبىرەپ كۇتەدى، ءجونى بولعاندا اقسارىباس قوي سويادى، مول ەت اسادى، داستارقانىن ونان ارى مايلى، قوناعىنىڭ كوڭىلىن جايلى ەتەدى. مۇنى قازاق كادەسىندە «داستارقان ءدامى» دەپ اتايدى.

اتانىڭ اق جولى، انانىڭ اق داستارقانى قاشاننان-اق قازاق حالقىنىڭ داڭقىن دۇنيەگە ايگىلەپ كەلە كەلە جاتقان بەرەكەنىڭ قايماعى ەكەنىن ايتپاساق تا تۇسىنىكتى. قازاق «ءدام-دانەكەر» دەپ كەلەلى ءىستىڭ كوبىن، يگى جۇمىستىڭ ءبارىن داستارقان باسىندا، ءدام-تۇز ۇستىندە شەشەدى. ال وعان وپاسىزدىق جاساعان ادامدى «ءدام اتقىر»، «دامگە تاپسىردىم» دەپ قارعاپ-سىلەپ جاتادى. «ادام ايداسا بارمان، ءدام ايداسا قالمان» دەپ دامگە ەرەكشە قۇرمەت ەتەدى، سەنىم ارتادى. «اس ادامنىڭ ارقاۋى» دەپ ناندى دالاعا تاستامايدى، ءدامدى، تۇزدى باسپايدى، اس اينىسا باستان باق كەتەدى، جامان بولادى، نان-قان، قان-جان دەپ ۇعادى. اسسىز ءومىر جوق، داستارقانسىز بەرەكە جوق دەگەن قاناتتى سوزدەر داستارقان ءدامىنىڭ ماڭىزىن تۇسىندىرەدى، قاسيەتىن ۇعىندىرادى.

II

داستارحان باسىنداعى ادەپتەر

1. داستارحان باسىنا قول جۋماي وتىرمايدى. سىرتتان كەلگەن قوناقتىڭ قولىنا سۋ قۇيۋ ءداستۇرى بار. قوناق سۋ قۇيعان بپلاعا «سۋداي ءتۇنىق بول، عۇمىرلى بول، تاۋداي ازامات بول، ەلىڭنىڭ ەلەۋلىسى، حالقىننىڭ قالاۋلىسى بول» دەپ العىس ايتىپ، اق باتاسىن بەرەدى. قازاقتا «سۋ قۇيعانعا ساۋاپ كوپ» دەگەن تاعىلىمدى ءسوز بار. ەگەر قول جۋماي داستارحان باسىنا وتىرسا، استىڭ قۇتى قاشادى، بەرەكەسى كەتەدى. جەگەن ادامنىڭ تاماعى ماكرو نە حارام بولىپ، جازىلماس اۋىرۋ سودان جابىسۋى عاجاپ ەمەس دەپ ىرىم ەتەدى. اتام قازاقتا «تازا اسقا، ارام قولدى سالما» دەگەن ماقال بار. سوندىقتان ۇلكەندەر بالالارعا ۇنەمى قول جۋىپ كەلىپ داستارحانعا وتىرۋ داستارحان مادەنيەتىنىڭ ءبىرىنشى ادەبى ەكەنىن ەسكەرتىپ وتىرادى.

2. داستارحان باسىندا قيسايىپ جاتىپ تاماق ىشپەيدى. سەبەبى ول جامان ىرىم. دەنى ساۋ كۇندە اۋىرۋ ادامنىڭ بەينەسىن ەسكە تۇسىرەدى. اتام قازاقتا «ساۋ باسىڭا ساحينا تىلەمە» دەگەن ماقال بار.

3. داستارحانعا ەڭ اۋەلى ءۇيدىڭ ۇلكەندەرى وتىرىپ، جايعاسىپ بولماي، بالالاردى بۇرىن وتىرعىزبايدى. سەبەبى ءۇيدىڭ قۇتى مەن بەرەكەسى ۇلكەندەردە تۇرادى. بالالار ۇلكەندەردەن بۇرىن داستارحانعا وتىرىپ، ءدامدى بۇرىن اۋىز تيسە، داستارحان بەرەكەسى كەتەدى. كەيىن بالالار ۇلكەندەردى سىيلاماي كەتەتىن جامان داعدى قالىپتاستىرادى. ونىڭ ۇستىنە ۇلكەندەر جايىلعان داستارحان دامىنە ىقىالاس ءبىلدىرىپ، اق باتا جاسايدى، تىلەك ءبىلدىرىپ بەت سىيپايدى. اتام قازاقتا « اس - ادامنىڭ ارقاۋى»، «باتاسىز ىشكەن اس باتپاس» دەگەن ماقال وسىدان قالعان. ەگەر، داستارحان دامىنە باتا، ىقىلاس، تىلەك جاسالماسا، ونىڭ ءبىر شەتىندە ءشايتان كورىنبەي بىرگە تاماقتانىپ وتىرادى. سوسىن داستارحان بەرەكەسىن كەتىرىپ، داستارحاندا وتىرعان ادامداردى ۇرىستىرىپ، سوعىستىرىپ، ورتالارىنا لاڭ سالىپ، وت جاعادى، ءبىر-بىرىنە رەنىش تۋعىزادى دەپ ىرىم ەتەدى.

4. تاماقتى وڭ قولمەن الىپ جەيدى. ناندى سىڭار قولمەن سىندىرمايدى. ەگەر سول قولمەن تاماق الىپ جەسە، ءىسى وڭعا اينالمايدى. اتام قازاقتا «ءىسىڭ وڭ بولسىن، جولىڭ وڭ بولسىن»، «ەسىكتەن كىرگەندە تابالدىرىقتان وڭ اياقپەن اتتاپ كىر» دەگەن نەشە مىڭداعان جول-جورالعى سوزدەر بار. ون سەگىز مىڭ عالام وڭىنا اينالىپ تۇرادى. تەك ءشايتان عان سولعا تارتىپ، ءىستى كەيىن شەگىندىرگىسى كەلىپ، وڭ ىسكە كەدەرگى كەلتىرەدى دەپ ىرىم ەتەدى.

5. داستارحان باسىندا ءتۇزۋ وتىرۋ كەرەك. الدىعا كەلگەن استى قاستەرلەپ، «جامان ءدامسىز ەكەن» دەپ ايتپاۋ كەرەك. ولاي ايتسا، الدىداعى الال اس اينيدى. سولاي ايتىپ جەگەن ادامنىڭ جۇرەگى اينىپ، قارداي جيركەنەدى. سوسىن اۋزىنا، ەرىنە، تىلىنە، بەتىنە ۇشىق شىعىپ، قارا قوتىر قاپتاپ اۋىرىپ قالادى. اتام قازاقتا «استى جامانداما قۇستىرادى، ەردى جامانداما تىشتىرادى» دەگەن ماقال بار. ول ماقالدىڭ استارىندا وتە ۇلكەن ماعىنا بار. الدىعا كەلگەن استى ماقتاپ جەۋ كەرەك. ول سوندا عانا ءدامدى ءارى جۇعىمدى بولادى.

6. داستارحاندى اياققا باسپاۋ، تەپپەۋ، استان اسىرىپ تۇكىرمەۋ، نان قوقىمىن تۇسىرمەۋ، استى شىلپىلداتىپ جەمەۋ، توگىپ-شاشپاۋ، اس ۇستىندە تۇشكىرىپ، جوتەلىپ، سىڭبىرمەۋ، قۇلاق-بەتى قولدى شۇقىماۋ، باسقا قوناقتاردىڭ الدىنداعى اسقا قول سوزباۋ، ءوز الدىنداعى استى مادەنيەتى تۇردە ادەپپەن، سىلىق سىپايى تۇردە الىپ جەۋ كەرەك. بۇنىڭ ءبارى قازاق حالقىنىڭ ەجەلدەن كەلە جاتقان داستارحان ادەپتەرى بولىپ سانالادى. داستارحاننان اس الىپ جەگەندە وتە نازىك بولۋ كەرەك. قوماعايلانىپ اس ءىشۋ، ادامدى قاقالىپ قالۋ قاۋپىن تۋدىرادى. اتام قازاقتا «قوماعايدىڭ اجالى تاماعىنان» دەگەن تاماشا ماقال بار. ادەپسىزدىكتىڭ ۇلكەنى قوماعايلانىپ تاماق جەپ ەل الدىندا كۇلكىگە قالۋ.

7. داستارحان باسىندا، كەز كەلگەن جەردە نان قوقىمىن جەرگە ءتۇسىرىپ، اياققا باسۋعا بولمايدى. اتام قازاقتا «اس اتاسى - نان»، «نان - قان، قان - جان»، دەگەن ماقال بار. ادام باسىنا باقىرلىق (كەدەيلىك) نان قوقىمىن اياقپەن باسۋدان كەلەدى دەپ ىرىمدايدى.

8. اق ىرىس - ءسۇت، ايران، شۇبات، قىمىز، ىركىت، قىمىران سىندى سۋسىنداردى داستارحان ۇستىنە شارا، كەسەلەرگە قۇيىپ قوعان سوڭ كوپ تەلمىرتپەي، تەز ءىشىپ الۋ كەرەك. اشىپ كەتكەن سۋسىندى ىشسە، جامان ساسىق اۋىرۋ سودان جابىسادى. اتام قازاقتا» اق تەلمەرسە، باق تەلمىرەدى»، «باق تەلمەرسە، نەسىبە كەميدى» دەگەن تاعىلىمدى مارجان ءسوز بار. اقتى ءتىلمىرتىپ ءىشۋ ادەپسىزدىك، سالتى بىلمەۋ بولىپ سانالادى.

9. قازاق ىرىمىندا تاڭعى استى تاستامايدى. ۇيدەن شىرعار بۇرىن قانداي اسىعىس بولسا دا، ءبىر ءۇزىم نان، ءبىر جۇتىم سۋ ءىشىپ بارىپ سىرتقا، جولعا شىعادى. اتام قازاقتا «تاڭعى استى تاستاما، كەشكى اسقا قاراما» دەگەن ءتامسىل ءسوز بار. تاڭعى استان اۋىز تيمەي نە ىشپەي ۇيدەن سىرتقا نە الىس جولعا شىعىپ كەتسە، ول ۇيگە قۇت ورالمايدى، سىرتقا كەتكەن كىسىنىڭ جولى بولمايدى، ىستەگەن ءىسى ماندىمايدى، جول بويى بەرەكەسى قاشادى. تاعى اس ىشپەي اش كەتكەن كىسىنىڭ ارتىنان ءشايتان ىلەسە شىعىپ، ۇيگە تاستاعان ىرىزىعىڭ مەنىكى. ال سەنى ۇيگە ورالماۋىڭا قاستىق سايلايمىن دەپ قۋانادى ەكەن. وسىنى بىلەتىن باعى زامانداعى اتا-بابالارمىز تاڭعى استى تاستاماي ءىشىپ، سىرتقا اتتاناتىن بولعان. تاڭعى استى تاستاۋ، باستاعى باقتى تاستاۋ دەپ ىرىم ەتكەن. تاڭعى اس - دەنساۋلىقتىڭ كەپىلى دەپ بىلگەن.

10. قازاق داستارحان ءجايعاندا ەڭ الدىمەن ءبىرىنشى بولىپ، داستارحانا نان قويادى. سوسىن بارىپ قالعان دامدەردى رەت-رەتىمەن تىزە بەرۋگە بولادى. سەبەبى اس اتاسى - نان. ناننان بۇرىن باسقا تاعامداردى قوسا، داستارحان كيەسىن جوعالتادى. اقىرىن-اقىرىن داستارزان ءدامى ازيا بەرەدى. ءسۇيتىپ سوڭى جوقشىلىققا، اشارشىلىققا ۇشىراتادى دەپ ىرىم ەتەدى. اتام قازاق باعى زامانداردا سەرتەسكەندە داستارحانعا نان قويىپ «نانعا سەرت»، «مىنە، نان تۇر» دەپ وڭ قولدارىمەن نان ۇستاپ سەرتتەسەتىن بولعان. ال، سەرتىنە وپاسىزدىق جاساعان انتۇرعاندى «نان اتسىن»، «نان ۇرسىن»، « دامگە تاپسىردى» دەپ قارعايتىن بولعان. الىس ساپارعا شىققاندا، قىزعا قۇدا ءتۇسىپ، قالىڭ مال وتەگەندە قورجىنعا دا ءبىرىنشى بولىپ نان مەن قانت سالاتىن بولعان. ولاي ەتۋى ءبىرىنشى قۇدالىق باياندى بولسىن، ەكىنشى رىزىقتارى مول، باي بولسىن، ءۇشىنشى ماحابباتتارى قانتتاي ءتاتتى بولسىن دەگەن ىرىمى.

11. داستارحان اس ءىشىپ بولعان سوڭ، اس ىشكەن ىدىسىن توڭكەرىپ قويۋىنا بولمايدى. بۇل جامان ىرىم، جامان ادەت، ۇلكەن ادەپسىزدىك سانالادى. ولاي ەتەتىن ادامدار ءوزىنىڭ وشەسكەن، جەك كورەتىن، جاۋ سانايتىن ادامدارىنىڭ ۇيىنە بارعاندا ادەيى سولاي ىستەپ، ءۇي يەسىن قاستاپ رەنجىتۋ ءۇشىن سولاي ىستەيدى. ال ءوز ۇيىدە اس ىشكەن ىدىستى توڭكەرىپ قويسا، ىرىزىقتارى كەميدى، داۋلەتى سارقىلادى، اياق استىنان كەدەيلىك كەلەدى دەپ وتە جامان ىرىمعا بالايدى. اتام قازاقتا «اسىن ءىشىپ اياعىن توڭكەرمە» دەگەن ماقال مارجان ءسوز بار. بۇل ەكى ءتۇرلى ۇعىم بەرەدى. ءبىرى - اس ىشكەن اياقتى توڭكەرۋ ادەپسىزدىك جاساۋ ارقىلى ءۇي يەلەرىن باسىنۋ، قورلاۋ بولسا، ەكىنشى - ىدىس-اياقتى توڭكەرىپ توبەلەس شىعارۋ. سوندىقتان ءجاي كۇندەرى اس ىشكەن اياقتى توڭكەرمەيدى، سۋسىن ىشكەن كەسەلەردىڭ بەتىن الاقانمەن جاپپايدى. كەلە جاتقان ىرىزىق، نەسىبى توسىلادى دەپ ىرىم ەتەدى.

12. قازاق داستارحان باسىنا كەتىك كەسەمەن سۋسىن، ءشاي قۇيمايدى، تاماق سالىپ جەمەيدى. كەتىك ىدىسپەن تاماق ىشسە، سول كەتىگىنەن ءشايتان تاماق ءىشىپ وتىرادى ەكەن. سوسىن ول تاماق حارام بولادى. حارام تاماق جەگەن ادامنىڭ دۇعا - تىلەگى قابىل بولمايدى. جەگەن تاماعى بويىنا قونبايدى. اتام قازاقتا «كەتىك ىدىس - كەمباعىدىق بەلگىسى»، «كەتىك كەسەدەن سۋ ىشسەڭ - بىرگە ۋ ىشەسىڭ» دەپ تەككە ايتپاعان. كەتىك ىدىس ەرنىڭدى پىشاقتاي ءتىلىپ كەتسە، قىزىل قاندى سۋداي اعىزادى. قاۋىپسىزدىككە دە اسا ءمان بەرگەن. ىرىم ءتۇبى - عىلىم. باياعى جاۋگەرشىلىك زامانداردا وشەسكەن، كەگى كەتكەن دۇشپاندارىنا كەتىك ىدىسپەن تاماق بەرىپ، ءجۇزىڭ سىنىپ، كوڭىلىڭ جارىم بولىپ، ءتىلىڭ كەسىلسىن دەپ، دۇشپانىنىڭ باسىن قورلاپ، ءوش الاتىن ىرىم بولعان. ال سىيلى قوناققا كەتىك ىدىسپەن اس تارتۋ ءوڭ ۇلكەن ادەپسىزدىك سانالادى. ولاي ەتكەندەرگە قازىلار ايىپ قويىپ، دۇرە سوعىپ، جازا تاعايىنداپ، قاتاسىن تۇزەتەتىن بولعان.

13. داستارحان باسىندا تۇرەگەلىپ تۇرىپ تاماق ىشۋگە بولمايدى. ول ادەپسىزدىك بولادى. ءبىر جاعى جامان ىرىم سانالادى. جاۋگەرشىلىك زاماندى ەسكە سالادى. تۇرەگەپ جەگەن تاماقتا كەنەۋ بولمايدى. كوزگە دە سولەكەنت كورىنەدى. اتام قازاقتا اس ۇستىنە كىرگەن ادامعا «تىزەڭدى بۇك، اس ءىش، اس اۋىز تي» دەگەن ءىلتيپاتتى ىرىم بار. ول داستارحان ادەبىنە جاتادى.

14. قازاق داستارحانى اسا مادەنيەتتى ادەپتەردى قالايدى. ۇيگە قوناق كەلگەندە، داستارحانعا قويعان استى، قوناققا ءبىرىنشى بولىپ بەرەدى. قوناقتان بۇرىن ءۇي يەسى تاماققا قول سالمايدى. ولاي ەتسە قوناق رەنجىپ قالادى. مەنى سىيلامادى، ءۇي يەسى اشقاراق، اشكوز ەكەن دەپ سوگىپ كەتەدى. قوناققا اس الىپ وتىرىڭىز دەپ قايتا-قايتا ايتىپ ءىلتيپات ءبىلدىرىپ، قۇرمەت-سىي كورسەتىپ، بايەك بولىپ وتىرادى. اتام قازاقتا «قوناق ون نەسىبەمەن ۇيگە كىرەدى، ءبىر جەپ، توعىزىن ۇيگە تاستاپ كەتەدى»، «قوناق كوپ كەلگەن ءۇيدىڭ ىرىزى مول بولاتىنى سودان»، «قوناق كەلەردەن بۇرىن ونىڭ ىرىزىعى ۇيگە كىرىپ بولادى» دەپ ىرىمداپ، كەلگەن قوناقتى اسا جوعارى قۇرمەتپەن قارسالىپ الادى. قازاق «قىرىقتىڭ ءبىرى قىدىر» دەپ قوناتى باق پەن باقىتقا باعالايدى ءارى بايەك بولىپ كۇتىپ رەنجىتپەي اتتاندىرادى. كەتەرىن دە بۇيمتايىن دا سۇراپ، قالاعانى بولسا بەرىپ، اق جول تىلەپ اتتاندىرادى.

15. داستارحان باسىندا، تاماق ءىشىپ وتىرعان ادامعا، قوناققا بەتالدى سۇراقتار قويمايدى. سوزگە تارتىپ اۋىرەلەمەيدى. قوناقتان بۇرىن تاماق جەپ بولدىم دەپ ايتپايدى. قوناق تويىپ، تاماق جەۋىن توقتاتقاندا بارىپ بىرگە توقتايدى. اتام قازاقتا «جەمەسەڭ دە تۇزدىققا قولىڭدى مالىپ وتىر» دەگەن ءتامىل بار. وسى ءتامىل ءدال وسى ادەپتى تۇسىندىرەدى.

16. داستارحان باسىندا اس ءىشىپ وتىرعان ادامعا سىرتتان كىرگەن ادام كەۋدەسىن باسىپ، سالەم بەرەدى. ءبىراق قول الىسىپ امانداسپايدى. ۇيتكەنى قولى مايلى كىسىنىڭ قولىن ءۇستاۋ داستارحان ادەبىنە جاتپايدى. اتام قازاقتا «سالەمشى بولاساڭ، تورگە شىق» دەگەن ءتامسىل بار. الىستان امانداسىپ، توردەن ورىن سىيلاۋ قازاقتىڭ ەجەلدەن جالعاسىپ كەلە جاتقان داستارحان ادەبىنە جاتادى.

17. داستارحان باسىندا تاماق ءىشىپ وتىرعان ادام اسا ابايلاپ تاماق جەۋ كەرەك. تاماقتى توكپەي-ءشاشپاي جەۋ، تازا رەتتى وتىراپ اس ءىشۋ ۇلكەن ادەپ سانالادى. اتام قازاقتا «الدىڭا اس قويدىم، ەكى قولدى بوس قويدىم، ەركىن وتىرىپ اس جەجە، ءجايلانىپ وتىرىپ سۋسىن ءىش، الداعى باس، باستاعى باق» دەيدى.

18. قازاق داستارحانىداعى سىيلاستىق ادەپتەرىنىڭ ۇلكەنى، ءبىر-بىرىنە اس ۇسىنۋ سالتى بار. ول ەت اساتۋ، باس ۇسىنۋ، قۇلاق ۇسىنۋ، تاڭداي ۇسىنۋ، قىمىز ءۇسىنۋ، جىلىك ۇسىنۋ، ەت ۇسىنۋ سىندى قوس قولداپ وتە ەپتىلىكپەن اس ۇسىنادى. بۇل اتام قازاقتىڭ ەستە جوق ەسكى زامانداردان جالعاسىپ كەلە جاتقان ۇلى سىيلاستىق مادەنيەتى مەن ادەمى ادەبىنە جاتادى.

19. داستارحان قوس قاباتتالعان بولسا، قوناق كەلگەندە ونىڭ تۇيىق جاعىن تورگە قاراتىپ، وڭ بەتىن كەلتىرىپ جايادى. بۇل «داستارحان وڭ بولماي، ىسىڭە جول بولمايدى» دەگەندى بىلدىرەدى.

20. سىي تاباقپەن ەكى كارى جىلىك بىرگە تارتىلسا، قوناق قۋانادى. «وڭ جول بولادى، بايلىق كەلەدى، باق داريدى» دەپ ىرىمدايدى. قوناق جىلىكتەردى ەتتەن تازالاپ، ءمۇجىپ، ءوزى الىپ كەتەدى دە، ءۇيىنىڭ بوساعاسىنا ءىلىپ قويادى.

21. قازاق - ۇيگە كەلگەن كىسىگە استان ءدام تاتىرماي جىبەرمەيدى. ەگەر داستارحان ءجايىلماعان كەزدە كەلسە، ەڭ كەمىندە ايران، ىرىمشىك، قۇرت سياقتى تاعامدار ۇسىناتىن بولعان. استى قادىرلەيتىن قازاق «ءدام-تۇزىمدى تات، راسىڭدى ايت» دەيدى. قاستاندىق قىلعان بىرەۋ جايلى «ءدام-تۇزىما تاپسىردىم» دەيدى. «تاتقان دامگە قاس قىلعان ادام وڭباس» دەپ ىرىم ەتەدى.

22. قازاق - جىرتىق، ەسكى، ماي، كونە، كىر داستارحاندى جايمايدى، ۇستىنە اس قويمايدى. ولاي ەتسە كەدەيلىك شاقىرادى دەپ ىرىم ەتەدى. كەلگەن قوناق جەركەنەدى. الدەن ۋاقىتتا پەرشىتە دەگەن بولار. ولار قوناقپەن بىرگە اس داستارعا جاسالعان اق باتاعا ءاۋمين دەپ وتىرادى ەكەن. كىر داستارحانعا اس قويسا، سول پەرىشتەرلەر دە ۇيگە كىرمەي قويادى. سوسىن ونىڭ ورنىنا كەدەيلىك كەلىپ جايعاسادى ەكەن. قازاقتا «داستارحانى جايناپ تۇر»، «داستارحانى گۇلدەي ەكەن» دەگەن ءسوز بار. داستارحان ءساندى بولماي، ءومىر ءماندى بولمايدى . داستارحان تازا بولماي، دەنساۋلىق وڭبايدى. داستارحان كيەلى زات، رۋحاني دۇنيەنىڭ ناقى زاتتى كورنىسى. بەرەكە - بىرلىكتىڭ باسى. التىن ارقاۋى. قوناق جايلىلىقتىڭ بەلگىسى. ۇلتىڭ وزىنە عانا ءتان ۇلتتىق گودتى بولىپ تابىلادى.

23. قازاق حالقى الدىنا اس كەلگەندە، داستارحان باسىندا عايبات ءسوز، وسەك ايتپايدى. كەلەلى كەڭەستەر، ەل، جەر، وتان، ۇرپاق تاريقىنا بايلانىستى ۇلى اڭگىمەلەر ايتىپ، ۇلى ىستەردى اقىلداسىپ شەشىپ وتىرادى. جامان بوق اۋىز ءسوز ايتپايدى. ءبىر اۋىز جامان ءسوز ايتسا، سول ادامنىڭ داستارحاننان جەگەن تاماعى 40 كۇن ماكرو نە حارام بولادى. تىلەگەن تىلەگى 40 كۇن بويى قابىل بولمايدى. قازاقتىڭ داستارحان ادەبىندە اس ۇستىندە، داستارحان باسىندا جامان ءسوز، عايبات، وسەك ايتۋعا، بىرەۋدى جامانداۋعا قاتاڭ تىيىم سالىنعان.

24. قازاقتىڭ داستارحان ىدەبىندەگى ەڭ كەرەمەت مادەنيەت - داستارحان ءجايىلىپ، وعان تولىق اس قويىلعان سوڭ، اسقا باتا جاساپ اس ءىشۋدى باستايدى. اسقا باتا جاساماي تاماق اۋىز تيمەيدى. باتا جاساۋدىڭ دا ۇلكەن ءمان ماعىناسى بار. داستارحانعا وڭاي اس كەلمەيدى. ونى ايەلدەر قاۋىمى دايىندايدى. وتقا كۇيىپ، وشاققا مايلانىپ ءجۇرىپ، استى كۇيدىرىپ الماي، شالا پىسىرمەي، ءدامى مەن ءوڭىن كەلتىرىپ اس ازىرلەۋ تەك قانا شەبەر، ىسكەر، پىسىق ايلدەردىڭ عانا قوىنان كەلەدى. ونى رەت-رەتىمەن داستارحان سالتى مەن ادەبى بويىنشا الدىعا قويۋ وڭاي جۇمىس ەمەس. سوندىقتان اسقا وتىرعان قوناقتاردىڭ ىشىندەگى دۋالى اۋىزدى شەشەن ادام اق باتاسىن بەرىپ، داستارحان باتاسىن جاسايدى. وندا ءۇي يەلەرىنە، شاڭىراعىنا، ۇرپاقتارىنا، اس-سۋ ازىرلەگەن ءۇي اناسىنا دا ارناپ اق باتاسىن بەرەدى. باتا العان ءۇي يەلەرى دە قۋانىپ قالادى. اتا قازاقتا «باتامەن ەل كوگەرەر، جاڭبىرمەن جەر كوگەرەر»، «باتالى قۇل ارىماس، باتاسىز قۇل جارىماس» دەگەن وتە تاماشا ماقال ءسوز بار. كەلگەن قوناق تا دايىن اسقا تىك قاسىق بولماي اق باتا بەرىپ، ءۇي يەلەرىن قۋانىشقا ءبولىپ تاستاپ، استان اۋىز تيەدى. بۇل وتە تاماشا سالتقا اينالعان جاقسى ىرىپ، كەرەمەت داستارحان ادەپتەرىنىڭ ءبىرى.

25. قازاقتىڭ داستارحان ادەبىندەگى تاعى ءبىر كەرەمەت سالتقا اينالعان ىرىم بار. ول اس-سۋ ءىشىپ بولعان سوڭ، اس قايىرۋ باتاسىن بەرەدى. اس قايرۋ باتاسى جاسالماي تۇرىپ، داستارحان جيمايدى. باتا جاسالماي داستارحان جيىلسا، ول داستارحاندا بەرەكە بولمايدى دەپ ىرىم ەتەدى. داستارحان ادەبىن اتقارماعان بولىپ ەسەپتەلىنەدى. اتام قازاقتا «باتاسىز داستارحان - باقسىز داستارحان»، «داستارحاننىڭ باتاسى - بەرەكەننىڭ اتاسى» دەگەن تاماشا تاعىلىمدى مارجان ءسوز بار. اق باتا ەل مەن جۇرتىڭ بەرەكەسىن ساقتايدى. داستارحان ءدامى بەرەكەنىڭ دانەكەرى. باتا جاسالعان داستارحانداعى دامگە بەرەكە ۇيالايدى. شاڭىراققا باق قونادى. ۇرپاقتارى باقىتتى بولادى. باتا - باقىتتىڭ كىلتى دەپ ىرىمدايدى.

26. داستارحان باتاسى:

داستارحانىڭ كەڭ بولسىن،

پيعىلىڭ وعان تەڭ بولسىن.

قاي جۇرسەڭ جول بولسىن،

دۇشپاندارىڭ كەم بولسىن!

باقىت بەرسىن باسىڭا،

بەرەكە بەرسىن اسىڭا،

تاڭ مەزگىلى بولعاندا،

قىرعاۋىلداي جورعالاپ،

بودەنەدەي قورعالاپ،

قىزىر كەلسىن قاسىڭا.

ءتىپتى كەلمەي كەتپەڭىز،

ۇلىقپان حاكىم جاسىنا!

اسقا الالدىق بەرسىن،

باسقا اماندىق بەرسىن.

ۇلىڭ ونشاتى بولسىن،

قىزىڭ مونشاقتى بولسىن!

استىڭداعى اق بوز ات،

اسىتىڭ دا ءجۇرىپ ارىسىن.

قۇلاڭ شاشتى، قوي كوزدى،

ءسۇيىپ العان اسىل جار،

قاسىڭدا جاتىپ قارىسىن!

اللاقۋاكبار!!

27. اس قايرۋ باتاسى:

شاڭىراقتارىڭ بيىك بولسىن،

ىرگەلەرىڭ كەڭ بولسىن.

تەرەزەلەرىڭ تەڭ بولسىن،

تابالدىرىقتارىڭ تازا بولسىن.

تورلەرىڭ قۇتتى بولسىن،

ءىشى-سىرتى ىرىسقا تولسىن.

اللا تاعالا باق بەرسىن،

باق بەرسە ناق بەرسىن.

ارمانىڭدى ىسكە اسىرىپ،

قۇت شاڭىراققا، ساپ بەرسىن!

اسىڭ - اسىڭ اسىڭا،

باقىت قونسىن باسىڭا.

باس قوسىلسىن باسىڭا،

جاس قوسىلسىن جاسىڭا.

بەرەكە كىرسىن ۇيىڭە،

جاقسىلىق بەرسىن كۇيىڭە.

باق-داۋلەتىڭ ارتا بەرسىن،

كەتكەن باق قايتا كەلسىن.

ۇلدارىڭ ۇلاعاتتى بولسىن،

قىزدارىڭ قىرمىزى بولسىن.

ۇيىڭنەن قوناق ۇزىلمەي،

شاڭىراقتارىڭ قۋانىشقا تولسىن!!

اللاقۋاكبار!!!

مىنە، وسىنداي مىڭداعان جاقسى تىلەك، جارىم ىرىستى باتالار ءار شاڭىراقتا بەرىلەدى. بۇل وتە ۇلكەن داستارحان ادەبىنە جاتادى.

ەتنوگراف جازۋشى، سىنشى، پەداگوگ، فولكلور تانۋشى، اكادەميكبولات بوپاي ۇلى

massaget.kz