ەلىسحاننىڭ «تاڭعىت قاتىنى» - ءجادي شاكەن ۇلى
كىسى ءولىمى سيرەگەنمەن ءار شاڭىراقتان ازالى ۇندەر ۇزىلمەيتىن بولدى. ەلىسحان زايىپ اۋىلىنا ارنايى ادام جىبەرىپ، ونداعى شاقابايلار توبىنداعى احمەتقالي مولدانى شاقىرتتى. باياعى قىرى سىنبايتىن ءتىپ-تىك جاعا، كىرسىز، اقشاڭقان بوز كيىمنىڭ ءبىرى جوق. ەرتتەگەن ارعىماقتاي سىندارلى تۇلعاسى ەڭكىش تارتىپ، اققۇباشا ءوڭى توتىعا جارىلعان. ايەلى زۋراحان مەن قىزدارى راپيق تا اسا جۇدەۋ كورىنەدى. ەلىسحانمەن قۇشاقتاسىپ كورىستى. امان- سالەمنەن كەيىن باياعى قوڭىر ءۇنى جارىقشاقتانا شىعىپ:
- دۇڭگەننىڭ قىرعىنى قىزىلداردىڭ قىرعىنىنان اسىپ كەتتى. سەل بولىپ اققان قاندى ويلاسام، تۇسىمنەن شوشىپ ويانامىن. ەل اۋعان جىلى تۋعان سوڭ اتىن اۋعانباي قويعان ۇلىمنان ايىرىلىپ قالدىم. نە ءولى، نە ءتىرى ەكەنىن بىلمەيمىن. اللاعا دەگەن جۇرەگىم ءتۇزۋ سياقتى ەدى. شيەتتەي بالاپاندارىمدى ورىستىڭ اپانىنا تاستاپ ءبىر قاشىپ ەدىم، ەندى، مىنە، اۋعانبايىم دۇڭگەندەردىڭ قولىندا ءتىرى قالدى، - دەپ كوزىنە جاس الدى.
- ءبارى دە اللانىڭ سىناعى عوي، - دەپ اۋىر كۇرسىندى ەلىسحان، - وسى سىناق، وسى جىلاۋ قاي كۇنى بىتەدى. ول دا ءبىر اللانىڭ قولىندا. «كەبىن كيگەن كەلمەيدى. كەبەنەك كيگەن كەلەدى». اللادان اماندىعىن تىلە، بالاڭ تابىلادى.
احمەتقاليدىڭ ۇرت ەتتەرى سۋالىپ، كوزدەرى دە شۇڭىرەيىپ كەتىپتى. نۇرسىز جانارىن ءۇي ورتاسىنداعى وشاقتىڭ شەتىنەن دومالاپ كەتكەن ءبىر كەسەك تەزەكتىڭ بىقسي كوتەرىلگەن كوگىلجىم تۇتىنىنە قاداعان كۇيى كۇيزەلە كۇبىرلەپ وتىر:
- ءبارىن اللانىڭ بىلەتىنى حاق قوي. كەيدە ادامنىڭ ەسىنە قاي- قايداعى تۇسەدى. باياعىدا ەل مەن جەرگە قىزىلدار ۇكىمەتى ورناي باستاعاندا «اللادان كەيىنگى پاتشانىڭ ايتقانى ءۋاجىپ قوي» دەپ ءبىلىپ، قىزىلداردىڭ كومسومول قىزمەتىنە بەلسەنە جۇگىرىپ ەدىم. جاڭاشا وقۋعا ارنالعان مۇعالىمدەر كۋرسىنا بارىپ، كەلگەننەن كەيىن اۋىلداعى اقساقالداردى جيناپ الىپ: «وتكەن زامان ءوتتى، ونى قۋىپ قايتەمىز. ەسكىنى ايتىپ ەسىمىز شىققانشا، جاڭاشا وقۋدى دارىپتەيىك. بالالارىڭىزدى جاڭاشا وقۋعا بەرىڭىزدەر، ەلگە باس بولىڭىزدار» دەپ وزىمشە جول- جورىق كورسەتكەن بولدىم. كوپتىڭ ءبارى ءۇنسىز قالدى. ەسكىشە وقىعان، قارا سۇر ءوڭدى قابيدوللا دەگەن قاباساقال كىسى: ««جاقسىدان جامان تۋادى، ءبىر اياق اسقا العىسىز» دەۋشى ەدى، اكەڭ جايساڭباي شىعىسقا شىراي بەرىپ، قازاق تۇگىلى ورىستى شۇلعىتقان ەل سەركەسى بولاتىن. قاراماعىنداعى حالقىن قاناتتىعا قاقتىرماي، تۇمسىقتىعا شوقىتتىرماي، اق ولىممەن كەتىپ ەدى. سول ارۋاقتى اتانىڭ بالاسى دەپ قوعاداي جاپىرىلىپ الدىڭا كەلسەك، ەلدى ورىس قىلام، قىزىلدارعا جىعىپ بەرەم دەپ نە شاتپاقتاپ وتىرسىڭ؟! سەنى وقىعان، كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ دەپ ويلاۋشى ەدىك، جەتىسكەن ەكەنبىز. سەن ءوز جولىڭمەن ءجۇر، ءبىز ءوز جولىمىزبەن جۇرەمىز. ءبىراق جۇرەتىن جولىڭ قىزىلدىكى بولسا، قايدا بارساڭ دا قاعاناعىڭ اشىلماسىن، جولىڭ كەسىلسىن!» دەپ الاقانىن تەرىس جايىپ، بەتىن سيپاپ ەسىكتەن اتا جونەلىپ ەدى. قالعان قاريالار دا ىلەسە كەتكەن. ەندى ويلاسام سول سوزدەر شانشۋداي قادالىپ، كوكىرەگىمدە ءالى تۇينەپ تۇرعان سياقتى. مەنى قىرسىقتان ايىرماعان سول قارتتاردىڭ قارعىسى ما، كىم ءبىلسىن!
ايتارىن ايتىپ، سارقىلىپ السىن دەدى مە، ەلىسحان ۇندەگەن جوق. ءوز باسىنان وتكەن ەسكى كۇننىڭ اڭگىمەسىنەن كەيىن ەلدىڭ جولدا كورگەن بەينەتىنە اۋىسقان احمەتقالي:
- وزىمشە تالاي كىتاپ وقىپ ەدىم. ءبىراق جەر بەتىندە وسىنداي اۋىر قاسىرەتتىڭ بولعانىن، وسىنداي قاندى كوشتىڭ ۇزاق جول باسقانىن ەش جەردەن كورمەدىم. موڭعولداردىڭ اتتى اسكەرى تالاي جەردى كەزگەن شىعار. ءبىراق قاتىن- بالامەن، اۋىل- ايماعىمەن ەشكىم دە بۇلايشا كوشىپ كورگەن ەمەس، - دەپ مۇڭايا كۇرسىندى.
- سول شەجىرەنى ءبىز جازىپ جاتىرمىز. شەجىرە ءالى اياقتالعان جوق. قازاق دەگەن قالجىڭباس حالىق قوي. ويدا ورىسپەن ويناساق، قىردا قىتايمەن قالجىڭداستىق. دۇڭگەندەرمەن دە كوپ ءتوس قاعىستىردىق. موڭعول بولسا ەجەلگى ارىپتەستەرىمىز. ەندى، مىنە، دۇنيەنىڭ جوتاسىنا شىعىپ الىپ، تاڭعىتتارمەن تاجىكەلەسىپ ءجۇرمىز. اللا اماندىق بەرسە، الدىمىزدا اسىق اتىپ ويناۋعا قۇمارتىپ وتىرعان تالاي بالا كەزىگەدى. مىنە، تىرلىكتىڭ قىزىعى دەگەن وسى ەمەس پە؟ ! - ەلىسحاننىڭ ازىلىنە احمەتقالي عانا ەمەس، وتىرعانداردىڭ ءبارى دە ەزۋ تارتتى. ءۇي ءىشىنىڭ الاكەۋىم جارىعىندا تۇنەرگەن قاباقتاردىڭ ساتكە دە بولسا اشىلا قالعان كوڭىلدىلىكتەرى بايقالدى. وعان ورتاداعى وشاقتا قايناعان ەتتىڭ جاعىمدى ءيىسى قوسىلىپ، تالايدان بەرى مۇنداي كەشتى كورمەگەن اش- ارىقتاردىڭ تابەتى دە اشىلا باستادى.
ەرتەسى ەرتەمەن اۋىل ءۇيدى جاڭا ازانشىنىڭ داۋسى وياتتى.
- اللاھۋ اكبار، اللاھۋ اكبار...
بۇل وسى اۋىلعا ەندى احمەتقاليدىڭ يمام بولعانىنىڭ بەلگىسى ەدى.
تيبەتتىڭ سارى جونىنا قىس ەرتە ىلىنەدى ەكەن. ورمان- توعايسىز، قالىڭ جالاڭاش تاۋلار، ءار جەردە شاشىلىپ قالعان استاۋداي كولدەر مەن كولشىكتەر. پاناسى بولماعاندىقتان سۋىق ىزعار سۇيەكتى قاريدى. تەزەكتەن باسقا وتىن جوق. جۇرت سارعايىپ اينالا تاپتاۋرىنعا اينالعان سايىن تەزەكتىڭ ءوزى تابىلمايتىن بولدى. تۇرمانى تۇگەل ءۇي جوق. كوبى باسىن بۋعان قاراشا ۇيلەر مەن قالقيعان قارا قوستار. ءتىپتى كەيبىرەۋلەرى تاڭعىتتارشا شاتىرلاردا وتىر. قارا سيراق بالالار ءدىر- ءدىر ەتىپ، سۋىقتان بۇرىسكەن كەمپىر- شالدار كوگىلدىر تۇتىنگە كوزىن ساتىپ، وت باسىنا ەمىنەدى.
تاڭعىتتار ءۇستىرتتىڭ اۋاسىنا ابدەن ۇيرەنىپ العان با، جۇپىنى بولسا دا، الاڭسىز ءومىر ءسۇرىپ جاتقانداي كورىنەدى. وزدەرىندە تۇيە بولمايدى ەكەن. تۇيە كورسە ولەردەي قورقادى نەمەسە قىزىقتاپ قاراپ تۇرادى. كوشكەندە جۇكتەرىن قوداس- سيىرلار مەن قويلارعا ارتادى ەكەن. مۇنىسىنا قازاقتار دا تاڭ: «اتاڭنىڭ اۋزىن ۇرايىن، تاڭعىت اۋزىڭا ساڭعىت دەگەننىڭ ءوزى ەكەن عوي. و زاماندا، بۇ زامان قويعا جۇك ارتقان نە سۇمدىق!» دەپ سوگەدى كەپ. ال ءتىلىن بىلمەگەندىكتەن ولاردىڭ نە دەپ جۇرگەنىن كىم ءبىلسىن. مۇمكىن: «ەلدەن دە جەردەن دە ايىرىلعان قاشقىن قازاقتار، بىزگە اڭىرايا قاراعانشا، ولمەستىڭ كۇنىن ىزدەسەڭدەرشى» دەيتىن شىعار. بيىك كەزەڭدە ەتتى قانشا قايناتساڭ دا پىسپەيدى. سوندىقتان بولار، وزدەرى ەتتى دە نە شيكىلەي، نە شالا قايناتىپ جەي بەرەدى ەكەن.
تاڭعىتتاردىڭ قازاقتارعا كوزى ۇيرەندى مە، اۋەلدە جاقىنداماي الىس- الىس جۇرەتىن ەدى، قىس ءتۇسىپ قار ۇشقىنداي باستاعالى ولاردىڭ دا جىمىسقى ارەكەتى كوبەيدى. ونسىز دا ازايىپ قالعان اتتاردى ارت- ارتىنان ۇرلاي باستادى. ەلىسحاننىڭ «تاك- تاگىمەن» عانا ادەپ ساقتاپ كەلگەن جىگىتتەردىڭ دە شىدامى تاۋسىلدى. وسىنىڭ ءبارىن كورىپ، سەزىپ ءبىلىپ وتىرعان ەلىسحان ءبىر كۇنى وزدەرىن سىرتتاي باقىلاپ جاتقان تاڭعىت اسكەرىنە جەتىپ باردى:
- ءبىزدى نە ءوز جونىمىزگە جىبەرىڭدەر، نە بولماسا لاسا ۇلىعىنا جولىقتىرىڭدار. جاتا- جاتا سارى جامباس بولىپ ولەتىن بولدىق. ۇرىلارىڭ دا مازا بەرەتىن ەمەس. ەندى سۋىق قولدىلىقتارى مەن سۋماقى ارەكەتىن قويماسا ءوز ىستەگەندەرىن وزدەرىنە ىستەيمىز، - دەدى.
اسكەرباسى ءتۇسىن سۋىققا سالىپ:
- بىزگە نە قىل دەيسىڭ؟ ۇلىقتاردان جاۋاپ كۇتىپ جاتىرمىز. توسىڭدار، - دەپ تومىرىلدى.
تاڭعىتتار قازاقتارمەن اۋدارماشى سالىپ قىتايشا عانا سويلەسەتىن ەدى. تاڭعىت اسكەرباسىنىڭ اۋدارماشىسى بولىپ جۇرگەن ورتا جاستارداعى ايەل ءبىر ارەدىكتە ەلىسحانعا: «سىزبەن وڭاشا سويلەسەيىنشى» دەپ سىبىرلادى. «ءتۇسى جىلىدان تۇڭىلمە» دەگەندەي، ىلعي دا وزدەرىنە ءىش تارتىپ جۇرەتىن تاڭعىت ايەلىنە ەلىسحاننىڭ دا بۇيرەگى بۇرىلىپ تۇراتىن بولعان. ەلىسحاننىڭ قىتايشانى جاقسى تۇسىنەتىنىن بىلەتىن ول، ەڭ اۋەلى:
- سىزدەر قازاق دەگەن ۇلت بولاسىزدار عوي، ءا؟ - دەپ سۇرادى.
- ءيا، قازاقپىز.
- مەنىڭ قانىمدا دا قازاقتىڭ قانى بار.
ازىلدەپ تۇرعان بولار دەپ ونىڭ بەتىنە تاڭدانا قاراعان ەلىسحاننىڭ وتتى جانارىنان: «ءبىزدى اقىماق قىلماعان سەن قالىپ پا ەڭ» دەگەندەي سەس بايقاعان ايەل، قايمىعا ءتىل قاتتى.
- سىرعا بەرىك بولساڭىز ايتايىن. مەنىڭ شەشەم قازاق بولاتىن.
ەلىسحان سەنەر- سەنبەسىن بىلمەي اڭىرىپ قالدى. ايەل ءسوزىن ارى قاراي جالعادى.
- بۇدان قىرىق نەشە جىلدىڭ الدىندا وسى جەرگە قازاقتىڭ ءبىر باتىرى كەلگەن ەكەن. كەيىن سوڭىنان قۋىپ كەلگەن جاۋ قىرعانىن قىرىپ، قالعانىن تورعايداي توزدىرىپتى. مەنىڭ شەشەمنىڭ قىز كۇنى بولسا كەرەك. قالىڭ قىرعىننىڭ بىرىندە بىرنەشە بالا اداسىپ قالىپ، ەل كەزىپ، قايىر تىلەپ جۇرگەن جەرىنەن اكەمە كەز بولىپتى. باستابىندا ماقۇل بولماسا دا اشتان ولەتىن بولعان سوڭ امالسىز كونسە كەرەك. ەكى ۇلت دەگەنىڭمەن كەيىن تاتۋ- ءتاتتى وتباسىعا اينالىپ، بەس بالانىڭ اناسى بولدى. سول انام ولەر شاعىندا كوز جاسىن كول قىلىپ: «بالام، مەنىڭ ۇلتىم قازاق، قازاقتىڭ ءوزى تۇگىلى ءيتىن كورىپ ولسەم دە ارمانىم بولماس ەدى. قايتەيىن، تاعدىردىڭ جازۋى سولاي بولدى. ناعاشىڭ قازاق ەكەنىن، قازاقتىڭ باتىرى ەكەنىن ۇمىتپاي ءجۇر، ءبىر قازاق كورسەڭ سالەمىمدى جەتكىز، قولىڭنان كەلسە جاقسىلىعىڭدى ىستە» دەپ سوڭعى ءسوزىن ايتقان بولاتىن. لاسا اكىمشىلىگىندە جۇمىس اتقارىپ ءجۇرىپ «قازاقتار كەلىپتى» دەگەندە جانىمدى قويارعا جەر تاپپادىم. انامنىڭ اماناتى قۇلاعىمدا جاڭعىرىپ مازا بەرمەدى. اسكەرلەردىڭ اۋدارماشى ىزدەگەن ورايىن پايدالانىپ، سىزدەرگە ادەيى كەلگەنمىن. وڭاشا سويلەسۋدىڭ رەتى ەندى عانا كەلدى عوي، - شىقتانا قالعان كوزىنىڭ جيەگىن ۇزىن جەڭىنىڭ ءبىر ۇشىمەن سۇرتكەن ايەل، - انامنىڭ اماناتىن ورىنداعانداي بولدىم. ءسىزدى كورىپ ءارى قۋانىپ، ءارى جىلاعىم كەلىپ تۇر. انام ۇنەمى ىشىنەن ىڭىلداپ ءبىر ءاندى ايتا بەرۋشى ەدى، سونى ءسىز بىلەسىز بە؟ - دەدى.
ايەل ەلىسحاننىڭ مۇڭلى، تۇڭعيىعى تەرەڭ قوڭىرقاي كوزدەرىنە جاۋدىرەي قارادى. سول تۇڭعيىقتان كوتەرىلگەن ءموپ- ءمولدىر اعىندار لىقسي بۋىرقانىپ كوز شاناعىندا كولكي قالدى، ءبىراق اعىتىلعان جوق.
- قارا تاۋدىڭ باسىنان كوش كەلەدى،
كوشكەن سايىن ءبىر تايلاق بوس كەلەدى...
ەلىم- اي، جەرىم- اي... - دەپ، «ەلىم-اي» ءانىنىڭ ىرعاعىن كۇبىرگە جاقىن كۇڭىرەنگەن داۋىسپەن تولقىتا بەردى. ايەل ەندى شىن جىلادى. سويلەۋگە شاماسى كەلمەي كەمسەڭدەي شۇلعىپ: «ءدال سولاي، ءيا، ءيا، ءدال وسىلاي» دەي بەردى. ەلىسحاندى جەڭىنەن تارتىپ وڭاشالاعان ول وكسىك اتا سىبىرلاي سويلەدى:
- سىزگە سوڭعى ايتارىم، وسى جەردەن تەز كەتىڭىزدەر، ءبىزدىڭ ادامداردان ەش جاقسىلىق كۇتپەڭىزدەر. ءقازىر ورتالىق نانجيڭ ۇكىمەتى وزدەرى سوعىستان كوز اشا الماي جاتىر. بىرەۋدى بىرەۋ بىلمەيدى. بۇلاردىڭ ەندىگى ويى، سىزدەردى ءۇنسىز تۇقىرجىلاتىپ توزدىرىپ جىبەرۋ، نە كەرى كوشىرىپ، جوعارعى جاققا جاقسى اتتانۋ. وسىنى ايتايىن دەپ نەشە كۇن كوز ىلە المادىم. انام سەزىپ جاتقان شىعار، ەندى رازى بولاتىن شىعار. قوش بولىڭىزدار! وسىنى ايتقان ايەل ءوز توبىنداعىلارعا بۇرىلا بەرىپ، كىلت توقتادى. ەلىسحانعا جاقىنداپ:
- ۇمىتىپ بارادى ەكەنمىن. انامنىڭ التىن ساقيناسى بار ەدى، سىزگە سىيلايىن، ءبىر كەرەگى بولار، - دەپ، قالتاسىنان شىتقا تۇيىلگەن زاتتى ەلىسحاننىڭ قولىنا ۇستاتا بەردى. ەلىسحاننىڭ جۇزىنە ەزىلە قاراپ:
- ايتپاقشى، جاۋدان مەرت بولعان مەنىڭ باتىر ناعاشىم كىم بولدى ەكەن؟ - دەدى.
- بوكە، بوكە باتىر.
- بوكە، بوكە، - دەپ كۇبىرلەي الىستاپ، اياعىن جەڭىل الىپ بارا جاتقان ايەلدىڭ تۇلعاسىنا ەلجىرەي قاراعان ەلىسحان ونىڭ موينىنداعى قارىزىن ادا ەتىپ، كوڭىلدى قايتقانىن اڭعاردى.
«ويباي، ەلىسحان قازاقتى قويىپ، تاڭعىت قاتىننان تامىر تاۋىپ الىپتى» دەپ پىش-پىشتاعان جەلاۋىزداردىڭ بىردە- بىرەۋى دە بۇل اڭگىمەنىڭ جۇمباعىن بىلمەگەن كۇيى قالا بەردى.
تاڭعىت دالاسىنىڭ سۇيەكتى قاريتىن سۋىق جەلى ازىناي ۇلىپ، «ەلىم- اي، جەرىم-اي» دەگەن ءان زارىن الىستارعا اكەتىپ، مۇز شۋدالى اسپاننىڭ جاباعىلى باۋىرىنا ءسىڭىرىپ جاتتى.
(جازۋشى ءجادي شاكەن ۇلىنىڭ «قارالى كوش» رومانىنان ءۇزىندى)