قازاق جازۋشىلارىنىڭ جىلاتاتىن اڭگىمەلەرى
قورعانسىزدىڭ كۇنى - مۇحتار اۋەزوۆ
«قورعانسىزدىڭ كۇنى» وقىرماننىڭ كوز الدىنا بايىرعى قازاق اۋىلىنداعى كەدەيلەر ءومىرىنىڭ ءبىر كورىنىسىن تامىر-تەرەڭىنەن قوپارىپ اكەلىپ، بەيشارا، قورعانسىز جانداردىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىندەگى جان تۇرشىگەرلىك ازاپ پەن اۋىرتپالىقتى اسا شىنشىلدىقپەن اسەرلى باياندايدى. جازۋشى ءومىر شىندىعىن، زامان سيپاتىن، ادامنىڭ تىرشىلىك-تىنىسىمەن بايلانىستىرا، ساباقتاستىرا شەبەر اڭگىمەلەپ جەتكىزەدى.
وقيعا باستالعاننان-اق وقۋشىنى قورقىنىشتى ءبىر ۇرەي سەزىمى بيلەيدى. تاعدىر تاۋقىمەتىن ارقالاعان جۇدەۋ ۇيدەگى سوقىر ايەل، كارى اجە، جاس قىزدىڭ زارلاپ قالۋى كىمدى بولسا دا تەبىرەنتپەي قويمايدى. تەك اقان سياقتى قاتىگەز، جاۋىز بولىس قانا ءمىز باقپاي، ءوزىنىڭ ايۋاندىق بەت-پەردەسىن بىرتىندەپ اشادى، قارا نيەت اۋىل اكىمىنىڭ تاعىلىق قىلىقتارى اشكەرەلەنەدى. جاس قىزدى زابىرلەپ، زورلىق كورسەتۋى اقاننىڭ ازعىندىعىن، ادامگەرشىلىكتەن جۇرداي ەكەنىن دالەلدەيدى.
سونداي-اق وقىرمان اقان، قالتاي سياقتىلاردان ەشقانداي جاقسىلىق كۇتۋگە بولمايتىنىن ءتۇسىنىپ، ۇعىنادى. قورلىققا جانى توزبەگەن، جاۋىزدىقتىڭ قۇربانى بولعان عازيزانىڭ اكەسىنىڭ مولاسىنا بارىپ، ءۇسىپ ءولۋى سەبەبىن جازۋشى وتە انىق تا ءدال شەبەر سۋرەتتەيدى. قىزدىڭ ادام ايتقىسىز وزبىرلىق، قورلىققا شىداماي، بورانعا ۇرىنىپ، ءۇسىپ ولگەنى ايتىلعان.
41-جىلعى كەلىنشەك - شەرحان مۇرتازا
قالامگەردىڭ «41-جىلعى كەلىنشەك» اڭگىمەسىندەگى باس كەيىپكەرى - حاديشا. كۇيەۋى ماقسۇت وزگەلەرمەن بىرگە سوعىسقا اتتانعاندا ول نەبارى جيىرما سەگىز جاستاعى جاس كەلىنشەك بولاتىن. سوعىس اياقتالىپ، ءتىرى قالعان ەر-ازاماتتاردىڭ بارلىعى ەلگە ورالعاندا مۇنىڭ جارىنان حابار بولمايدى.
ولدىگە جورىعىسى كەلمەگەن جارىنىڭ وشاعىن سوندىرمەي، قارا شاڭىراقكا جالعىز يە بولىپ قالادى. قىزى جانار تۇرمىسقا شىعىپ، حاديشانى قولىنا العىسى كەلگەندە دە ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسى بولىپ، ماقسۇت ءۇيىنىڭ ءتۇتىنى وشپەگەنىن قالادى. وسىلايشا سارىلا، ساعىنا كۇتىپ بار جاس عۇمىرىن سوعىسقا اتتانعان كۇيەۋىنىڭ جولىن توسۋعا ارنايدى.
تورتاي مىنەر اق بوز ات - ورالحان بوكەي
اڭگىمەدە تورتايدىڭ باستان كەشكەندەرى، سوعىستان كەيىنگى قايعى-قاسىرەتتەرى باياندالعان. مىسالى: تورتايدىڭ اجەسىمەن اۋىلعا قونىس اۋدارۋى، بالالاردىڭ تورتايعا ءسىڭىسۋى، اكەسىنىڭ قازا تابۋى، ءوزىنىڭ بالالىق ارماندارى كىمنىڭ دە بولماسىن قۇلاعىنىڭ قۇرىشىن قاندىرارى انىق.
شىعارمادا جازۋشى بولىپ ەلىنە ورالعان جىگىت جاستىق شاعىندا تورتاي اتتى دوسىن ەسىنە الادى. ول دا جازۋشى بولۋدى ارمانداعان بولاتىن.
تورتاي جەتىم بالا، ءبىراق ءوزى بىلىمگە وتە قۇشتار، ەرتەدەن قارا كەشكە دەيىن كىتاپ وقيدى، جازۋشى، ۇلكەن ادام بولعىسى كەلەدى. قوعامعا ايتارى بار. ءبىراق، كۇندەردىڭ كۇنىندە كىتاپتارىن ورالحانعا بەرىپ تۇرىپ، «وراش، وسى كىتاپتاردى سەن وقىشى، ۇلكەن ادام بول، جازۋشى بول!»، - دەپ تىلەگىن بىلدىرەدى.
«امانداسا كەلگەن تورتايعا، ول شىعىپ سالەم بەرە العان جوق. باتىلى جەتپەدى. ۇيالدى. «تورتاي مىنەر اق بوز ات... مەنىڭ تاقىمىمدا كەتكەندەي ەدى... يەسىنە قايتارۋعا كەش ەدى...». اڭگىمەنىڭ جالپى ءتۇيىنى وسى.
ايگۇل كەمەلبايەۆا. شاشتى
ايگۇل كەمەلبايەۆانىڭ بۇل اڭگىمەسىندە 7 جاستاعى قازاق بالاسىن تۇرىكپەندەر ۇرلاپ كەتەدى. كەنجەبەك تۇرىكپەن جەرىندە ءجۇرىپ جىلقىشى تاسقۇلمەن تانىسادى. تاسقۇل دا قازاق. ونى دا جاس كەزىندە ۇرلاپ الىپ كەلىپ، جىلقىعا سالعان. سودان بەرى 60 جىل ول اتاجان بەكتىڭ جىلقىسىن باعادى. تۇرىكپەن جەرىندە ايتۋلى بايگە ءوتىپ، وعان اتاجان بەكتىڭ اتاقتى تۇلپارى دا قاتىسادى.
باي وسى جولى بايگەگە قارشاداي كەنجەبەك شاپسىن دەپ شەشەدى. وسىدان سوڭ تاسقۇل كىشكەنتاي كەنجەبەكتى ەلىنە قاشىپ كەتۋگە باۋلي باستايدى. بايگە كەزىندە باي-ماناپتاردىڭ الدىنان «ويباس-ويباس» دەپ قىپشاق اتاسىنىڭ اتىن شاۋىپ وتكەن بالا تۇرىكپەندەرگە جەتكىزبەي ەلىنە قاراي قاشا جونەلەدى.
قانات تىلەۋحان. شاتىرداعى ايەل
بۇل اڭگىمە قازىرگى قوعامدى، ادام جانىن اشىپ كورسەتەتىن شىعارمالاردىڭ ءبىرى. انار ەسىمدى ايەل شاتىردا ءومىر سۇرەدى. ونىڭ قىزى ايسامال قۇرماش اتتى اعاسىنا حابارلاسىپ اناسىن شاتىردان ءتۇسىرۋىن وتىنەدى.
قۇرماش پەن ايسامال بىرگە وسكەن. اناردىڭ تاعدىر جولى بالا كەزىنەن اۋىر بولادى. جاس كەزىندە اناسى جىندانىپ ولەدى. ءوزى كۇيەۋىنەن اجىراسىپ، قىزىن جالعىز وسىرەدى. وسىلاردىڭ بارلىعى ميىنا ارتىق سالماق سالىپ ءوزى دە جىندانا باستايدى.
سونىڭ سالدارىنان قىزى ەكەۋىنىڭ اراسىنا سالقىندىق ورنايدى. اڭگىمە سوڭىنا دەيىن وقىرماندى مازاسىز قالىپتا ۇستاپ تۇرادى.