قىتايدا باسىلعان اباي مەن مۇحتار مۇراسى
سول دوستىق ءداستۇردى جالعاعان شىڭ شىساي (1933-1944) شىڭجاڭ بيلىگىنە كەلگەننەن كەيىن، اسىرەسە 1933-1935 -جىلدار ارالىعىندا كەڭەس وداعىمەن تىعىز قارىم- قاتىناستا بولدى.
«شىڭ شىساي كەڭەس وداعىمەن «دوستاسۋ» ساياساتىن جۇرگىزدى. ءوزى كەڭەس وداعى بولشەۆيكتەر پارتياسىنا مۇشە بولدى جانە قىتاي (جۇڭگو) كوممۋنيستىك پارتياسىنا كىرۋدى ءوتىنىش ەتتى. وسى كەزدە كەڭەس وداعىنان ءبىرسىپىرا ماركسيزم- لەنينيزم شىعارمالارى، ءارتۇرلى عىلىمي، ادەبي كىتاپتار شىڭجاڭعا تارالدى. الماتىدان، تاشكەنتتەن باسپا ماشينالارى اكەلىنىپ، شىڭجاڭدا ۇيعىر، قازاق تىلدەرىندە تۇڭعىش گازەتتەر شىعارىلدى. سول كەزدە شىڭجاڭنىڭ جەر- جەرىندە اشىلعان ۇيعىرشا، قازاقشا جاڭاشا مەكتەپتەردىڭ وقۋلىقتارى دا تۇگەل كەڭەس وداعىنان اكەلىندى» («قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحى». شىڭجاڭ حالىق باسپاسى، ءۇرىمجى. 2005 -جىل. 5-بەت).
1935 -جىلى ىلەدە قازاق تىلىندە «توڭكەرىس تاڭى» اتتى گازەت شىعىپ، ونى اقىن تاڭجارىق جولدى ۇلى باسقاردى. التايدا ءشارىپحان جەڭىسحان ۇلى كوگەدايەۆ 1934 -جىلى كەڭەس وداعىنان باسپا ماشيناسىن الدىرىپ، 1935 -جىلى قازىرگى «التاي گازەتىنىڭ» تۇڭعىش سانى «شىڭجاڭ التاي گازەتىن» شىعاردى. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ باستالۋىمەن ستالين مەن شىڭ شىساي اراسى قوجىرادى.
الايدا 1944 -جىلعى شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرىلۋى جانە ونىڭ الدى- ارتىنداعى ۇگىتتىك جۇمىستار شاعىن ۇلتتارعا كوپتەگەن تيىمدىلىك الا كەلدى. كەڭەس وداعىنىڭ ارنايى ۇيىمداستىرۋىمەن قازاقستاندا احمەت بايتۇرسىن ۇلى الىپبيىمەن باسىلعان ۇيعىر، قازاق تىلىندەگى گازەت- جۋرنال، كىتاپتار شىڭجاڭعا كوپتەپ كىردى. قازاقستاندىق ادەبيەت ۇلگىلەرىنىڭ شىڭجاڭ قازاقتارىنا كەڭىنەن تاراۋى وسى كەزەڭنەن باستالدى.
كوپ وتپەي، ياعني 1949 -جىلى كوممۋنيستەر باسشىلىعىنداعى جاڭا قىتاي بيلىگى ورنادى دا، 1950 -جىلى كەڭەس وداعىمەن دوستىق كەلىسىمشارت نەگىزىندە جاڭا قارىم- قاتىناس قالىپتاستى. ادەبيەت جاعىندا الەم ادەبيەتىنىڭ وزىق ۇلگىلەرىمەن بىرگە، ماكسيم گوركي، ۆلاديمير ماياكوۆسكي، مۇحتار اۋەزوۆ شىعارمالارى شىڭجاڭعا تارادى.
«قىتاي ۇكىمەتى ازاتتىق كەزەڭى اتاعان 1949-1957 -جىلدار ارالىعىنداعى كەزەڭدە دە قىتاي قازاقتارى مەن كەڭەس وداعى قۇرامىنداعى قازاقستان قالامگەرلەرىنىڭ بايلانىسى ءبىرشاما تەرەڭ بولدى. 1956 -جىلى ءسابيت مۇقانوۆ، 1957 -جىلى عابيت مۇسىرەپوۆ قىتاي جەرىندەگى قازاق قالامگەرلەرى اراسىندا بولىپ قايتتى. ءتىپتى سول جىلدارداعى شىڭجاڭ جازۋشىلار وداعىنىڭ قۇرىلۋىنا دا قازاقستاندىق قالامگەرلەردىڭ اقىل- كەڭەسى مەن ۇلەسى مول بولدى» (ج. شاكەن ۇلى «قىتاي قازاقتارىنىڭ ادەبيەتى»، زەرتتەۋلەر. 2018-جىل، الماتى، Palitra Press).
م. اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» رومان- ەپوپەياسى وسى جىلداردا شىڭجاڭ قازاق وقىرماندارىنىڭ قولىنا ءتيدى. ءسويتىپ اتالعان جىلدار ىشىندە قازاقستاندىق قازاق اقىن- جازۋشىلارىنىڭ شىعارمالارى شىڭجاڭ قازاقتارىنا كەڭىنەن تارالۋمەن بىرگە ءبىرقاتار ەڭبەك قىتاي تىلىنە اۋدارىلا باستادى.
ابايدىڭ ولەڭدەرىن، قاراسوزدەرىن جانە مۇحتار اۋەزوۆتى حان تىلىنە العاشقى ءتارجىمالاۋشى قىتاي ەلىندەگى سىبە ۇلتىنان شىققان قاباي. شىن ەسىمى حا حۋانجاڭ. ول ش ۇ ا ر ينستيتۋتىنىڭ ورىس ءتىلى فاكۋلتەتىن ءبىتىرىپ، 1973 -جىلعا دەيىن ىلە ايماعىنىڭ كۇنەس، نىلقى اۋداندارىندا ءارتۇرلى قىزمەتتەر اتقارعان. 1973 -جىلى بەيجىڭدەگى «ۇلتتار باسپاسىندا» رەداكتور، اۋدارماشى بولىپ جۇمىس ىستەگەن. قىتاي، ورىس، قازاق تىلدەرىن تولىعىنان مەڭگەرگەن.
قابايدىڭ ابايدى اۋدارۋى 1950 -جىلداردىڭ ورتا كەزىنەن باستاۋ الادى. 1955 -جىلى ول ابايدىڭ «ەسكەندىر» اتتى پوەماسىن قىتاي تىلىنە اۋدارىپ، بەيجىڭدە شىعاتىن «اۋدارمالار» (8-سان) جۋرنالىندا شىعارعان ەكەن. 1958 -جىلى ابايدىڭ پوەمالارىنىڭ اۋدارماسىن توپتاپ، «اباي داستاندارى» دەگەن اتپەن «حالىق ادەبيەتى باسپاسىنان» كىتاپ ەتىپ شىعارادى. سول جىلى ۇرىمجىدە شىعاتىن «ءتاڭىر تاۋ» (8-سان) جۋرنالىنا «قازاقتىڭ ۇلى اقىنى - اباي» دەگەن ماقالاسىن قىتاي تىلىندە جاريالايدى.
1982 -جىلى «ابايدىڭ تاڭدامالى ولەڭدەرىن» ، 1984 -جىلى «ابايدىڭ قاراسوزدەرىن» جەكە- جەكە شىڭجاڭ حالىق باسپاسىنان قىتاي تىلىندە كىتاپ ەتىپ شىعاردى. 1993 -جىلى ابايدىڭ 150 جىلدىق تويىنىڭ قارساڭىندا «اباي شىعارمالارىنىڭ تولىق جيناعىن» قىتاي تىلىندە اۋدارىپ، دايىنداپ، بەيجىڭدەگى «ۇلتتار باسپاسىنان» شىعاردى. جيناققا ابايدىڭ 168 ولەڭى، 3 پوەماسى، 45 قارا ءسوزى، «ءبىراز ءسوز قازاقتىڭ قايدان شىققانى تۋرالى» اتتى ەڭبەگى كىردى. قاباي ەندىگى جەردە م. اۋەزوۆتىڭ «اباي» جانە «اباي جولى» ەڭبەكتەرىن ءتارجىمالاۋعا كىرىستى. 1997 -جىلى «ابايدىڭ» 1-تومى بەيجىڭدەگى «ۇلتتار باسپاسىنان» قىتاي تىلىندە جارىق كوردى. ول مۇنىمەن توقتاپ قالماي، 1995 -جىلى قىركۇيەكتە «ۇلتتار باسپاسىنان» «ابايدى زەرتتەۋگە ارنالعان ماقالالار جيناعىن» قىتاي تىلىندە شىعاردى. اتالعان جيناققا م. اۋەزوۆ باستاعان ابايتانۋعا قاتىستى قازاقستاندىق قالامگەرلەردىڭ ەڭبەگى كىرۋمەن قاتار، ءوز تاراپىنان جازىلعان 14 ماقالاسى دا ەنگەن.
1991 -جىلدان كەيىنگى تاۋەلسىزدىك كەزەڭى ەكى ەل قازاعىنىڭ قارىم- قاتىناسىنا كەڭ جول اشتى. قازاق اقىن- جازۋشىلارىنىڭ كىتاپتارى شىڭجاڭدا جارىق كورۋى ۇردىسكە اينالدى.
ءبىر م. ماقاتايەۆ شىعارمالارىنىڭ ءوزى 8 رەت باسىلىم كورگەن. م. اۋەزوۆ، س. مۇقانوۆ، ع. مۇسىرەپوۆ، ا. نۇرپەيىسوۆ، ءى. ەسەنبەرلين، م. ماعاۋين، و. بوكەيەۆ، ا. كەكىلبايەۆ، ق. مىرزاليەۆ، ت. ايبەرگەنوۆ، ت. مولداعاليەۆ، م. شاحانوۆ، م. ايتقوجينا، ن. كەلىمبەتوۆ، ر. وتارباي، ق. اشە ت. ب. قالامگەر كىتاپتارى بىرىنەن سوڭ ءبىرى جارىق كوردى. بۇل جاقسى باستاما وسى كۇندەرگە دەيىن جالعاسىپ، تەك كىتاپ تۇرىندە عانا ەمەس، شىڭجاڭدىق باسىلىمداردىڭ بارىندە دە قازاقستاندىق اۆتورلاردىڭ شىعارمالارى جاريالانىپ كەلەدى.
اباي مەن مۇحتاردى قىتاي تىلىنە ارنايى اۋدارۋمەن اينالىسقان ەكىنشى قالامگەر- جازۋشى، اۋدارماشى قايشا تاباراك قىزى.
ق. تاباراك قىزى ادەبي جاسامپازدىقپەن قوسا، اۋدارماشىلىق جۇمىسىمەن اينالىسىپ، قازاق تىلىندەگى شىعارمالاردى قىتاي تىلىنە اۋدارۋدا ۇلكەن مىندەتتى ۇستىنە الىپ، «ەلجاۋ كۇنبي» (س. جانبولاتوۆ)، «جان» (ب. قۇسبەگىن) (1-توم)، «تاڭجارىق ولەڭدەر جيناعى»، «ەرتىس كىلكىپ اعادى»، «قازاق ەرتەگىلەرى»، «قۇز باسىنداعى اڭشىنىڭ زارى» قاتارلى كەسەك-كەسەك روماندارمەن بىرگە م. اۋەزوۆ، م. شاحانوۆ، م. ماقاتايەۆ شىعارمالارىن قىتاي تىلىنە اۋداردى. م. اۋەزوۆ باستاعان قازاقستاندىق قالامگەرلەر ەڭبەگى شىڭجاڭ قازاق ادەبيەتىنىڭ قالىپتاسۋىنا، دامۋىنا يگى ىقپال جاسادى.
1933-1935، 1955-1957 -جىلدار ارالىعىنداعى قىتاي- كەڭەس وداعى دوستىعى جانە ەكى اراداعى ۇزاق مەرزىمدىك توڭ جىبىگەن 1980-جىلداردىڭ ىشىندە «قاراعاندى»، «بوتاگوز»، «قازاق سولداتى»، «اباي»، «اباي جولى»، «ۇلپان»، «قان مەن تەر» سياقتى تۋىندىلار ءارتۇرلى جولدارمەن قولدان قولعا ءوتىپ، وقىرمان ءشولىن قاندىردى.
شىڭجاڭ قازاق ادەبيەتىندەگى تاريحي تاقىرىپتاعى روماندار، مەيلى، سان جاعىنان بولسىن، مەيلى، ساپا جاعىنان بولسىن، شىڭجاڭنىڭ بۇگىنگى ادەبيەتىنە وكىلدىك ەتەدى. دەسە دە، بۇل رومانداردا ءبىر ورتاق ەرەكشەلىك بار دەسە، ول - مۇحتار اۋەزوۆتەي قارا ناردىڭ سوڭىنان ەرگەن بوتا- تايلاقتاردىڭ ادەبيەت كوشىن كەرۋەنگە اينالدىرعانى دەر ەدىك. جانە دە بۇل رومانداردا ءبىر ورتاق كەمشىلىك بار دەلىنسە، ول دا وسى كوشتىڭ شيىرىنان شىعا الماعانىمىز دەپ مويىندار ەدىك.
شىڭجاڭ قازاقتارى ابايدى قالاي تانىسا، م. اۋەزوۆتى دا سولاي تانىدى. ءتىپتى شىنايى ومىردەگى اباي بەينەسىنەن گورى، اۋەزوۆ قالامىنان تۋعان «اباي» ولارعا بارىنشا «تانىس» بولدى. اۋەزوۆتىڭ ابايدىڭ كوركەم بەينەسىن جاساۋى - شىڭجاڭ قازاق قالامگەرلەرىنە ۇلگى- ونەگە بولدى. وسى جولدى ۇلگى تۇتقان قازاق قالامگەرلەرى كوپتەگەن روماندى ومىرگە اكەلدى. وسىلايشا، شەتەل قازاق ادەبيەتى ءۇشىن ۇلى تۇلعا - مۇحاڭ ۇستازدىق مىنبەرگە كوتەرىلىپ، ەل جادىنان وشپەستەي ورىن الدى.
ءجادي شاكەن ۇلى، جازۋشى
Egemen Qazaqstan