كوڭىل- كۇي ءھام اينالا

استانا. قازاقپارات - جازۋشى، دراماتۋرگ اكىم تارازي: «ءبىزدىڭ كوپ جازۋشىلار قاجەتى بولسىن، بولماسىن كوركەم تابيعاتتى جەرىنە جەتكىزە سۋرەتتەپ وتىرىپ الادى.

ول ءجاي عانا شىعارماداعى ورتا عوي. ال، ورتانى قاجەتىنە قاراي عانا پايدالانۋ كەرەك ەمەس پە؟ تاۋسىلمايدى. كەيدە ءتىپتى وقيعا نەشە پاراقتى اۋدارعاندا دوڭعالاعى قۇر اينالعان ارباداي باياعى ورنىندا تۇرىپ الادى. تابيعات كوبىنە كەيىپكەردىڭ كوڭىل- كۇيىنە قاراي سۋرەتتەلىنەدى.

مىسالى، كوڭىل- كۇيىڭ كەرەمەت بولسا «شىركىن، مىنا جەلدىڭ كەرەمەتى- اي!» دەيسىڭ. ءجۇنجىپ، سىركەڭ سۋ كوتەرمەي تۇرسا، «مىناۋ نەدەگەن سۇرەڭسىز جەل» دەيسىڭ. ءتىپتى، كوڭىلدى شاعىڭدا «قانداي عاجاپ جارقىراعان اشىق اسپان»، سالىڭ سۋعا كەتكەن كۇنى «تاس توبەدەن شاقىرايىپ» تۇرادى»، دەيدى.

بۇل كاسىبي پروزانىڭ كانىگى تارلانى، ۇستاز اكىم تارازيدىڭ ستۋدەنتتەرگە وقيتىن دارىستەرىنىڭ ءبىر پاراسى. ءارى قاراي سالماقتى بىزگە اۋدارادى. تابيعاتتى كەيىپكەردىڭ كوڭىل- كۇيىمەن، ومىرىمەن استاستىرا سۋرەتتەگەن قاي شىعارمانى وقىعانىمىزدى، قالاي تۇيسىنگەنىمىزدى سۇرايدى. سوندا بىردەن ويىمىزعا قازاق پوەزياسىنىڭ حاس جۇيرىگى ەسەنعالي راۋشانوۆتىڭ «وسى اۋىلدا ءبىر قۇداشا بار- دى» دەپ باستالاتىن قۇشاعى قۇپياعا تولى ولەڭى ورالىپ ەدى. الدىمەن اسىقپاي، اپتىقپاي ولەڭنىڭ بۋىن- بۋىنىنا ءتۇسىپ جاتقا وقيمىن:

وسى اۋىلدا ءبىر قۇداشا بار- دى،

قۇداشا بار- دى قىلىعى بالداي.

تاراق قىپ، ايحاي، بۇلا سامالدى،

تارقاتىلاتىن بۇرىمى قانداي.

سۇيەدى تاۋدى، سۇيەدى جەلدى،

شىرقايدى كىلەڭ «قاعىنعان» ءاندى.

كۇمىس پيالامەن جيەگى زەرلى

بوزا ۇسىنعانى جادىمدا قالدى.

شولپان ەدى ءوزى، ۇركەر ەدى ءوزى،

قيالداپ سونى كەشكەن ەم ەلەس.

ەكى- ءۇش جاس مەنەن ۇلكەن ەدى ءوزى،

ەكى- ءۇش جاس نە ول؟ ەشتەڭە دە ەمەس.

ويانام ىلعي... ء تۇس كورىپ ءتاتتى،

«ايگولەك» ويناپ پەرىشتەلەرمەن.

قۇداعي ءبىزدىڭ تىستەنىپ باقتى،

سالقىن باس يزەپ كورىسكەن ەلمەن.

الاعايلى شاق، بۇلاعايلى شاق،

كۇرسىنەم، ىشتەي كۇلەمىن داعى.

تاۋ ءبىزدىڭ كارى قۇداعيعا ۇقساپ

تۇنەرىپ العان، بۇ نەعىلعانى؟

اينالا جىم- جىرت. قاراڭعى مۇلدە.

اي تۇر ءىلىنىپ تىنىش قيادا.

تىنعان بولدى عوي سامال بۇگىندە،

سىنعان بولدى عوي كۇمىس پيالا.

اۋديتوريا سىلتىدەي تىنادى.

«ال، ءارى قاراي سويلە!» دەگەندى كوزبەن ايتىپ، ۇزدىگە قارايدى ۇنسىزدىك. شىركىن ولەڭ، ءبارىن ايتىپ تۇر- اۋ! شىنى كەرەك، مۇنداي ولەڭنەن كەيىن قارا ءسوز سويلەۋ اۋىزدىق باسىپ ارىنداپ كەلە جاتقان اتىڭنان ءتۇسىپ جۇقا تابان باتىڭكەڭمەن تىپىڭ- تىپىڭ جەر باسىپ جاياۋ جۇرگەندەي جايسىز سەزىلەدى. ءبىراق، ونىڭ دا قاجەتى ءھام قىزىعى بار...

قاراڭىز، ولەڭدەگى «الاعايلى شاق، بۇلاعايلى شاققا» دەيىنگى تابيعات قانداي عاجاپ! قانداي سۇلۋ! قانداي كەرەمەت! بۇل ءوڭىردىڭ بۇلا سامالى دا بۇرالا باسىپ، بۇلقىنىپ ءوسىپ كەلە جاتقان ەركە قىزدىڭ بۇرىمىمەن ويناۋ ءۇشىن ەسەتىندەي، بۇل ءوڭىردىڭ جەلى دە ەركە قىز كەيدە ەرىگىپ، كەيدە ەلىگىپ شىرقايتىن قاعىنعان اندەردى قاعىپ اكەتىپ جارتاستان جارتاسقا جەتكىزىپ جاڭعىرىقتىرۋ ءۇشىن سوعاتىنداي، وعان بويىن جاستىقتىڭ جالىن لەبى شارپىپ وتكەندەي كارى دەنەسى بالقىپ تاۋ دا قۋاناتىنداي، بۇل وڭىرگە تەلمىرە قاراعان شولپان مەن ۇركەر اسپاندا تۇرىپ «اناۋ قىز - مەنمىن، اناۋ قىز - مەنمىن» دەپ تالاساتىنداي، ءتىپتى ونى مىناۋ ءبىر بوز جىگىتكە ونان دا بالعىن، ونان دا ۋىز، ونان دا جاس كورسەتۋ ءۇشىن ەكى- ءۇش جاسى ەل كوزىنەن اۋلاققا قاشقانداي، ەل دە ونى قۋزالاپ، ەرە قۋمايتىنداي.. . مىنە! سۇلۋ، پاك، ەركە، قىلىقتى قىزدىڭ اينالاسى! ەندى مۇنداي قىزى بار انا قايتپەك؟ وعان دا اينالا جۇرتتىڭ كوزىمەن قاراپ كورەلىك.

اناۋ ءبىر ءجاتتا كەپ جالپىلداپ امانداسقان كەمپىرگە، شالعا سالقىن باس يزەپ، «ە- ە- ە، بۇل دا قىزىمنان دامەلى ءبىر بەيشارا دا» دەپ سامارقاۋ قاراپ قويادى. سويتپەگەندە قايتەدى، ونىڭ ۇلى مۇنىڭ قىزىنىڭ تەڭى مە ەدى؟.. كوڭىل جارىتپايدى. قايدا الگى بەدەلىنەن بەل قايىسقان باي- باعلان، بي مەن بەكتەر؟!. اتتەڭ! اناۋ ءبىر ويناقتاپ ءجۇرىپ وت باسىپ العان «الاعايلى شاق، بۇلاعايلى شاق...» بولماعاندا عوي، قۇداعيدىڭ وسى ءبىر وتىرىسىنىڭ سوڭى سوندايدا ءبىر سالتاناتقا ۇلاسار ما ەدى. ەندى نە بولدى؟ قۇداعيدىڭ ەندىگى (سىرتقى) بەينەسىن كورسەتىپ تابالاماي- اق قويالىق. ىشكى الەمىن كورگىڭىز كەلسە تاۋعا قاراڭىز، انە: «تاۋ ءبىزدىڭ كارى قۇداعي قۇساپ، تۇنەرىپ العان، بۇ نە عىلعانى؟». تۇنەرىپ العان. ەندى الگى ءبىر سالەمىن الماي قويعان اناۋ ءبىر كەمپىر «شوق، شوق!» دەپ تابالاپ جاتقانداي، اناۋ ءبىر شۇيىركەلەسىپ وتىرعان توپ قاتىن وسىنىڭ قىزىن وسەكتەپ جاتقانداي، قىزى تۋرالى ءتاتتى ءتۇس كورىپ وياناتىن، قولى جەتپەي جۇرگەن اناۋ ءبىر بوز جىگىت كۇلىپ وتىرعانداي...

ءبىراق ونىڭ باسىندا دا ەكىۇداي حال: «كۇرسىنەم ىلعي كۇلەمىن داعى». وسى قىزدى سونشا ءبىر قول جەتپەسكە بالاعان قانداي اقىماق ەدىم دەپ كۇلەدى، وسى قىزدىڭ مۇمكىن الدانىپ، مۇمكىن اربالىپ «الاعايلى شاققا» ۇرىنعان الاڭعاسارلىعىنا كۇرسىنەدى. ەندىگى تابيعات: «اينالا جىم- جىرت، قاراڭعى مۇلدە، اي تۇر ءىلىنىپ تىنىش قيادا». قىزىق قايشىلىق. اي تۇر، ءبىراق اينالا قاراڭعى. ويتكەنى، ول ءولى. ءولى زات سولاي ءى لى نىپ تۇرادى. ول - وكىنگەن، وپىنعان، ءولى، نۇرسىز قىز جانارى نەمەسە وسىنداي كوڭىل- كۇيدەگى قىز كوزىنە تۇسكەن اي. مۇمكىن ول ءولى قىزدىڭ ءوزى مە؟.. نە دەسەك تە ەندى ول شولپان، ۇركەر تۇگىلى ايدىڭ نۇرىن سەزىنە المايدى. «تىنعان بولدى عوي سامال بۇگىندە». ءتىپتى، باياعى بۇرىمىن سىيپاپ، سىلاڭداي قاشاتىن سامالدى سەزبەيدى. وسى قىز وسىنداي ءبىر كۇيگە ءتۇسىپ قالدى- اۋ دەپ، سول قىزدىڭ كوڭىلىنە بولا تابيعات اعىسىن وزگەرتپەيتىنى، سامالى توقتاپ قالمايتىنى تۇسىنىكتى عوي، تىنعان سامالدى ءبىز ايدان بيىك ارى «الاعايلى شاقتا» اياق استىنا قۇلاعان قىز كوڭىلىنىڭ قاياۋى، اۋىر ءحالى ەكەنىن قاپىسىز ۇعامىز. «سىنعان بولدى عوي كۇمىس پيالا...»، دەپ كۇرسىنىپ، ءۇنسىز قالامىز... تولەگەنمەن وتكەن ءتۇننىڭ بايانىن ءۇنسىز، ءتىلسىز ۇعىندىرعان قىزجىبەكتىڭ ۋىسىنان شاشىراعان مارجان سىندى كۇمىس پيالا... «سىنعان بولدى عوي...». الەمدە جوق ءسوز ادەبى. قازاقتان وزگە ەشبىر جۇرت سەزىنە الماس سىرلى پوەزيا - ۇلتتىق پوەزيا! ول ەندى بۇل ولەڭنىڭ ءوز الدىنا بولەك اڭگىمەسى، بولەك قىرى!..

***

كوڭىل- كۇيمەن دە اينالا وزگەرەدى. ءتىپتى ءاننىڭ ىرعاعى مەن ءاتىردىڭ ءيىسى دە وزگەرەتىن سەكىلدى. جاس جازۋشى ەسبول نۇراحمەتتىڭ «ءاتىر» دەيتىن ءبىر اڭگىمەسىنەن سونى اڭعارىپ، ەسەنعالي ولەڭىندەگى كوڭىل- كۇي ءھام اينالامەن ۇندەستىرىپ ەدىك.

ۇلاربەك نۇرعالىم ۇلى

ەگەمەن قازاقستان. 2017