بەيسەن سۇلتان ۇلى. دايىردىڭ جۇمباعى
دايىر تاڭەرتەڭ ەرتەلەتە جۇمىسقا كەلدى. ونىسى كەشە كەشتە ءوز كوزىمەن كورگەن ەرەكشە «قىلمىستىق ىسكە» بايلانىستى بولاتىن. سونى تۇنىمەن ويلانعان دايىر اۋداندىق ساقشى مەكەمەسىنە مالىمدەپ، قىلمىسكەردى ۋاقتىسىندا ۇستاپ، جازاسىن بەرۋ كەرەك دەگەن بايلامعا كەلگەن. ءبىر ويىندا بۇنى كورمەگەن، كورسەدە ەلەمەگەن كىسىمسىپ جۇرە بەرسەم دەپتە كوردى. ءبىراق، بۇل جاعىمسىز ويىنان شوشىپ كەتتى. سەبەبى مۇنداي ءىستى ىستەپ وتىرعاندار كوشەدە جۇرگەن جىندى- جىبىردىڭ ءبىرى ەمەس، اۋىلدا وزىنشە ورنى بار، باستىقسىماق باقتالاستارىنىڭ ىستەتىپ وتىرعانى. مەن قازىردەن بۇلاردىڭ «ويىنىن» ەسكەرمەي كەتە بەرسەم ەرتەڭگى كۇنى «بالاقتاعى ءبيت باسقا شىقتىنىڭ» كەرى بولادى دەپ شەشتى...
***
ەسىكتەن كىرە ورنىنا وتىرماستان داكەڭ تەلەفونعا قولىن سوزدى. باعىتى اۋداندىق ىشكى ىستەر ءبولىمىنىڭ باسشىسى باعداتتىڭ كابينەتى.
- سالەمەتسىز بە... دەگەن حاتشى قىزدىڭ داۋىسى ەستىلدى.
- ماعان باعداتتى جالعا، - دەدى داكەڭ قاتقىل ۇنمەن.
- ءسىزدى كىم دەيىن...
- دايىر دەسەڭ بولدى، ءوزى بىلەدى.
- كەشىرىڭىز، ءوزىڭىزدى تولىقتاي تانىستىرا كەتىڭىزشى، قايسى دايىرسىز... دەدى حاتشى قايتا وتىنە سۇراپ.
تابيعاتىنان قالالىقتاردىڭ مادەنيەتشىلدىگىن جانى سۇيە بەرمەيتىن دايىرعا «تولىقتاي تانىستىرا كەتىڭىزشى، قايسى دايىرسىز» دەپ سىزىلا قويعان حاتشى قىزدىڭ سۇراعى ۇنامادى. ول قاتتىراق كەتتى:
- وي قارعام، سەندەردىڭ قانشا دايىرلارىڭ بار ەدى ا، وسى اۋداندا مەنەن باسقا دايىر جوق. باستىعىڭا ايتساڭ بولدى، ءوزىڭىز جاقسى تانيتىن دايىر دەپ. سوندا كىم ەكەنىمدى بىلەدى، - دەپ دۇرسە قويا بەردى.
كوپتەن بەرى بۋاز سيىرىمنىڭ باسىن اۋىلداسىنىڭ ۇيىنەن تاپتىم دەپ شۋلاتىپ، سونىڭ داۋىمەن ساقشى مەكەمەسىنىڭ ەسىگىن توزدىرىپ جۇرگەن دايىر اتتى كىسى بار ەدى. سول ەسىنە تۇسە كەتكەن حاتشى قىزدا سۇراعىن كەلتە قويدى.
- ءا، ءسىز الگى بۋاز سيىردىڭ داۋىمەن جۇرگەن دايىرسىز با، - دەپ قالدى.
ول ىشتەي «بۋاز» دەگەندى ايتپاي، سيىرىن دەي سالسام بولاتىن ەدى دەپ جىلدام وكىنىپ قالدى. ءبىراق ايتىلار ءسوز ايتىلىپ كەتتى.
حاتشى قىزدىڭ «بۋاز سيىرىن داۋلاپ جۇرگەن دايىرسىز با» دەگەن ءسوزى بىردەن شامىنا تيگەن اۋىل اكىمى دايىر شارت كەتتى.
- وي اينالىپ كەتەيىن، ەندى بۋاز سيىرعا اپارىپ تىركەدىڭ بە؟ مەن دەگەن كەڭشار اۋىلىنىڭ اكىمى دايىر جۇبانعان ۇلىمىن. ەندى ۇقتىڭ با؟ قازىرگىنىڭ ادامدارىنا ءبىر ءمانساپ تيە قالسا كەڭسەسىنە كىرۋ، ونىمەن سويلەسۋ دەگەن مەملەكەت باسشىسىنا كەزدەسىپ، سويلەسۋدەن قيىن بوپ كەتتى ەي... وسى سوزدەرىن ايتىپ جاتىر ەدى ار جاعىنان، «اللو» دەپ گۇر ەتە قالعان ەر ادامنىڭ داۋىسى ەستىلدى.
قىزدىڭ قۇلاعىنا «اكىم» دەگەن ءسوز ەستىلىسىمەن باستىققا بىردەن جالعاپ جىبەرگەن ەكەن.
- وۋ باقا، اسسالامۋ الەيكۋم. ءۇي-ءىش امانشىلىقتا ما؟ مەن دايىر عوي، كەڭشار اۋىلدىق وكرۋگىنىڭ اكىمى. باسقا اڭگىمەنى تۇرا تۇرايىق، ءبىزدىڭ اكىمدىككە دەرەۋ جەتىڭدەر. ءوزىڭ كەل جانە جالعىز كەلمە، مىقتى مىقتى تەرگەۋشى، بارلاۋشىلارىڭدى ەرتە كەل. ءبىزدىڭ اۋىلدا توتەنشە ءبىر وقيعا بولدى، تەز جەتىڭدەر تەز، دەپ تەلەفوندى قويا سالدى.
جيىرما بەس جىلدان استام ۋاقىتتىق جۇمىس تاجىريبەسى بار پوليتسيا باستىعى بۇنداي قىسقا قايىرعان مالىمدەۋدى ومىرىندە ءبىرىنشى رەت باسىنان وتكىزىپ وتىر. تالاي ۇلكەندى- كىشىلى، اۋىر-جەڭىلدى دەلولاردى تەكسەرىپ، كوزبەن كورىپ، قۇلاقپەن ەستىپ، ابدەن ەتى ۇيرەنىپ كەتكەن باعدات مىناداي شۇعىل شاقىرتۋدى ەستىگەندە شىنىمەن ءوزى ابدىراپ قالدى. جانە حابارلاپ وتىرعان ادەتتەگىنىڭ ءبىرى ەمەس بىلدەي ءبىر اۋىلدىڭ اكىمى. ونىڭ ۇستىنە كەڭشار اۋىلدىق وكرۋگىنىڭ اكىمى. كەڭشار بۇل اۋدانداعى ەڭ باي، حالىق سانى دا مول سەلولىق وكۋرگ بولاتىن. دەرەۋ حاتشىسىنا الگى حابارلاسقان ادامعا قايتا حابارلاسىپ، ءىستىڭ انىق-قانىعىن ءبىلۋدى تاپسىردى.
حاتشى قىز دايىرعا تەلەفوندى قايتا جالعاپ، بولعان وقيعانىڭ ناقتى ءمان-جايىن ايتۋدى سۇرادى. باستىقتىڭ قانداي جاعداي بولسادا بارۋعا قولى تيمەيتىنىن، اۋداندىق اكىمشىلىككە جينالىسقا كەتكەلى وتىرعانىن ايتتى. بۇل سوزدەردى ەستىگەن داكەڭ ساقشى باستىعىنا عانا ايتاتىنىن جانە بۇل ماسەلەنى(دەلونى) تەك اۋداندىق ساقشى باستىعىنىڭ تىكەلەي نازارىندا بولسا عانا اشا الاتىن كۇردەلى دەلو ەكەنىن ەسكەرتتى. حاتشى قىز دايىرمەن تاعى ءبىراز تاجىكەلەسىپ كورىپ ەدى، العان بەتىنەن قايتپايتىن ادام ەكەنىن ءبىلىپ باعدات مىرزاعا قايتا جالعاۋىنا تۋرا كەلدى.
- باعدات مۇقان ۇلى ءوتىنىپ سۇرايمىن تەك ءوزىڭىز كەلىڭىز، اناۋ-مىناۋدى ەمەس ورىنباسارلارىڭىزدى دا قالدىرماڭىز. مۇنداي سۇمدىقتىڭ بولاتىنىن ءوز كوزدەرىمەن كورىپ، قىلمىسكەردى تاۋىپ قايتسىن، دەپ ءبىراق توقتالدى اۋىل اكىمى. باعدات نە وقيعا بولعانىن سۇراپ ەدى ايتقىزا المادى.
«نە بولعانىن كەلگەن سوڭ كورەسىڭ» دەگەن سوزدەن تانار ءتۇرى جوق. باعدات ءوزىنىڭ بارا المايتىنىن، ورىنباسارلارىنىڭ دا جۇمىستان قولى بوس ەمەس ەكەنىن، بارسا تاجىريبەلى تەرگەۋشىلەر باراتىنىن، ەگەر نە وقيعا بولعانىن ايتپاسا ول قىزمەتكەرلەرىن دە جىبەرمەيتىنىن ايتىپ وزىنشە باسشىلىعىن بۇلداپ ەدى، دايىر بۇنداي جاۋاپسىز بولساڭىزدار وبلىستىق ىشكى ىستەر باسقارماسىنا حابارلاسىپ، سولاردان ادام شاقىرتام دەدى. بۇل سوزگە كەلگەندە ارالىق تىم شالعايداعى اۋىل بولسادا بەلدى بەلدى 4-5 پوليتسياسىن كەڭشارعا جونەلتۋگە امالسىز كەلىستى.
ءبىرىنشى باستىق ارنايى تاپسىرما بەرگەن سوڭ، اۋدانعا تانىمال ءتورت بىردەي ءى ءى ب-نىڭ قىزمەتكەرى 75 شاقىرىم قاشىقتىقتاعى كەڭشاردا بولعان «كەلەڭسىز دەلونى» تەكسەرمەككە سۋىت اتتانىپ كەتتى. «اۋىل اكىمى تاڭ اتپاي ءوزى حابارلاستى، وتە كەلەڭسىز جاعداي دەيدى. بارعان سوڭ ءمان- جايعا قانىعىپ، ماعان مىندەتتى تۇردە دوكلاد بەرىڭدەر، تەز اتتانىڭدار» دەگەن سوزدەر شوپىرمەن قوسقاندا بەسەۋنىڭ ويىندا سايراپ كەلەدى.
«اپىراۋ، نە بولدى ەكەن ءا، نە بولعانىن ايتپاعانى نەسى» دەپ ساقشىلار ءبىر-بىرىنەن سۇراپ قويادى. تالاي كۇرمەۋلى قىلمىستاردى شەشۋمەن اۋدان كولەمىندە اتى اڭىز بولىپ تاراعان تەرگەۋشى دانياردىڭ ءوزى ساقشىلاردان «قارۋلارىڭ تولىق پا» دەپ سۇراپ، الداعى بولار ىستەن الاڭداپ كەلەدى. باستىقتىڭ ەرەكشە تاپسىرماسىمەن قوسا، نە بولعانىن بىلمەككە اسىققان پاگوندىلار ساعاتقا جەتپەي كەڭشارعا كىرىپ كەلدى.
اۋىل ورتالىعىندا جۇرگەن ادامدار مەن اكىمشىلىك قىزمەتكەرلەرىنىڭ جايبارقات تىرشىلىگى قوبالجىپ كەلگەن پوليتسەيلەردىڭ كوڭىلىن ورنىنا ءتۇسىردى. ولار بىردەن داڭعاراداي بولىپ تۇرعان ءۇش ەتاجدى اۋىل اكىمشىلىگىنە بەتتەدى. ويلارى باسشىنىڭ كابينەتى. ەسىكتەن ساۋ ەتىپ كىرىپ كەلگەن 4-5 ساقشىدان ابدىراپ قالعان اكىمنىڭ حاتشىسى ورنىنان اتىپ تۇردى. قاباقتارىن قارىس ءتۇيىپ تۇرعان پوليتسەيلەرگە نە دەرىن بىلمەگەن ول:
- سىزدەر... دەپ ءسوزىنىڭ ارتىن جۇتىپ قويدى.
- دايىر مىرزا كابينەتىندە مە؟ - دەپ سۇرادى تەرگەۋشى دانيار ءوزىنىڭ كاسىبي ماقامىنا سالىپ.
- ءيا، ءيا، ول كىسى ەشكىم كىرمەسىن دەپ ەدى. سىزدەر كىم بولاسىزدار، كىم كەلدى دەيىن، دەدى حاتشى قىز.
- اۋداندىق پوليتسيادان دەسەڭ بولدى. ءوزى بىلەدى، دەدى داكەڭ نىعىزدالا. كابينەتكە كىرىپ-شىققان حاتشى قىز: «قازىر ءوزى شىعادى» دەپ ورنىنا قاراي بەتتەدى...
ءبىر جەڭىن كيىپ، ءبىر جەڭىن كيىپ ۇلگەرمەستەن شىققان اۋىل اكىمى كاستومىنە قولى سۇعىلماعان جاعىمەن ءبارىنىڭ قولىن ۇستاي ۇستاي سالدى دا، «جۇرىڭدەر، كورسەتەمىن» دەپ قىسقا قايىردى. قاباعى ءتۇيۋلى اكىمگە «نە بولدى» دەپ ايتۋعا يمەنگەن ءيا بولماسا ارتىق كورگەن ساقشىلار ونىڭ ارتىنان ەرە جونەلدى. اكىم اۋلاداعى جاياۋ ادامدار جولىمەن ءجۇرىپ، اكىمشىلىكتىڭ كەڭ اۋلاسىنىڭ شەتكى بۇرىشىندا تۇرعان اجەتحاناعا بەتتەپ كەلەدى. مىلتىقتىسى بار، مىلتىقسىزى بار ساقشىلار جان-جاقتارىنا قاراعىشتاپ دايىردىڭ سوڭىنان ەرىپ بارادى. اۋىل اكىمى اجەتحاناعا جەتكەن سوڭ:
- ال ەندى وزدەرىڭ كىرىپ كورىڭدەر، دەدى ءوزى ىشكە كىرمەستەن. ساقشىلار ءبىر-بىرىنە جالتاقتاي قاراپ، اۋەلى كەيبىرى جان قۇرالىن دايىنداپ ەسىكتەن سىعالاي، قىرىنداسىپ تۇرا قالىپ ىشكە جىلجىستى. كىرسە ىشتە ەشكىم، ەش نارسە جوق. ساسىق يىستەن باسقانى سەزە الماعان ولار، دايىردان نە بولدى دەپ سۇراستى. بۇنداي ءسوز كۇتپەگەن بولۋى كەرەك داكەڭ ساقشىلارعا شادىرايا قاراپ:
- ەشتەڭە سەزبەدىڭدەر، ەشتەڭە كوزدەرىڭە تۇسپەدى ءا، شىن ايتاسىڭدار ما؟ سەندەردى دە بىرەۋ ساقشى دەيدى-اۋ، - دەدى.
تەرگەۋشى دانيار ءبىر جاعى ءوزىنىڭ جاسىن بۇلداپ، ءبىر جاعى ءسال اشۋلانىپ:
- ءسىز ءبىزدى بالامەن ويناعانداي نە ىستەپ تۇرسىز، ءبىز دەگەن قوعام اماندىعىن ساقتاۋشى مەملەكەت قىزمەتكەرىمىز. نە بولعانىن جۇمباقتاماي، پوليتسەيلەرگە سايكەسۋىڭىز كەرەك، ايتىڭىزشى ەندى نە بولدى سونشا، - دەدى داۋىسىن قاتايتا.
- جارايدى، كورمەگەن ەكەنسىڭدەر، كوزدەرىڭدى اشىپ، باستارىڭدى كوتەرىپ قابىرعاعا قاراڭدارشى، - دەدى ولدا ىزالانا.
ءبارى جاپىرىلا قابىرعاعا قاراپ ەدى قابىرعادا «دايىردى جوعالتايىق!» دەگەن قىزىل ءتۇستى بورمەن انىقتاپ جازىلعان ءسوز تۇر ەكەن. بۇنى كورگەن ءتورت پوليتسەي نە ايتارىن بىلمەي اڭتارىلىپ قالدى...
بەيسەن سۇلتان ۇلى