اقاڭ جانە «عاليا» شاكىرتتەرى
ءبىر كۇنى بىزبەن بىرگە ارحيۆ اقتارىسىپ جۇرگەن جەرگىلىكتى جۋرناليست- زەرتتەۋشى مۇرات كەنەمولدين قالانىڭ تىنىباي مەشىتى ماڭىندا ەرتىستىڭ جاعالاۋىنا جاقىن ورنالاسقان كونەتوز جەر ۇيدە روزا يبراگيموۆا اتتى اپاي تۇراتىنىن، سول كىسىنىڭ قولىندا اكەسىنەن قالعان الاش ارىستارىنا قاتىستى وتە قۇندى ءتۇپنۇسقا سۋرەتتەر بار ەكەنىن ايتتى.
ماڭىزدى حاباردى ەستىگەن سوڭ ەكەۋلەپ جولعا شىقتىق. باردىق. روزا اپامىز جەتپىسكە جەتەقابىل جاستاعى كەيۋانا ەكەن. قازاقشاعا تىم شورقاق. مۇرات مەنى تانىستىرىپ جاتىر.
«وسىلاي دا، وسىلاي استانادان كەلگەن ءتىلشى ءارى زەرتتەۋشى، ەڭ باستىسى، الاششىل ازامات. وسى كىسىگە اكەڭىزدەن قالعان قۇندى سۋرەتتەردى كورسەتسەڭىز؟ « دەدى. اپامىز ءبالسىنىپ جاتپادى، قاق ورتاسىنان اق جىپپەن وراي بۋعان پاپكانى الىپ كەلدى. كوزىم بىردەن ءدال ورتاسىندا دا تاۋداي بولىپ اقاڭ، احمەت بايتۇرسىن ۇلى وتىرعان ءبىر توپ ادامعا ءتۇستى.
مەنىڭ فوتوعا ۇمسىنا قاراعان ءتۇرىمدى اڭعارعان جولسەرىگىم مۇرات مۋفتي ۇلى سۋرەتتى قولىنا الىپ، ەكىنشى قاتاردا سول جاقتا شەتىندە وتىرعان قارا تاقيالى، قياق مۇرتتى ادامدى نۇسقاپ:
- مىنا كىسىنىڭ اتى حايروللا يبراھيموۆ، بۇل روزا اپامىزدىڭ تۋعان اكەسى ءارى سەمەيلىك ابايتانۋشى عالىم قايىم مۇحامەدحانوۆتىڭ ۇستازى. 1916 -جىلدارى ۋفاداعى «عاليا» مەدرەسەسىندە وقىعان. كەيىن الاشوردا ۇكىمەتى تۇسىندا ءوز ءۇيىنىڭ ىشىنەن باستاۋىش مەكتەپ اشىپ، بالالارعا ساباق بەرگەن. 1937-38 -جىلعى جاپپاي جازالاۋدان اللا ساقتاپ امان قالعان از ادامنىڭ ءبىرى، - دەدى.
جادىگەردىڭ ارتقى بەتىنە توتەشەمەن «1916 -جىل. ءۇپى (ۋفا)» دەلىنگەن وشكىن جازۋ ءتۇسىپتى. دەرەۋ قالتامىزدا جۇرەتىن جينالمالى لەنتاسى بار سىرىلداق فوتواپپاراتتى الىپ شىعىپ، وسى سۋرەتتى جانە ءبىرقانشا جەكە تۇلعالاردىڭ جانسىز بەينەسىن باسىپ الدىق. استاناعا ورالعان سوڭ ولاردى جۋدىرىپ، قاتتى قاعازعا تاڭبالاتىپ تاستادىق.
سودان بەرى روزا حايروللا قىزىنان العان اتالمىش فوتوسۋرەتتەرگە قاتىستى دەرەك جيناي ءجۇرۋدى دە ۇمىتپادىق. ءبىزدىڭ ويعا تۇسكەن ءبىرىنشى ساۋال: «اقاڭ بۇل جەرگە، ياعني ۋفا قالاسىنداعى «عاليا» مەدرەسەسىنە نە ءۇشىن باردى؟» ەكىنشى ساۋال «سۋرەتتە بەينەلەگەن ادامدار كىمدەر؟» اقاڭنان باسقا ادامنىڭ ءبارى «عاليا» مەدرەسەسىنىڭ شاكىرتتەرى ەكەنى انىق.
1916 -جىلى بۇل وقۋ ورنىنا 10 جىل تولىپ، وسى داتالى وقيعاعا قازاقتىڭ احمەتى شاقىرىلعان. ناتيجەسىندە، «قازاق» گازەتىنىڭ 1916 -جىلعى 23-جەلتوقسان كۇنگى 210-سانىنا «مەدرەسەنىڭ 10 جىلدىق تويى» اتتى ماقالا جاريالانىپ، بۇل مەدرەسەدەن جىل سايىن از دەگەندە 30-40 قازاق بالاسى وقۋ بىتىرەتىندىگى، وسىندا ءبىلىم العان شاكىرتتەر «ۇلتىم»، «ۇلتىم» دەپ، جۇرتىن اۋزىنان تاستامايتىندىعى تۋرالى ايتىلا كەلىپ، «جاساسىن، «عاليا»! جاساسىن، «عاليانى» اشىپ، تاربيەلەپ، رۋحتى جاستار شىعارۋشىلار!» دەپ اياقتالىپتى. اقاڭ وسى ساپارىندا مەدرەسە شاكىرتتەرىمەن بىرگە فوتوعا تۇسكەن. ايتپاقشى، بۇل فوتونىڭ باسقا نۇسقالارى دا بار. ولار سوڭعى جىلدارى ءار جەردە جاريالانىپ ءجۇر. سولاردىڭ ىشىندە ساپالىسى وسى سۋرەت.
ال «سۋرەتتە بەينەلەگەن ادامدار كىمدەر؟» دەگەنگە كەلسەك، ەڭ اۋەلى بۇل فوتونى روزا اپايعا اناسى ماعىريفا تاپسىرىپ كەتكەن ەكەن. بەرتىندە، توقىراۋدىڭ توڭى ءجىبىپ، كوبەسى سوگىلگەن تۇستا فوتوسۋرەت مۇراگەرلەرى قالاداعى الاشتىقتاردىڭ كوزىن كورگەن وقىمىستى ءارى حايروللا ۇستازدىڭ شاكىرتى قايىم مۇحامەدحان ۇلىنا كوز شالدىرادى. قايىم اعا دەرەۋ قولىنا قالامىن الىپ، «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ 1989 –جىلى 13-قازان كۇنگى سانىنا وسى فوتوسۋرەتتى جاريالاپ، ءوزى تانىعان ادامداردىڭ اتى-ءجونىن جازىپ شىعادى.
قايىم اعانىڭ ايتۋىنشا، سۋرەتتە: ەكىنشى قاتاردا سول جاقتان ءبىرىنشى وتىرعان ۇستازى حايروللا يبراھيموۆ، ءۇشىنشى قاتاردا: بايتۇرسىن ۇلىنىڭ ءدال سىرتىندا تۇرعان 1919-1928 -جىلدارى سەمەيدە جارىق كورگەن «قازاق ءتىلى» گازەتىنىڭ العاشقى رەداكتورى، جۋرناليست، پەداگوگ ءماننان تۇرعانبايەۆ (1886-1937). ءمانناننىڭ سول جاعىندا يىق تىرەسىپ تۇرعان - ابزال جيەنعالييەۆ. بۇل كىسى سەمەي پەداگوگيكالىق تەحنيكۋمىنا ابىكەي ساتبايەۆتان كەيىن ديرەكتور بولعان ادام. ەكىنشى قاتاردا، وڭنان سولعا قاراي ەكىنشى رەتتە وتىرعان تۇلعا - ماعىريفا يبراھيموۆانىڭ ايتۋى بويىنشا ابىلعازى يمانوۆ دەگەن كىسى. ال ەكىنشى قاتاردا وڭ جاقتان ءبىرىنشى وتىرعان - دارىگەر ءارى اقىن، كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى مانشۇكتىڭ اكەسى احمەت مامەتوۆ.
ودان كەيىن اتالمىش سۋرەتتىڭ تاعى ءبىر ەسكىرگەن نۇسقاسىن پورترەتتانۋشى مارات ابدەشوۆ وسى سۋرەتتە ءۇشىنشى قاتاردا تۇرعان زاكىر سەراليننىڭ (العاشقى قازاق جۋرناليسى مۇحامەدجان سەراليننىڭ ءىنىسى) بالاسى فايز دەگەن كىسىنىڭ قولىنان العان ەكەن. ماكەڭ ول سۋرەتتى 2008 -جىلى «الماتى كىتاپ» باسپاسىنان جارىق كورگەن «قازاق پورترەتتەرىنىڭ تاريحى» اتتى ەڭبەگىندە جاريالاپ، فوتوداعى ادامدار جايلى ءبىرشاما تولىق اقپار بەرگەن.
م. ابدەشوۆتىڭ نۇسقاسى بويىنشا: جوعارىداعى سۋرەتتە (سولدان وڭعا قاراي) ءبىرىنشى قاتاردا ەدەندە وتىرعان بەس ادامنىڭ اتى- ءجونى بەلگىسىز. ەكىنشى قاتارداعىلار: 1. حايروللا يبراھيموۆ، 2.3.4 (بەلگىسىز). 5. احمەت بايتۇرسىن ۇلى، 6. ومار الماسوۆ، 7. ابىلعازى يمانوۆ، 8. احمەت مامەتوۆ. ءۇشىنشى قاتاردا تۇرعاندار: 1. ارميا ەشەيەۆ، 2 (؟ ). 3. زاكىر سەرالين، 4 (؟ ) ، 5. ابزال جيەنعالييەۆ، 6. ماننەن تۇرعانبايەۆ، 7. 8. 9 (بەلگىسىز). ءتورتىنشى قاتاردا تۇرعاندار: 1. نۇرحان ەلەنوۆ، 2 (؟)، 3. ءابدىراحمان مۇستافين (بارماعىن شىعارىپ قولىن قاۋسىرىپ تۇر)، 4. يشانعالي ارابايەۆ، 5-11 (بەلگىسىز). سونداي-اق سوڭعى جىلدارى ءتورتىنشى قاتاردا وڭ شەتتە تۇرعان ادامدى (ابدەشوۆتىڭ تاڭبالاۋى بويىنشا 11-شى) ع. قارابالين دەپ جازىپتى اتىراۋلىق دەرەككوزى. قىسقاسى، سۋرەتتەگى 34 ادامنىڭ 15-16-سى انىقتالىپ وتىر.
وسىنداعى بەينەسى انىقتالعان ادامدار تۇگەلدەي دەرلىك قۋعىن- سۇرگىن جىلدارى اتىلىپ كەتكەن. مىسالى، الاشتانۋشى عالىم قايىم اعا انىقتاعان 5 ادامنىڭ 4 ى اتىلعان. ال مارات ابدەشوۆ انىقتاعان ادامداردىڭ ءبىرى - ومار الماسوۆ بولسا، 1917 -جىلى جەلتوقسان ايىنىڭ 5-13 ارالىعىندا ورىنبوردا وتكەن جالپى، قازاق سەزىنە قاتىسىپ، الاشوردا ۇكىمەتىنە مۇشەلىككە سايلانعان. 1920 -جىلى كەزدەيسوق جاعدايدا قايتىس بولعان.
ءتورتىنشى قاتاردا سول جاقتان ءبىرىنشى بولىپ تۇرعان نۇرحان ەلەنوۆ تۋرالى قوستانايلىق قالامگەر عۇمار احمەتچين 2015 -جىلى قازان ايىندا «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە جارىق كورگەن ەستەلىگىندە، بۇل كىسى 1914 -جىلى مۇحامەتجان سەراليننىڭ بالاسى سالىممەن بىرگە ترويتسك قالاسىندا باستاۋىش ورىس مەكتەپتە وقىعان جۇماش ەلەنوۆتىڭ ءىنىسى دەپ جازسا، ساياسي قۋعىن- سۇرگىن قۇرباندارى جايىندا اشىق تىزىمدە: نۇرحان ەلەنوۆ 1893 -جىلى قوستانايدىڭ قارابالىق اۋدانى 18-اۋىلىندا تۋعان، 1937 -جىلى 30-قاراشا كۇنى تۇتقىندالىپ، 1938 -جىلى 31-قاڭتاردا ۇكىم ەتىلگەن دەپتى.
كەلەسى اتى اتالعان تۇلعا ءابدىراحمان مۇستافين مەدرەسەگە قازاق جازۋشىسى بەيىمبەت ءمايليننىڭ ىقپالىمەن 20 جاسىندا كەلىپ وقىعان. كەيىن بۇل كىسىنى مايلين گازەت ىسىنە تارتىپ، جۋرناليست اتاندىرعانى تۋرالى دەرەكتى كەزدەستىردىك. سونداي-اق بۇل كىسىنى ۇلكەن عالىم تۇرسىنبەك كاكىش ۇلى ءوزىنىڭ «ساداق» ەسسە- كىتابىندا تەبىرەنىسپەن ەسكە الىپتى. ال سۋرەتتەگى جالعىز قىرعىز اعايىن يشانعالي ارابايەۆ - بىشكەكتە الاش پارتياسىنىڭ بولىمشەسىن اشقان شوڭ تۇلعا. 1933 -جىلى بەلگىسىز جاعدايدا كوز جۇمعان.
سونداي- اق سۋرەتتە اتتارى اتالعان سەمەيلىك زيالىلار ءماننان تۇرعانبايەۆ تۋرالى ايتار بولساق، جەرگىلىكتى قالامگەر مۇرات كەنەمولديننىڭ ««عاليا» مەدرەسەسىنىڭ سەمەيلىك شاكىرتتەرى» اتتى ماقالاسىندا: «ءماننان تۇرعانبايەۆ 1886 -جىلى تۋعان. 1910 -جىلى «عاليا» مەدرەسەسىنە وقۋعا ءتۇسىپ، ونى 1915 -جىلى ءبىتىرىپ شىعادى. ودان كەيىن ورىنبوردا احمەت بايتۇرسىن ۇلى شىعارعان «قازاق» گازەتىنە شاقىرىلىپ جۇمىس ىستەگەن. الاش كوسەمى ءاليحان بوكەيحانمەن بىرگە تۇركياعا ساپارلاپ قايتقان كورنەكتى الاش ارىسى» دەپ جازىپتى. جارىقتىق، 1937 -جىلى 20 -تامىزدا اتۋ جازاسىنا ۇكىم ەتىلگەن ەكەن.
بەكەن قايرات ۇلى
egemen.kz