اۋىل اڭگىمەلەرى

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - «كەز كەلگەن ۇلتتا وزىنە عانا ءتان، قاشاننان بەرى جالعاسىپ كەلە جاتقان ەرەكشە ادەتتەرى بولادى. ونى جاقسىلىعىنا ءيا جاماندىعىنا جاتقىزارىڭدى بىلمەيسىڭ. حالىقتىڭ بولمىسىنان، مىنەزىنەن شىققان بۇل ادەتتىڭ بولاشاق ۇرپاققا تيگىزەر پايداسىنان زيانى كوپتەۋ مە دەپ ويلايمىن كەيدە. مەن بۇگىن سونىڭ ءبىرىن مىسال رەتىندە ازىراق اڭگىمە ايتىپ بەرەيىن»، - دەپ باستادى راقىم اعامىز ءسوزىن.

- قانات دەيتىن زاۆكلۋبىمىز بار، ءوزى كوكساۋ، دەپ جالعادى ءارى قاراي اڭگىمەسىن رەكەڭ.

- سول قاناتتى قاشان كورسەڭىزدە كۇركىلدەپ جوتەلىپ كەپ جۇرەدى. جاي ادامدار سۋىق تيگەندە عانا جوتەلسە، ال وكپەسى سىر بەرگەندەر شىلىڭگىر شىلدەدە دە توقتامايدى ەكەن عوي. جۇرت قاناتتىڭ وسى «بوگەنايىنا» قاراي كوكساۋ قانات دەسە، كەيىن ونى قىسقارتىپ «كوكقانات» اتاپ كەتكەن. سول كوكقانات ءبىر ءۇيدىڭ جانىنان ءوتىپ بارا جاتادى. ءۇي يەسى ونى شاقىرىپ، اۋلاعا شاتىر تىگىپ جاتقانىن، سوعان كومەكتەسە كەتۋىن سۇرايدى. اقكوڭىل قاكەڭ كۇركىلدەي كەلىپ، جۇمىسقا كىرىسىپ كەتەدى. سول ساتتە قيۋادان قيىسىپ جاناس اتتى جىگىت كەلە قالادى. ونىڭ دا سىرت كەلبەتىنە قاراپ ەل قويىپ العان اتى بار ەدى. الاسا بويلى، قارىنى شىعىڭقى، قايىستاي قارا جىگىت. سىرت بەينەسى ۋىزىنا جارىماعان سۋقارىن، شەمەن جەتىم قوزى، لاقتارعا ۇقساتقاننان با ەل ونى «شەمەن» دەپ اتاپ كەتكەن. ءسويتىپ، «كوكقانات» پەن «شەمەننىڭ» كومەگىندە الگى شاتىر ءاپ-ساتتە تىگىلەدى. جۇمىس بىتكەن سوڭ بارلىعى ءشايعا وتىرادى. سوندا ءشاي قۇيۋشى وتاناسى كۇلاي تاتە ەكى كومەكشىگە كەزەك-كەزەك: «كوكقانات بالام ءشاي ءىشىپ وتىر، شەمەن قارعام تاماققا جاقىن وتىرساڭشى» دەگەن سەكىلدى سوزدەرىن ايتىپ بايەك بولادى. الگى ءۇيدىڭ بالالارى ول ەكەۋىن ۇنەمى سولاي اتاپ جۇرگەن سوڭ، كۇلاي تاتە ازان شاقىرىپ قويعان اتتارى سولاي ەكەن دەپ ويلاپ قالسا كەرەك. انالارىنىڭ سوزىنەن ۇيدە وتىرعان ۇلدارى ۇيالعاندا كىرەرگە تەسىك تاپپاي قالىپتى. تەك الماس اتتى ۇلكەن ۇلى شەشەسىنىڭ ءسوزىن ءبولىپ، باسقا اڭگىمەگە بۇرىپ، ەشتەڭە اڭعارماعان سىڭاي تانىتقان بولا بەرىپتى. سوعان ەرەگەسكەندەي كۇلاي تاتە شەمەنگە رۋلاستىعىن ايتىپ، «شەمەن بالامداپ» قويماي قويىپتى دەيدى.

- الماس دەگەندە ەسكە ءتۇسىپ كەتتى، دەپ راقىم اعامىز ءسوزىن ساباقتاي ءتۇستى.

- سول جەردە «يت الماس»، «بايتال جەڭىس»، «ات اۋىز ساعي» جانە «ساعاتىم قايدا»، «توقتى باقىت»، «مۋسور بولات» دەگەندەر بولدى.

- ولاردىڭ نە ءۇشىن سولاي اتالعانى جايلى قىسقاشا جەكە-جەكە بايانداي كەتەيىن. الدىمەن اڭگىمەنى الماستان باستايىن، دەدى ول.

- الماس ەشكىمگە قاق-سوعى جوق، قوي اۋزىنان ءشوپ المايتىن مومىن جىگىت ەدى. ول ەل ارالاپ جاياۋ نەمەسە ۆەلوسيپەدپەن جۇرە بەرەتىن. سول الماستىڭ ارتىنان قالمايتىن ءبىر ءيتى بولدى. يەسى قايدا بارسا سوندا بارادى دەيدى. ەگەر الەكەڭ ءبىر ۇيگە كىرىپ كەتسە، قايتىپ شىققانشا مىڭق ەتپەي ەسىك الدىندا جاتادى دا قويادى. يت يەسىنە تارتادى دەيتىن ءسوز راستا شىعار. الماستىڭ ءيتى تۋرا ءوزى سياقتى بولدى. ەشكىمنىڭ يتىمەن ىرىلداسپايدى. سودان ءيتسىز جۇرمەيتىن الماستى باسىندا ەل «يت ەرتكەن الماس» دەسە، كەيىننەن ولدا قىسقارىپ «يت الماس» اتانىپ كەتتى. جالپى ءبىزدىڭ جاقتا 90-شى جىلداردىڭ باسىنا دەيىن ەل بۇگىنگىدەي اۆتوكولىك پايدالانا بەرمەيتىن(اۋىلدى جەرلەردە). كوبىنەسە اتپەن جۇرەتىن. سول كەزدە يت ەرتكەن اتتىلى ادامدار كەزدەسىپ قالاتۇعىن. ال جاڭاعىداي جاياۋ ءيا ۆەلوسيپەدپەن جۇرگەننىڭ ارتىنان يت ەرە بەرمەيدى. ءسويتىپ، وسىدان وتىز جىلعا جۋىق ۋاقىت بۇرىن جابىسقان «اۋرۋ» الماستى «يت الماس» اتاندىرىپ كەتتى. اتىنىڭ باسىنداعى سول «انىقتاۋىش» ءالى كۇنگە قالماي كەلەدى دەيدى بىلەتىندەر.

ەندى «بايتال جەڭىس»-كە كەلەيىك. ءبىزدىڭ جاقتا جەڭىس دەگەن ەسىم سوي ءجيى كەزدەسەدى. سوندىقتاندا ونداي اتتارعا انىقتاۋىش ءسوز جۇققىش بولاتىن. 80-90-شى جىلدارى جىگىتتەرگە ۇزىن شاش قويۋ قاتتى جالپىلاسىپ ەدى. جەڭىس اتتى ءبىر جىگىت شاشىن ءوسىرىپ كەپ، تۋرا جەلكەسىنەن شورت قيىپ تاستاپتى. سودان كەيىن-اق ول «بايتال جەڭىس» اتانىپ كەتكەن. ولاي اتانۋىنىڭ سەبەبى قازاقتار «بايتال» دەپ اتالاتىن ەكى جاسار ۇرعاشى جىلقىنىڭ قۇيرىعىنىڭ ۇشىن جانە جالىن شورت كەسىپ تاستايدى عوي. جەڭىستىڭ شاشىنىڭ ارت جاعىن قيدىرۋى بايتالدىڭ قۇيرىق ءجۇنى مەن وسىڭكىرەپ قيىلعان جالىنا ۇقساپ قالدى دەگەننەن شىققان ەكەن.

«ەندى «ساعاتىم قايدا»، «توقتى باقىت»، «مۋسور بولات»، «ات اۋىز ساعي» دەگەندەر تۋرالى ايتۋدىڭ رەتى كەلىپ تۇر»، دەپ ودان ارى جالعادى اڭگىمەسىن راقىم.

- كورشى اۋىلدا ساعات دەگەن جىگىت بار ەدى. ول ءوزى پىسىق، قۋاقى بولعان. سولاردىڭ اۋىلىنا قىز الۋعا قۇداعي بولا كەلگەن گۇلنار اتتى كەلىنشەكپەن كوڭىل جاراستىرىپ قالادى. ەكى كۇن وتكەن تويدا، ازىراق سىلتەپ العان گۇلنار قۇداعي الەك شىعارىپ «ساعاتىم قايدا» دەپ ايقايلايدى. ويباي قۇداعي ساعاتىن جوعالتىپ الىپتى دەپ توي يەلەرى الەككە تۇسەدى. سويتسە، «ساعاتىم» دەپ جۇرگەنى قولعا تاعاتىن ادەتتەگى تەمىر ساعات ەمەس، اۋىلداعى ادام ساعات ەكەن. بۇل اڭگىمە ەل ىشىنە لەزدە تاراپ كەتەدى. سودان باستاپ ەل-جۇرت مىسقىلداپ گۇلناردى «ساعاتىم قايدا» دەپ اتاي باستايدى...

«توقتى باقىت» دەگەن بولدى. ءوزىنىڭ ناقتى اتى باقىت ەدى. باقاڭ تويعا بارعاندا كۇزدە مال سەمىرگەندە تويلىعىڭا ءبىر توقتى اكەپ بەرەمىن دەپ «جومارتتىق» كورسەتىپ كەتەدى ەكەن. ءبىراق، ول ۋادەلەرىن ەشقاشان ورىنداماپتى دا. سودان كەيىن باقىتتىڭ ەسىمىنە «توقتى» دەگەن ءسوز قوسىلىپ كەتەدى...

ال «مۋسور بولات» اۋىلداعى مۋسور تاسيتىن ماشينانى جۇرگىزەتىن شوپىر ەدى. ادەتتە بولات دەسەڭ ونى ەشكىم تانىمايدى. ويتكەنى جۇرتتىڭ ءبارى بولاتتى مۋسورسىز اتاماعالى وتە ۇزاق ۋاقىت بولعان.

ءدال سونداي اعالارىمىزدىڭ ءبىرى «ات اۋىز ساعي» ەدى. ءوز باسىم ساعيدى كورگەن ەمەسپىن. الايدا ول كىسىگە ەل نە ءۇشىن «ات اۋىز» دەگەن سوزبەن ايتىپ جۇرگەنى بەلگىسىز. ۇزىن قۇلاقتان ەستۋىمشە، ساعي زور دەنەلى، بويى ۇزىن، اۋىزى ۇلكەن بولعان بولسا كەرەك. ءبىر قىزىعى ول كىسىنى دە ەشكىم ءوز اتىمەن اتاماعالى كوپ ۋاقىت بوپتى. ەگەر ساعيدىڭ سويىنىڭ الدىنا «ات اۋىزدى» قوسپاساڭ ەشكىم تانىمايدى دەيدى اۋىلداستارى.

مىنە كوردىڭىز بە، الاقانداي ءبىزدىڭ اۋىلدا وسىنشاما ادامنىڭ ەسىمىنە جابىسقان ىلەسپە اتاۋلار بار. كىسىنىڭ جاقسى جاعىنان ەمەس، جامان، جاعىمسىز جاعىنان اتاۋعا نەگە قۇمار حالىق ەكەنىمىزگە تاڭ قالامىن كەيدە. ءبىر كۇنى وسىلاي ويلاپ ۇيدە وتىر ەدىم، ەسىك الدىندا داڭعىرلاعان داۋىس ەستىلدى. «بۇل كىم» دەپ سۇراپ ەدىم، اعامىز مويىنىن سوزىپ تەرەزەدەن قارادى دا: «كەلىپ قالعان سەرىك ەكەن» دەدى. مەنىڭ «قايسى سەرىك» دەپ جانە سۇرايتىنىمدى ءبىلدى مە «ايعاي سەرىك» عوي دەدى ءسوزىن تولىقتاپ. ول كىسىنىڭ نە ءۇشىن سولاي اتانعانىن تۋعان ءىنىسى ايتىپ بەرگەن بولاتىن. سەكەڭ ادەتتە سويلەگەندە داڭعىرلاپ قاتتى داۋىسپەن سويلەيتىن بولعان سوڭ قۇرداستارى سولاي اتاپ كەتىپتى، - دەپ اياقتادى اڭگىمەسىن راقىم اعامىز.

بەيسەن سۇلتان ۇلى