شىڭعىس حان كەسەنەسىنىڭ وردوستا تۇرعىزىلۋىنىڭ سىرى نەدە

None
None
نۇر- سۇلتان. قازاقپارات- قىتايلىق kazakcnr.com سايتىندا گۇلجان زارقىنبەك قىزىنىڭ «شىڭعىس حان كەسەنەسىنىڭ وردوستا تۇرعىزىلۋىنىڭ سىرى» اتتى ماقالاسى جارىق كوردى.

اۆتور ماقالاسىندا قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى ىشكى موڭعول اۆتونوميالىق ولكەسىنىڭ وردوس قالاسىنا ورنالاسقان شىڭعىس حان كەسەنەسىنىڭ تاريحىنان سىر شەرتىپ، سوندا ساقتالعان ۇلى حاننىڭ قۇندى جادىگەرلەرى تۋرالى بايان ەتەدى. «قازاقپارات» ح ا ا وسى تاريحي تاقىرىپتى قاۋزاعان، قىزىقتى دەرەكتەرى مول ماقالانى وقىرمان نازارىنا ۇسىنادى.

***


ءبىر ءداۋىردىڭ ەركەسى، ءبىر الەمنىڭ سەركەسى شىڭعىس حاننىڭ قابىرى بۇگىنگى كۇنگە دەيىن تابىلماي كەلە جاتقانى بەلگىلى. سوندىقتان دا شىڭعىس حاننىڭ جەرلەنگەن ورنىن تابۋ الەم تاريحشىلارىنىڭ ويىن ونعا، ساناسىن سانعا بولەپ كەلەدى. ارينە، تاريحتاعى ۇلى ادامداردىڭ كوبى قابىرىن قۇپيا ۇستاپ قالعان. الايدا ولاردىڭ رۋحى قابىرمەن بىرگە كومىلىپ كەتكەن دە جوق. ق ح ر ىشكى موڭعول اۆتونوميالىق ولكەسىنىڭ وردوس قالاسىنا ورنالاسقان شىڭعىس حان كەسەنەسى بۇل سوزىمىزگە دالەل بولماق.

شىڭعىس حاننىڭ تاساتتىق بەرۋ كەسەنەسى - موڭعول حالقى شىڭعىس حاننىڭ رۋحىنا تابىنىپ، تىلەك تىلەپ، مەدەت سۇرايتىن ورىن. ولاردىڭ جۇرەگىندە شىڭعىس حاننىڭ رۋحى ساقتالعان ورىن ونىڭ قابىرىمەن پارا- پار. ەندەشە بۇل كەسەنە نە ءۇشىن وسىنشاما زور قۇرمەتكە يە؟ وردوس قالاسى شىڭعىس حان دۇنيەگە كەلگەن دە، دۇنيەدەن وتكەن دە جەر ەمەس. ال ونىڭ رۋحى نە ءۇشىن وسى ارادا ساقتالعان دەيمىز؟


شىڭعىس حان زامانىندا تاڭعۇتتارعا جورىق جاساعان كەزدە وردوستان وتەدى. سوندا القابى گۇلدى، سۋلارى ءنىلدى وردوستىڭ ءجاننات بەينەسىن كورىپ، ەسى كەتە تاڭىرقاپ، قولىنداعى التىن قامشىسىن جەرگە ءتۇسىرىپ العان ەكەن. الەم ءامىرشىسىنىڭ قامشىسىن جەرگە ءتۇسىرىپ الۋىن جامان ىرىمعا بالاعان قاسىنداعى ءۋازىرى التىن قامشىنى ساسقالاقتاي جەردەن الۋعا ۇمتىلادى. سوندا شىڭعىس حان وعان: «تيمە قامشىعا، قالا بەرسىن! بالكىم مەن دۇنيەدەن قايتقاننان كەيىن وسى اراعا جەرلەرسىڭدەر»، - دەيدى. وردوستىڭ اسەم كورىنىسىنە قاراپ تۇرىپ، شىڭعىس حان جانە بىلاي دەپ ءسوز قالدىرىپتى: «كەرمارالداي كەرىلگەن، قۇستار ءۇنى ورىلگەن، قۇلاعان سۇلتانعا قۋات، اق سامايلى قارياعا شۋاق سىيلايتىن جەر ەكەن».

1226-1227 -جىلدارى شىڭعىس حان تاڭعۇتتار ەلى سي- سياعا جورىق جاسادى. 1227-جىلى شىڭعىس حان قازىرگى نيڭشيا ولكەسىنىڭ ليۋپانشان دەگەن جەرىندە قايتىس بولادى. سول كەزدەگى ەلدىڭ سالتى بويىنشا شىڭعىس حاننىڭ سۇيەگىن موڭعول دالاسىنا اپارۋ كەرەك ەدى. ال ونىڭ سۇيەگى سالىنعان اربا ءدال سول باياعى تاڭعاجايىپ، تابيعاتى كوركەم وردوسقا كەلگەندە سازعا باتىپ شىعا الماي قالادى. قانشا ات سۇيرەسە دە اربانىڭ دوڭعالاعى باتپاقتان شىقپاي اۋرەگە سالادى. مۇنى ءتاڭىردىڭ جازمىشىنا بالاعان شىڭعىس حاننىڭ ءۋازىرى «سۇيەگىمدى وسى ارادا جەرلەرسىڭدەر» دەگەن ءسوزىن ەسكە الادى. سوندىقتان دا، ولار شىڭعىس حاننىڭ رۋحى مەن زاتتارى ساقتالعان وردانى وسى اراعا ورناتۋدى ويلايدى.

ءيا، وردوس قالاسىنداعى شىڭعىس حان كەسەنەسىنىڭ بۇرىنعى اتى شىڭعىس حاننىڭ سەگىز اق ورداسى. 1227 -جىلى شىڭعىس حان قايتىس بولعاندا اق وردا تىگىلىپ، شىڭعىس حان جان ۇزەردەگى اقتىق تىنىسى تيگەن تۇيەنىڭ شۋداسى جانە ەرتوقىمى قاتارلى زاتتار قويىلىپ، كۇللى موڭعول حالقى تابىناتىن ەڭ ۇلى قاسيەتتى جەر بولادى. 15-عاسىردا وردوستىڭ يجينكۇرە دەگەن جەرىندە ياعني قازىرگى شىڭعىس حان كەسەنەسىنىڭ ءدال ورنىندا شىڭعىس حاننىڭ بايبىشەسى بورتەنىڭ، كىشى ايەلى قۇلاننىڭ زاتتارىن، سونداي- اق، شىڭعىس حاننىڭ ەرتوقىمىن، ساداعىن، ءسۇت شەلەگىن، قاسيەتتى تۇلپارىن، قۇندى ارحيۆتەرىن جيناقتاپ، سەگىز وردا تىگىپ ولاردى جەكە-جەكە ورنالاستىرادى. «وردوس» دەگەن سوزدەگى «وردو» قازاق تىلىندە وردا دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. ال «س» كوپتىك جالعاۋ. وسىلايشا «وردوس» قازاقشا «كوپ وردا» دەگەن ماعىنادا. ەندەشە شىڭعىس حاننىڭ جادىگەرلەرى ساقتالعان سەگىز وردانىڭ وردوس اتالۋىنداعى ءبىر سەبەپ وسى بولسا كەرەك.


شىڭعىس حان رۋحىنىڭ سيمۆولى بولعان «قاسيەتتى تۇلپار» تاڭداۋدىڭ دا ءوز سالتى بار. تۇلپار رۋح قونۋ سالتى بويىنشا تاڭدالادى. ونىڭ ون نەشە ءتۇرلى قاعيداسى بار. ءسوزسىز ەسكى اي بويىنشا ناۋرىزدىڭ 21 كۇنى تاڭ جۇلدىزىندا سامال جەلدىڭ باعىتىندا تۋىلۋى، ۇستىندە ەشقانداي تەڭبىل بولماۋى، جانارى وتتاي جانىپ، تەرىسى قۇندىزداي قۇلپىرىپ تۇرۋى قاتارلى قاتاڭ قاعيدا بويىنشا بۋددا لامالارى بەلگىلەيدى.


وردوستاعى شىڭعىس حاننىڭ رۋح كەسەنەسىندەگى جادىگەرلەر 1939 -جىلى 9 - ماۋسىمدا سوعىس سالدارىنان گانسۋ ولكەسىندەگى شيڭلۇڭ تاۋىنا، ودان كەيىن چيڭحايدىڭ تارىس پۇتحاناسىنا كوشىرىلىپ اپارىلعان. ال، 1954 -جىلى ەجەلگى ورنى وردوستاعى يجينكۇرەگە قايتارىلىپ اكەلىنەدى. 1956 -جىلى وسى ارادا جاڭا كەسەنە بوي كوتەرەدى. 1982 -جىلى 24 اقپان كۇنى قىتاي مەملەكەتتىك كەڭەسى ونى مەملەكەت بويىنشا باسىم باعىتتا قورعالاتىن ورىن دەپ تانىدى. ال، 2006 -جىلى شىڭعىس حان كەسەنەسى مەملەكەتتىك دارەجەدەگى ماتەريالدىق ەمەس مادەني مۇرالار قاتارىنا ەنگىزىلدى.


«قازاقپارات» ح ا ا انىقتاماسى:

شىڭعىس حان تاساتتىق كەسەنەسىنىڭ جالپى اۋدانى 55 مىڭ شارشى مەتردەن اسادى، نەگىزگى قۇرىلىسى موڭعول ۇلگىسىندەگى 3 سارايدان جانە ولارمەن تۇتاسقان دالىزدەردەن قۇرالادى. قۇرىلىسى ەڭسەلى، قويۋ ۇلتتىق ءتۇس العان. وندا ۇلكەن ساراي، زيارات سارايى، شىعىس ساراي، باتىس ساراي، شىعىس ءدالىز، باتىس ءدالىز سياقتى 6 بولىمنەن تۇرادى.

شىڭعىس حان تاساتتىق كەسەنەسىنىڭ تاڭعاجايىپتارى مۇنىمەن بىتپەيدى. وندا ەرەكشە ءبىر ەتنوتوپ - دارحۇتتار، ياعني شىڭعىسحان تاساتتىق كەسەنەسىنىڭ شىراقشىلارى ءومىر ءسۇرىپ كەلەدى. بۇلار سول جىلدارى اسكەردەگى باتىرلار مەن حاندىقتاعى ماڭىزدى ۋازىرلەردەن قۇرالعان قابىر قورعاۋشىلار ەدى. ولار 780 جىلدان بەرى قاراي ەشقاشان ءۇزىلىس جاساماستان وزدەرىنىڭ بۇل الەمنەن وتكەن پاتشاسى - «ءتاڭىرىنىڭ ەركەسى» شىڭعىس حاننىڭ ءارۋاقتى ورداسىن قورعاپ كەلەدى. بۇلاردى ەل «دارحۇتتار» دەيدى («قاسيەتتى مىندەت وتەۋشىلەر» دەگەن ماعىنادا).


دارحۇتتار شىڭعىسحاننىڭ ەڭبەگى سىڭگەن 8 ءۋازىرىنىڭ ءۇرىم- بۇتاعى. شىڭعىسحان قايتىس بولعاننان كەيىن ونىڭ نەگىزگى ۋازىرلەرى مەن باس ساردارلارىنىڭ ۇرپاقتارى ونى قورعاعان جانە تاساتتىق ءىس- شارالارىن وتكىزىپ وتىرعان. ولار كۇندىز- ءتۇن دەمەي اسا مۇقيات تۇردە پاتشا قابىرىن قورعاپ كەلەدى، ەشقانداي سالىق تاپسىرمايدى، ەشقانداي اسكەري مىندەت وتەمەيدى. قازىر دارحۇتتاردىڭ سانى 6 مىڭنان اسادى. ۇلكەن سارايدا كۇندەلىكتى جانە ءىرى تاساتتىق ءىس- شارالارىن باسقاراتىن دارحۇتتاردى «يامىتى» دەيدى. ولار ميراستىق جول بويىنشا ۇرپاقتان- ۇرپاققا ءوتىپ وتىرادى. ولاردىڭ ىشىندە تاساتتىق باسقاراتىندار، ساز شالاتىندار، ءان سالاتىندار بار. شىڭعىس حان كەسەنەسىندە قىزمەت وتەيتىن دارحۇتتار ءار ايدا ۇكىمەت قىزمەتكەرلەرىنىڭ ولشەمدى جالاقىسىن ۋاقىتىمەن الىپ وتىرادى.

سايتقا دايىنداعان باقىتجول كاكەش. 2017- جىل


سوڭعى جاڭالىقتار