بىزگە بەلگىسىز بەيمالىم نىساندار

نۇر- سۇلتان. قازاقپارات - زامان ۇزاعان سايىن ادامزاتقا قۇپيا بولاتىن توسىن قۇبىلىستار كوبەيە تۇسەتىنى ءسوزسىز. ءبىراق تىلسىم كۇشتەر وسى كۇنگە دەيىن سىرىن اشا قويعان جوق. مۇنىڭ سەبەبى نەدە؟

اسىرەسە، سۋ استىنداعى توسىن نىساندار تۋرالى اڭگىمە ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن كوبىرەك ءجيى ەستىلە باستادى. مۇنى كەيبىر ساراپشىلار گيتلەردىڭ جۇيەسىنەن قالعان نىساندار دەسە، ەكىنشىلەرى ءالى ونىڭ قۇپياسىن اشا الماي الەك. ءبىراق سۋ استىنداعى توسىن وقيعالار اشىلماعان كۇيى بۇگىنگە اڭىز ىسپەتتى سيپاتتا جەتتى. قانشا ۋاقىت وتسە دە، ءتۇپسىز تەرەڭدە جۇرەتىن جۇمباق قۇبىلىستار تۋرالى داقپىرت ءالى ءبىر تولاس تاپقان جوق.

1957 -جىلداردىڭ ورتاسىندا ا ق ش- تىڭ اسكەري كورابلدەرىن اينالىپ تورۋىلداپ جۇرگەن ءبىر توسىن نىسان تۋرالى اقپارات اق ۇيگە جەتكەنى بەلگىلى. قانشا رەت ا ق ش كورابلدەرى تاراپىنان دابىل قاعىلسا دا، الگى بەيمالىم نىسانعا ەش اسەر ەتپەگەن. ارادا ءبىرشاما ۋاقىت وتكەننەن كەيىن امەريكالىق اسكەري ۇشاقتار وقيعا بولعان جەرگە جاقىنداپ كەلگەندە، الگى جۇمباق كەمە سۋ استىنا باتىپ، بىردەن جوق بولىپ كەتكەن. بۇل وقيعا وسىمەن ءتامام بولدى دەسەك، قاتەلەسكەن بولار ەدىك. وسىدان ءۇش جىل وتكەننەن كەيىن، 1960 -جىلدىڭ قاڭتار ايىندا ارگەنتينانىڭ اسكەري فلوتى گيدرولوكاتور ارقىلى وزدەرىنىڭ تەرريتوريالىق اۋماعىندا سۋاستى قايىعى ىسپەتتەس بىرنەشە وبەكتىنىڭ جۇرگەنىن بايقاعان. ءبىرى سۋ ۇستىندە توقتاپ تۇرعان، ال ەكىنشىسى بولسا، ونى اينالىپ جۇرگەن. توسىن دابىلمەن اتالعان ايماققا جەتكەن جەدەل توپ قوس نىسان جۇرگەن اۋماق شەكاراسىنا جۇزدەگەن سۋاستى ميناسىن جىبەرگەن. الايدا مۇنى دەرەۋ سەزگەن قوس نىسان كوز ىلەسپەس جىلدامدىقپەن ورنىنان قوزعالىپ، لەزدە ءىزىم- قايىم جوق بولعان. قۋىپ جەتە الماسىن بىلگەن ارگەنتينالىق كەمەلەر ولارعا قارسى ارتيللەريامەن وق اتقان.

ءبىراق بەيمالىم نىسان دەرەۋ مۇحيتتىڭ تەرەڭىنە ءتۇسىپ كەتكەن. ەڭ ءبىر قىزىعى، ارگەنتينالىق تاراپتان وق اتىلعاننان كەيىن، الگى بەلگىسىز ەكى نىسان زاماتىندا التىعا ءبولىنىپ شىعا كەلگەن. كورابلدىڭ گيدرولوكاتورىنان مۇنى انىق كورگەن تەڭىزشىلەر اڭتارىلعان كۇيى قالعان.

بەيمالىم وبەكتىلەردى زەرتتەيتىن پولشا عالىمى، پروفەسسور اندجەي موستوۆيچ ءوزىنىڭ «ءبىز عارىشتانبىز» دەگەن كىتابىندا ولاردىڭ سىرتقى ءپىشىنى دومالاق ءارى سوپاقتاۋ كەلەتىنىن جازعان. الايدا ارگەنتينا تەڭىزشىلەرى كەزدەسكەن توسىن وقيعاعا العاشقىدا ەشكىم سەنە قويماعان. مۇنى جوققا شىعارعاندار دا تابىلدى. ناتو ساراپشىلارى «تەحنيكالىق سيپاتتاماسىنا قاراساق، كوز ىلەسپەس جىلدامدىقپەن جۇرەتىن كەمەلەر مەن سۋاستى سۇڭگۋىر قايىقتارىن الەمدە وسى كۇنگە دەيىن بىردە ءبىر ەل شىعارعان جوق ءارى بۇل مۇمكىن ەمەس نارسە» دەپ مالىمدەمە جاسادى.

ءبىراق، ناتو ماماندارىنىڭ بۇل تۇجىرىمى توسىن وقيعالارعا نۇكتە قويا المادى. بۇدان كەيىن وسىنداي جاعداي باسقا دا تەڭىز ايلاقتارىندا دا بايقالدى. ا ق ش اسكەري تەڭىز قارۋلى كۇشتەرى 1963 - جىلى اتاقتى «بەرمۋد ءۇشتاعانىنىڭ» وڭتۇستىك بۇرىشىنداعى پۋەرتو- ريكو ارالىندا اسكەري جاتتىعۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپ جاتقان كەزدە بەيمالىم نىساننىڭ سۋ بەتىندە كورىنىپ جۇرگەنى بايقالعان.

سۋ استى قۇبىلىستارىن زەرتتەيتىن «ۋوسپ» كورابلى مۇحيتتىڭ 1,5 شاقىرىمدىق تەرەڭىندە جانىنان ءوتىپ بارا جاتقان نىساندى بايقاعان. گيدرولوكاتوردى باقىلاعان تەڭىزشىلەر ونىڭ وتە ۇلكەن جىلدامدىقپەن كەتىپ بارا جاتقانىن كورگەن. العاشىندا بەلگىسىز نىساندى بومبىلاماق بولعان تەڭىزشىلەر رايىنان قايتقان. ويتكەنى ونىڭ سۋاستىنداعى جىلدامدىعى ساعاتىنا 280 شاقىرىمدى كورسەتكەن. بىرنەشە مينۋتتىڭ ىشىندە ول تاعى 6 شاقىرىم تەرەڭگە ءتۇسىپ، ارتىنان سۋ بەتىنە جاقىن كوتەرىلىپ، تاعى دا تەرەڭگە باتىپ، كوزدەن عايىپ بولعان. ءتورت كۇن بويى توسىن وقيعانى باقىلاعان اسكەري تەڭىز فلوتىنىڭ تەڭىزشىلەرى اقىرى ونىڭ قايدا كەتكەنىن دە بىلمەي قالعان. بۇل اقيقات پا، اڭىز با؟ جوق الدە، ويدان شىعارىلعان بولجام با؟ ءبىراق اسكەري سالانى زەرتتەۋشى ماماندار مۇنىڭ شىن مانىندە ورىن العان وقيعا ەكەنىن قۋاتتايدى. وعان دالەل بولا الاتىن دەرەكتەر دە بار. ا ق ش اسكەري تەڭىز كۇشتەرى اتلانت مۇحيتى اۋماعىنىڭ قولباسشىسىنا ەكيپاج باسشىسى تاراپىنان جىبەرىلگەن راپورت پەن كورابل جۋرنالىنداعى، ءتىپتى بۇل وقيعانى جوعارىدان باقىلاعان ۇشاقتاردىڭ بورت جۋرنالىنداعى جازبالار دا مۇنى راستاپ وتىر. ءبىراق بۇل وقيعاعا قاتىستى ناقتى ءبىر دەرەگى اشىلعان جانە جۇرتشىلىققا ءمالىم بولعان جازبا جوق. امەريكالىق اسكەري تەڭىز كۇشتەرى دە كەزىندە بۇل وقيعاعا كوممەنتاري بەرۋدەن باس تارتقان.

ءبىراق «قىرعي قاباق» سوعىس كەزىندە تەڭىز تۇبىندە كەنەتتەن كورىنگەن بەلگىسىز وقيعا مەن توسىننان پايدا بولعان سۋاستى سۇڭگۋىر قايىقتارىنىڭ بارلىعىن ا ق ش پەن باتىس باسپا ءسوزى كەڭەس وداعىنان كورگەن. بۇل توسىن نىسانداردىڭ بارلىعى «كەڭەس وداعى تاراپىنان جاسالىنىپ وتىر» دەپ جورامال جاسالىنعان. ءبىراق شىن مانىندە سولاي ما؟ باتىس باسپا ءسوزىنىڭ ايتىپ وتىرعان دايەگىندە قانشالىقتى اقيقات بار؟ بۇل شىندىققا سايكەس كەلەتىن دەرەك پە؟ دەگەنمەن، كەڭەستىك اسكەري ساراپشىلار بۇل بولجامدى مۇلدە جوققا شىعارادى. كەڭەس وداعىنىڭ اسكەري قۋاتى وتە مىقتى بولعانىمەن، ساعاتىنا 280 شاقىرىممەن جۇرەتىن سۋاستى سۇڭگۋىر قايىعى الىپ يمپەريادا بولعان جوق. سالىستىرمالى تۇردە ايتار بولساق، سول كەزەڭدە كەڭەستىك سۋاستى قايىقتارى ساعاتىنا 85 جانە 90 شاقىرىمدىق جىلدامدىقپەن عانا ءجۇردى. ال 280 كورسەتكىشى بۇل مۇمكىن ەمەس نارسە.

بۇل عانا ەمەس، 1964 -جىلى فلوريدانىڭ وڭتۇستىك جاعالاۋىندا امەريكالىق كەمە تەڭىزدىڭ 90 مەتر تەرەڭىندە ساعاتىنا 370 شاقىرىم جىلدامدىقپەن كەتىپ بارا جاتقان سۋاستى وبەكتىسىن كورگەن. ناتو كلاسسيفيكاتسياسىنا سايكەس كەلەتىن ستراتەگيالىق ماقساتتاعى رەسەيلىك «تايفۋن» سۋاستى كرەيسەرى 400 مەتر تەرەڭدىكتە عانا جۇرە الادى. ال بەيمالىم نىساننىڭ كۇرت جىلدامدىعىن ايتپاعاننىڭ وزىندە، ول 6 مىڭ مەتر تەرەڭدىكتە ەمىن- ەركىن «جۇزەدى». ال مۇنداي تەرەڭدىككە سۋاستى سۇڭگۋىر قايىقتارى ەمەس، ارنايى اپپاراتۋرامەن جابدىقتالعان باتسكافتار عانا بارا الۋى مۇمكىن.

سۋ استىن زەرتتەۋشى اتاقتى جاك پيكار 1959 -جىلدىڭ 15- قاراشاسىندا تىنىق مۇحيتىنداعى گۋام ارالى ماڭى ءتۇبىن زەرتتەگەن تۇستا بار- جوعى 1,5 شاقىرىمدىق تەرەڭدىككە عانا جەتە العانىن جازادى. ارى قاراي مۇمكىن بولماعان، قىسىمنىڭ جوعارىلىعى ونىڭ سۋ بەتىنە قايتادان كوتەرىلۋگە ءماجبۇر ەتكەن. ءبىراق جاك پيكار 1,5 شاقىرىم تەرەڭدىككە جاقىنداعان تۇستا بەيمالىم نىسانعا كەزىككەنىن جازادى. «ءبىز اقىرىن جىلجىپ كەلەمىز. اپپارات تەربەلە باستادى. توقتادىق. الىستان الىپ نىسان كورىندى. ءارتۇرلى نۇكتەلى، ساۋلە بىزگە قاراي باعىتتالىپ تۇر». جاك پيكاردىڭ بۇل جازبالارى ارينە ويدان قۇراستىرىلعان جوق. ال بەلگىسىز نىسان اياق استىنان قايدان پايدا بولدى؟ ءتۇپسىز تەرەڭدىكتە قارسى جولىققاندار كىمدەر؟ بەلگىسىز «مۇحيت قوجايىندارى» نەگە وسى ۋاقىتقا دەيىن ءمالىم ەمەس؟ بۇل سراققا ءالى كۇنگە دەيىن جاۋاپ جوق. ءبىراق...

جۇمباق سۋاستى نىساندارى تۋرالى دەرەك وتكەن عاسىردىڭ الپىسىنشى جىلدارىنان كەيىن ءتىپتى ءورشي تۇسكەن. اسىرەسە، اتلانتيكا مەن اۆستراليا جاعالاۋىندا كوبىرەك كورىنگەن. دەرەك تە جەتەرلىك.

1965 -جىل 12 - قاڭتار. جاڭا زەلانديا. سولتۇستىك حەلەنسۆيللا جاعالاۋىنداعى تۇبەكتە ۇشقىش بريۋس كاتي سۋ ۇستىمەن ۇشىپ كەلە جاتىپ دابىل قاققان. 100 مەتر تەرەڭدىكتە ۇزىندىعى -30، ەنى - 15 مەتر بولاتىن كونسترۋكتسيالىق مەتالدىڭ توقتاپ تۇرعانىن ءمالىم ەتكەن. الايدا جاڭا زەلانديانىڭ اسكەري فلوتى ول جەر بولشەكتەلىنگەن سۋ قويمالارى بولعاندىقتان وعان بارۋدىڭ مۇمكىن ەمەستىگىن ايتقان. ال بىرنەشە كۇننەن كەيىن ۇزىندىعى 30 مەتر بولعان كونسترۋكتسيالىق مەتالل جوق بولىپ كەتكەن.

1965 -جىل 11 - ءساۋىر. اۆستراليا. ۋونتاگگي ولكەسىنىڭ بالىقشىلارى جاعالاۋعا 100 مەترگە تاياۋ ەكى بەلگىسىز نىساننىڭ ءجۇزىپ كەلگەنىن حابارلاعان. بەس كۇننىڭ ىشىندە ولاردىڭ سانى بىرنەشەگە ارتقان. الايدا ارالداعى سۋ قويماسى مايدا ءارى تۇبەكتەرى كوپ بولعاندىقتان ول جەرگە بارۋ قيىندىق كەلتىرگەن.

1967 -جىل 20 - شىلدە. اتلانتيكا. كاپيتان حۋليان لۋكاس اردانزانىڭ باسقارۋىمەن ءجۇزىپ كەلە جاتقان «ناۆەرو» كەمەسى سۋدىڭ 15 مەتر تەرەڭدىگىندە قاتار كەلە جاتقان وبەكتىنى كورگەن.

«ونىڭ ءپىشىنى تەمەكى ءتارىزدى بولدى. ۇزىندىعى - 35 مەتر. ودان قۋاتتى كوگىلدىر- اق ساۋلە تارادى، ءبىراق اقىرىن جىلجىپ كەلە جاتتى. سۋ استىندا جانە سۋ بەتىندە ەشقانداي ءىز قالدىرمادى. ونىڭ مۇناراسى بولعان جوق. بىزبەن ءتورت ساعات قاتار جىلجىپ وتىردى. ساعاتىنا 46 شاقىرىم جىلدامداقپەن ءجۇردى. ءبىر كەزدە ءبىزدىڭ كەمىنىڭ استىنا ءتۇستى دە، عايىپ بولدى» .

1973 -جىلى باتىس اتلانتيكانىڭ مايامي مەن بيميني ارالىعىندا كەلە جاتقان كەمەنىڭ كاپيتانى 50 مەتر تەرەڭدىكتە ىلەسىپ كەلە جاتقان بەلگىسىز نىسان تۋرالى جازادى. توسىن جاعدايدى باقىلاۋ ءۇشىن كەمە توقتاعان ساتتە، ولار ورنىنان كىلت ارتقا بۇرىلىپ، بىرنەشە مينۋتتىڭ ىشىندە جوق بولىپ كەتكەن. كەمە كاپيتانى الىپ كورابلدەردىڭ ورنىنان كىلت ارتقا بۇرىلۋى مۇمكىن ەمەستىگىن ايتقان. ال بەلگىسىز نىساننىڭ ارت جاعىنداعى دۆيگاتەلدى بىرنەشە سەكۋندتا ىسكە قوسىپ، كوز ىلەسپەس جىلدامدىقپەن كەرى ءجۇرىپ كەتۋى كاپيتانعا تۇسىنىكسىز كۇيىندە قالعان.

جالپى سۋ استى «مۇحيت قوجايىندارىنا» قاتىستى توسىن جايتتار سكانديناۆيا ەلدەرىنىڭ جۇرتشىلىعىن دا شوشىتقان كورىنەدى. 1970 -جىلداردىڭ باسىندا شۆەتسيانىڭ تەڭىز ايلاعىن ەلدىڭ ۇشاقتارى مەن تىكۇشاقتارى جانە سۋ كەمەلەرى قاتاڭ باقىلاۋعا العان. ويتكەنى بەلگىسىز نىسانداردىڭ سۋ بەتىندە كورىنۋى جيىلەپ كەتكەن. 1972 -جىلدىڭ كۇزىندە سۋ بەتىنە شىققان بەلگىسىز نىساندى كورگەن ۇشقىشتار بومبا تاستاعان. سۋ بەتى سول ساتتە قارا قوشقىلدانىپ، جوعارىعا قاراي قانداي دا ءبىر اقپاراتتى بىلدىرەتىن ەسكەرتۋ بەلگىلەرى ۇشقان. ۇشاقتاردىڭ ەلەكتروندىق باسقارۋ جۇيەلەرى ىستەن شىعىپ، بەلگىسىز نىسان سول ساتتە عايىپ بولعان. ءبىر قىزىعى، بۇل توسىن وقيعاعا الاڭداعان نورۆەگتەر مەن شۆەدتار «قاۋىپتى ايماققا» ۇنەمى مينا قويىپ كەلسە دە، بىرەر كۇننەن كەيىن ولاردىڭ جوق بولىپ كەتەتىنىن بايقاپ وتىرعان. ەڭ سوڭعى زاماناۋي قارۋدىڭ وزىمەن اتقىلاعاننىڭ وزىندە بەلگىسىز نىسانعا بۇل اسەر ەتپەگەن. ولار قارسى جاقتان قانداي دا ءبىر ارەكەت پايدا بولعان كەزدە دەرەۋ عايىپ بولىپ وتىرعان.

ءتىپتى شۆەتسيا بيلىگى «بۇل توسىن ارەكەتتەردىڭ استارىندا كەڭەس وداعىنىڭ ءىزى جاتىر» دەپ تە مالىمدەمە جاساعان. ءتىپتى 1990 -جىلداردىڭ باسىندا كەڭەس وداعى ىدىراپ، رەسەي بولەك ەل بولعان تۇستا دا سكانديناۆيا ەلدەرىنىڭ سۋ جاعالاۋىندا تاعى سۋاستى «مۇحيت قوجايىندارى» ءجيى كورىنگەن.

بۇعان الاڭداعان شۆەد قارۋلى كۇشتەرىنىڭ باس قولباسشىسى بەنتت گۋستافسون 1992 -جىلدىڭ 19- اقپانىندا وسى توسىن قۇبىلىستاردى زەرتتەۋ ءۇشىن شۆەتسيا- رەسەي بىرلەسكەن فلوتىن قۇرۋ تۋرالى ۇسىنىسپەن شىققان كورىنەدى. بۇل ماسەلەگە رەسەي پرەزيدەنتى بوريس ەلتسين «بۇعان ءبىزدىڭ قاتىسىمىز جوق. كىنانى باسقا جاقتان ىزدەڭىزدەر» دەپ جاۋاپ بەرگەن دەسەدى.

ءبىراق وسى كۇنگە دەيىن ءمالىمسىز بولىپ كەلگەن «مۇحيت قوجايىندارى» كىمدەر؟ انىعىن ءالى كۇنگە دەيىن ەشكىم ايتقان جوق. بۇل الدە، ويدان شىعارىلعان بولجام ما؟ «بەيمالىم نىساننىڭ» بار- جوقتىعى ءالى كۇنگى دەيىن بەلگىسىز بولىپ وتىر.

بەرىك بەيسەن ۇلى

«ايقىن» گازەتى