ۇلى بريتانيادا دا كەلىندەر قازاقتار سەكىلدى سالەم سالادى
اتا- بابالارىمىز اياعى اۋىر كەلىندى ۋاقىتشا، ال كۇيەۋى قايتىس بولعان كەلىنشەكتى ءبىرجولا سالەم سالۋدان بوساتقان ەكەن. دەگەنمەن بۇرىننان كەلە جاتقان سالەم سالۋ ءۇردىسى بۇگىندە ەلىمىزدىڭ بارلىق وڭىرىندە ساقتالا قويعان جوق. ۋاقىت وتە ءداستۇردىڭ ءبىرازى ۇمىتىلىپ بارا جاتقانى راس. Massaget.kz ءتىلشىسى تاريحشى، ەتنوگراف جامبىل ارتىقبايەۆپەن ەسكى ءداستۇردىڭ بۇگىنى جايلى اڭگىمەلەستى.
ەتنوگرافتىڭ ايتۋىنشا، سالەم سالۋ ءداستۇرى تەك تۇركى حالىقتارىنا ەمەس، سونداي-اق، ەۋروپا حالىقتارىنا ورتاق ءداستۇر.
«بۇل ءداستۇر وتە ەرتە زاماننان بەرى كەلە جاتىر. سالەم سالۋ ءداستۇرى تەك تۇركى حالىقتارىنا ەمەس، سونىمەن قاتار، ەۋروپا حالىقتارىنا دا ورتاق. ەڭ قىزىعى، ۇلى بريتانياداعى، انگلياداعى كورولدىك وتباسىلارىندا كەلىندەر ءالى كۇنگە دەيىن سالەم سالادى. قازاق كەلىندەرى قالاي سالەم سالسا، سول سياقتى انگليانىڭ كورولدىك وتباسىلارىنداعى كەلىندەر دە سولاي سالەم سالادى»، - دەيدى تاريحشى.
ونىڭ ايتۋىنشا، بۇل ءداستۇردىڭ تاريحى ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىنگى 2-3 مىڭجىلدىقتان باستاۋ العان.
«بۇل ءداستۇردىڭ ءمانى - جالپى ۇلكەنگە دەگەن قۇرمەت. كەلىن باسقا وتباسىعا كەلگەن كەزدە ونىڭ جانۇياسىندا بەلگىلى ءبىر ورنى بولادى. سالەم سالۋ ارقىلى كەلىن سىيلاستىقتى ساقتاپ وتىرادى. ۇلكەندەرمەن جانە جاستارمەن سىيلاستىقتا بولادى. (...) ەرتەدە كەلىن سالەم سالماي جاتسا، اجەلەر ءتىپتى «تىزەڭ سىنسىڭ« دەپ ايتاتىن»، - دەيدى ەتنوگراف.
ال بۇل ءداستۇر ەلىمىزدە ءالى كۇنگە دەيىن ساقتالعان با، جوق پا دەگەن سۇراققا تاريحشى بۇگىندە سالەم سالۋدىڭ تەك كەيبىر وڭىرلەردە ساقتالعانىن ايتادى.
«ەسكى داستۇرلەردىڭ ءبىرى بولعاندىقتان، اسىرەسە، سولتۇستىك، باتىس، شىعىس وڭىرلەردە بۇل ءداستۇر ساقتالا قويماعان دەپ ايتۋعا بولادى. سالەم سالۋدى تەك وڭتۇستىك پەن ماڭعىستاۋ حالقى ءالى كۇنگە دەيىن جالعاستىرىپ ءجۇر»، - دەيدى جامبىل ارتىقبايەۆ.
شىنىندا، سالت- داستۇرلەردىڭ جالپى بولمىسى بىردەي بولعانىمەن، ول ەلىمىزدىڭ ءار ايماعىندا ءار ءتۇرلى ورىندالادى. سول سياقتى، سالەم سالۋ ءداستۇرى دە ءار ءتۇرلى ورىندالادى.
راسىندا دا، قاي ءوڭىردىڭ وتباسى بولسىن بۇل ولاردىڭ جەكە شەشىمى. جىگىتتىڭ اتا- اناسى كەلىندەرىنىڭ كۇندە تاڭەرتەڭگىسىن تۇرىپ سالەم سالۋىنىڭ قاجەتى جوق دەپ شەشسە، وعان ەشكىمنىڭ دە قارسىلىق بىلدىرمەيتىنى راس.
تاريحشى دا سالەم سالۋدىڭ ءار وڭىردە ءار ءتۇرلى ورىندالاتىنىن ايتادى.
باتىستا سالەم سالۋ قاتاڭ تالاپ ەتىلمەيدى. باتىسقا كەلىن بولىپ تۇسكەن قىز بەتاشاردا جالپىلاما ناعاشىلارعا، ابىسىندارعا، قايىن اپكەلەرگە دەپ بىردەن توپتاستىرىپ سالەم بەرەدى ەكەن.
وڭتۇستىكتەگىلەردىڭ كوپ ءداستۇردى قاتاڭ ۇستاناتىنى بەلگىلى. سوندىقتان دا بۇل وڭىردە سالەم سالۋ مىندەتتى تۇردە ورىندالادى. باسقا وڭىرلەرمەن سالىستىرعاندا وڭتۇستىكتەگى كەلىندەر سالەم سالعاندا ەكى قولىن ايقاستىرىپ، يىلەدى.
سولتۇستىك وڭىرلەردە سالەم سالۋ مەن ورامال تاعۋ دەگەن مۇلدە جوق دەپ ايتۋعا بولادى. وسى رەتتە سولتۇستىك تۇرعىندارىنىڭ سالەم سالۋدى اسا ورىندامايتىنى بايقالادى.
شىعىس وڭىرلەردە سالەم سالۋ ەمەس، قىزدىڭ باسىنا اق ورامال تاعىلىپ، كوبىنە وتقا ماي قۇيۋ ىرىمى جاسالادى ەكەن.
«نەگىزىنەن، قازاق داستۇرلەرىنىڭ كوپشىلىگى ورتاق، ولاردىڭ ورتاق ەرەجەسى بار. سونىڭ ىشىندە كەلىن سالەمنىڭ نەگىزگى ستاندارتى - كەلىن ءبىر جاق تىزەسىن بۋىپ، وڭ جاق قولىن سول تىزەسىنە قويىپ، ءيىلىپ سالەم بەرەدى. ەۋروپادا دا وسىلاي. ءبىر جاق تىزەسىن بۋىپ، يىلەدى»، - دەپ ءتۇسىندىردى ارتىقبايەۆ.
تاريحشى ايتىپ وتكەن ماڭعىستاۋ وبلىسى جايلى ايتاتىن بولساق، وندا كەلىندەر سالەم سالۋ كەزىندە ورامال تاعىپ قانا قويماي، ۇلتتىق ناقىشتاعى كيىمدەردى كيۋدى ءجون كورەدى ەكەن. سونداي- اق، جاڭا تۇسكەن كەلىن تاڭەرتەڭ ەرتە تۇرىپ، اتا- ەنەسىنە داستارقان جايىپ، كۇندەلىكتى سالەمىن سالىپ، داستارقان باسىندا كۇتىپ الۋى مىندەتتەلگەن.
سونداي-اق، ول وڭتۇستىك وڭىرلەردە ورىندالاتىن سالەم سالۋ ءداستۇرىنىڭ ءتاجىم جاساۋ داستۇرىنە ۇقساس ەكەنىن ايتادى.
«(...) ءتاجىم جاساۋ دەگەن بار. سالەم سالۋ وڭتۇستىك وڭىرلەردە تاجىم تۇرىندە وتەدى. ءتاجىمدى ەرتە ۋاقىتتا ەر ادامدار جاسى ۇلكەن، دارەجەسى ۇلكەن كىسىلەرگە سالعان. ءتاجىم جاساعاندا ەكى قولىن كەۋدەسىنە قويىپ، قولىن قۋسىرىپ، سولاي ءتاجىم سالعان. ەرتەدە كۇيەۋ بالا قايىن جۇرتىنا قىزدى الىپ كەتۋگە كەلگەندە ءتاجىم سالاتىن»، - دەيدى ول.
سالەم سالۋ قانشالىقتى ەسكى بولسا دا، ەتنوگرافتىڭ ايتۋىنشا، بۇل ءداستۇردى ساقتاۋ كەرەك.
«كەلىن سالەم ءالى كۇنگە دەيىن وسكەلەڭ ۇرپاق اراسىنداعى سىيلاستىقتى ساقتاۋعا دانەكەر بولىپ كەلەدى. كەلىن سالەم سالىپ تۇرعاندا ءوزىنىڭ كەلىن، انا، ەنە ەكەنىن سەزىپ وتىرادى. سوندىقتان بۇل ءداستۇردى مۇمكىندىگىمىز كەلگەنشە ساقتاۋ قاجەت»، - دەيدى ارتىقبايەۆ.
پاۆلودارعا كەلىن بولىپ تۇسكەن نۋريزانىڭ ايتۋىنشا، ولاردىڭ وتباسى مۇنداي ءداستۇردى ۇستانبايدى.
«بىزدە پاۆلوداردا كەلىن سالەم سالۋ نەمەسە ورامال تاعۋ دەگەن اڭگىمە جوق. كەيبىر وتباسىلار ول سالت- ءداستۇردى ۇستاناتىن شىعار، ءبىراق ءبىزدىڭ وتباسىندا ونداي جوق. كۇيەۋىمنىڭ اتا- اناسى زاماناۋي بولعاندىقتان شىعار، مەنەن سالەم سالۋ تالاپ ەتىلگەن جوق. ونىمەن قوسا، اتا- ەنەم ءورىستىلدى كىسىلەر. ولاردىڭ وزدەرى- اق ورامال تاعىپ، سالەم سالۋدىڭ كەرەگى جوق ەكەنىن ايتتى»، - دەيدى نۋريزا.
اتىراۋلىق كەلىن ماقپال دا ول وڭىردە سالەم سالۋ قالاي وتەتىنىن اڭگىمەلەپ بەردى.
«بىزدە جالپى باتىستا اتىراۋدا سالەم سالمايدى. مەن تەك بەتاشاردا سالدىم. قىزىعى، بىزدە وڭتۇستىكتەگى كەلىندەر سياقتى يىلمەيدى، ءبىر اياعىن كىشكەنە عانا بۇگەدى دە يىلەدى. بەتاشاردا سالەم سالاتىن كەزدە وڭتۇستىكتەگىدەي ەڭكەيىپ سالەم سالۋ كەرەك دەپ ويلاپ تۇرعانمىن. سوندا جانىمدا تۇرعان ابىسىنىم ء»بىر اياعىڭدى كىشكەنە عانا بۇگە عوي« دەپ ايتتى. ال بىلاي جالپى، اتا- ەنەگە سالەم سالۋ بىزدە جوق»، - دەيدى ماقپال.
تارازدىق كەلىن ماريا بولسا، كەرىسىنشە، سالەم سالۋ مىندەتتى دەپ سانايدى ەكەن.
«ارينە، مىندەتتى تۇردە سالەم سالامىن. كۇندەلىكتى تاڭەرتەڭ اتا-ەنەمە سالەم سالىپ تۇرامىن. بەتاشاردان كەيىن كۇندەلىكتى سالەم سالامىن. سالەم سالعانىم - كۇيەۋىمنىڭ ءومىر جاسى ۇزاق بولسىن دەگەنىم. ونىڭ ۇستىنە، سالەم سالعاندا ۇلكەن كىسىلەردىڭ «كوپ جاسا، قاراعىم، ماقساتىڭا جەت، كوسەگەڭ كوگەرسىن، باعىڭ باياندى بولسىن« دەگەن جىلى لەبىز باتاسىن الامىن»، - دەيدى تارازدىق كەلىن.