ءنازىر تورەقۇلوۆ قازاق، وزبەك، تاجىك تىلدەرىن «انا ءتىلىم» دەپ بىلگەن: ۇلت رۋحىن ۇلىقتاعان قايراتكەر
دۇنيەتانىمى دەموكراتيالىق باعىتتا قالىپتاسقان مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى.
جيىرماسىنشى جىلدارى تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى بولىپ سايلانۋىنىڭ ءوزى كوپ جايتتى اڭعارتقانداي. ويتكەنى، ول جىلدارى تۇرار رىسقۇلوۆ، سۇلتانبەك قوجانوۆ، مۇستافا شوقاي، مۇحامەدجان تىنىشپايەۆ سەكىلدى «سەن تۇر، مەن اتايىن» دەرلىك ءىرى تۇلعالار تاشكەنتتە شوعىرلانعانىن، ءنازىر سولاردىڭ قالاۋىمەن جاس تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى بولىپ سايلانعانىن ەسكەرسەك كوپ ماسەلەگە كوز جەتكىزەمىز.
مىنە، وسى ءبىر كۇندەردەن باستالعان قايراتكەرلىك جول جالىنداعان جاستىق عۇمىرىن قيىپ تۇسكەن ستاليندىك رەپرەسسياعا دەيىن جالعاستى. ول بىردە اعارتۋشى، بىردە باسپاگەر، ەندى بىردە ەلشى بولىپ بوي تاستايدى. سونىڭ قاي-قايسىسىندا دا حالىق قامىن جەگەن قايراتكەر دارەجەسىنەن بىردە- ءبىر رەت اۋىتقىماي ءوتتى.
ءنازىر تورەقۇلوۆ ۇلكەن قالامگەر. جاستاي جالىنداپ ولەڭ جازعان ول الاساپىران ۋاقىتتا تورعايعا بارىپ «قازاق مۇڭى» گازەتىن شىعاردى. 1916- 17-جىلدارى تولقىعان تورعاي كۇرەسكەرلەر شوعىرلانعان توڭكەرىسشىل ويدىڭ بەسىگى بولعانى ءمالىم. دەمەك تورعايدا دەموكراتياشىل ويعا رۋحاني تامىزىق بەرگەن، قوعامدىق ويدىڭ قوزعاۋشىسىنا اينالعان تۇلعا - ءنازىر تورەقۇلوۆ تاشكەنتتە «تەمىرقازىق» جۋرنالىن ۇيىمداستىرىپ شىعارىپ تۇردى. قالامى ۇشتالىپ، ويى تولىسقان ول قازاق، وزبەك، تاجىك تىلدەرىندە حالىقتىڭ كوكەيكەستى ماسەلەلەرىن قوزعاپ كوپتەگەن ماقالالار جازىپ جاريالادى.
بۇل ورايدا ءنازىر تورەقۇلوۆتى وتتى پۋبليتسيست رەتىندە تانيمىز. ءنازىر تورەقۇلوۆ « ء بىزدىڭ الدىمىزدا قازىر جاڭا تاريحىمىز مايدانعا قويعان ءارى شەشىلۋى قاجەت ماسەلەلەردىڭ ءبىرى - ءتىل ءھام ادەبيەت ماسەلەلەرى ەكەنى ءشۇباسىز..... ۇلت ادەبيەتىمىزدى مايدانعا شىعارماق ءۇشىن، ەڭ اۋەلى، ءوز تۇرمىسىمىزدى بىلمەگىمىز، ۇيرەنبەگىمىز، ەل اۋزىنداعى ادەبيەتىمىزدى جيىپ، تارتىپكە، بەلگىلى سارىنعا سالماعىمىز، ءوز جۇرتىمىزدى ءار جاقتان بىلمەگىمىز كەرەك. بىزگە ۇيات: حالقىمىزدىڭ باي ادەبيەتىن، ونىڭ ەرتەگىلەرىن، ماقالدارىن، كۇيلەرىن، جىرلارىن بىلۋگە، جيناۋعا قۇشتارلىعىمىز جوق. ەگەر حالىق اۋزىنان جازىپ ءبىر جەرگە جيناساق، ولاردى تارتىپكە سالساق، ادەبيەتىمىز، عىلىمىمىز ءۇشىن ءبىر پايدا شىعارا الاتىن كىسىلەر تابىلىپ قالار ەدى...» - دەگەن بولاتىن.
تۇركىستان تۇلەگى - ءنازىر تورەقۇلوۆ قازاق ادەبيەتىنىڭ ساكەن سەيفۋلليندەي، وزبەك ادەبيەتىنىڭ چۋلپونداي، ابدوللا قادىريدەي ايتۋلى تۇلعالارىمەن اياۋسىز سىناسقان، تاجىكتىڭ سادريددين اينيدەي قالامگەرىنىڭ كىتابىنا العى ءسوز جازعان، اتاقتى تۇركولوگ بارتولدتىڭ تۇركىستان تۋرالى ەڭبەكتەرىن عىلىمي سارالاعان سارابدال سىنشى. ءنازىر - ءبىلىمدار ادەبيەت سىنشىسى بولاتىن. سىنشى كىسى كەيدە ۇناي بەرمەيدى. ەستەتيكا تالابىن ايتقان ءنازىر ساكەنمەن، كەيدە ماعجانمەن قيعاش كەلىپ قالىپ ءجۇردى. كىممەن قانداي قاتىناستا جۇرسە دە، ءنازىر جەكە باس قامىن ويلاماعان ادام، حالىق قامىن جەدى، ادەبيەت، اعارتۋ ماسەلەسىن سويلەدى.
ءنازىر تورەقۇلوۆ قازاق، وزبەك، تاجىك تىلدەرىن «انا ءتىلىم» دەپ بىلگەن، تاتار، باشقۇرت، قىرعىز، ازەربايجان تىلدەرىندە وقىعان، اعىلشىن ءتىلىن بىلگەن، از ۋاقىتتا اراب ءتىلىن يگەرگەن - پوليگلوت ازامات، يگەرگەن ءبىلىمىن ىسكە جاراتقان ۇلكەن وقىمىستى عالىم.
1926 -جىلدىڭ ناۋرىزىندا باكۋدە وتكەن I بۇكىل وداقتىق تۇركىتانۋشىلار سەزىندە تۇركى تىلدەس حالىقتار ءبىرى ەكىنشىسىمەن تىلدەسكەندە ءوزارا تەز ءتۇسىنىسىپ، باۋىرلاس حالىقتار ەكەندىگىن سەزىنە بىلۋلەرى ءۇشىن ورتاق جازبا قارپى قاجەتتىگى تۋرالى ماسەلە العاش رەت كوتەرىلگەن بولاتىن. بۇل سەزدىڭ جۇمىسىنا 131 تۇركىتانۋشى عالىم، مۇعالىم، جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ وقىتۋشىلارى، مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرلەرى، ت. س. س. قاتىسقان بولاتىن. ولاردىڭ اراسىندا 5 قازاق - احمەت بايتۇرسىنوۆ، ءنازىر تورەقۇلوۆ، ءبىلال سۇلەيەۆ، ەلدەس وماروۆ جانە باي-سەيدۋلي ازيز بولدى.
وسى سيەزدە تۇركى تىلدەس حالىقتاردىڭ جازباسىن اراب الىپپەسى نەگىزىندە جاساقتاۋدى جاقتاپ سويلەگەن كەيبىر ۇلت وكىلدەرىنىڭ پىكىرلەرىن سىناپ، تۇركى تىلدەس حالىقتاردىڭ بارلىعىنىڭ ءبىر قارىپتى - لاتىن قارپىن قابىلداۋىن نەگىزدەپ سويلەگەندەردىڭ ءبىرى ءنازىر تورەقۇلوۆ بولدى. ياعني، ونىڭ سويلەگەن ءسوزى: «... ەڭ الدىمەن تۇركىتانۋشىلار سەزىنىڭ بۇكىل تۇركى دۇنيەسى ءۇشىن ەرەكشە پروگرەستى ريەۆوليۋتسيالىق فاكت بولعانىن قاداپ ايتقىم كەلەدى، مۇنى مىنا ماعىنادا ءتۇسىنۋ كەرەك: بۇل سيەزدە ەسكى اراب جازۋىن قولدايتىن ءبىر دە ءبىر ءۇن شىقپادى، دەمەك ەسكى اراب ساۋاتىنىڭ كۇنى وتكەنى، ارامىزدا ءبىرجولا كەتكەنى دەپ ءتۇسىنۋ كەرەك. ... باسەكەگە تۇسكەنى تەك ەكى ءالىپبي، بۇل - رەفورمالانعان جاڭا اراب ءالىپبيى جانە لاتىن ءالىپبيى... ۇلتتىق رۋحقا، بارلىق تالاپقا ساي، «تاريحي تامىرلى» ءالىپبي - قۇران جازۋى ەمەس، لاتىنشاعا نەگىزدەلگەن، جاڭا جازۋدى ەڭ زاماناۋي، مادەني جانە تەحنيكالىق نەگىزدە جاساۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن جاڭا ءالىپبيى». ياعني ول، لاتىن ءالىپبيىن قولدادى. قازاق، وزبەك، تاجىك تىلدەرىندە وقۋلىق جازدى. ءومىرىنىڭ سوڭىندا تۇركى تىلدەرىن سالىستىرا مورفولوگيالىق زەرتتەۋ جۇرگىزدى. «تۇركى حالىقتارى كىندىك باسپاسى» باس رەداكتورى كەزىندە 12 تىلدە كىتاپتار ۇيىمداستىرىپ، باسىپ شىعارىپ وتىردى.
ن. تورەقۇلوۆ ءتىل، ونەر- ءبىلىم جونىندەگى ءوز تولعاۋىن كەلەسى تۇرعىدا ايتىپ ءوتتى:
1. ءتىل دەگەن كابينەتتە جاسالمايدى. قازاق سەكىلدى ەزىلگەن ۇلتتىڭ ءتىلى ۇكىمەت كەڭسەسىنە كىرىپ، كۇن سايىن جۇمساۋدا بولسا عانا بەلى، بۋىنى قاتايادى. قازاق ءتىلىنىڭ كەڭسەگە ەمىن- ەركىن كىرىپ- شىعۋى ودان اراداعى «ءتىلماشتاردى» قۋىپ شىعارار ەدى.
2. ەلدىڭ ەلدىگى، تەڭدىگى ونەر- بىلىمگە بايلاۋلى. سوندىقتان ەل باستايتىن ساۋاتتى وقىعانداردى كوپتەپ شىعارۋ، دايىنداۋ كەرەك.
3. ورتالىق ۇكىمەتتىڭ جارلىقتارىن ءاربىر ۇلتتىق توپتاردىڭ تۇرمىس ەرەكشەلىكتەرىنە لايىقتاۋعا اسەر ەتەمىز. بۇل ۇلتتىق بولىمدەردى (قازاق، وزبەك، تۇركىمەن) اشۋ كەزىندە ءبىز وسىنداي ماقساتتى العا تارتقان ەدىك.
4. الدىمەن ايتىپ الايىق، پاتشا ۇكىمەتى رەسەيدە ورىستان باسقا ۇلت بار دەپ بىلمەيتىن، بىلگىسى دە كەلمەيتىن ەدى. پاتشانىڭ ماقساتى مىناۋ: بۇراتانالاردىڭ ءبىرجولاتا تۇقىمىن قۇرتۋ، بولماسا ورىس قىلىپ جىبەرۋ.
5. بىزگە الدىمەن جاڭا مەكتەپ كەرەك دەگەن پىكىردى تاراتۋ جولىندا الىسۋعا، ادەبيەتتىڭ جوقتىعى سەكىلدى بوگەتتەرمەن ارپالىسۋعا تۋرا كەلىپ وتىر.
6. كوپ شەتەل سوزدەرى، تەرميندەر قازاق تىلىنە قازاق تۇماعىن كيمەي كىرىپ بارادى. باسقانىڭ ءسوزىن بۇزباي ايتامىن دەپ ءتىلىڭدى بۇراپ جۇرگەندە، ءوز تىلىڭنەن ايىرىلىپ قالارسىڭ.
ءنازىر تورەقۇلوۆتىڭ تۇركىستانداعى قىزمەتى اسا ءبىر كۇردەلى قيىن كەزەڭگە - جاڭا قوعامنىڭ الەۋمەتتىك مۇراتتارى جۇزەگە اسىرىلعان اۋقىمدى الەۋمەتتىك سىناق ۋاقىتىنا تۇستاس كەلدى. ل. تروتسكيدىڭ پىكىرىنشە، جۇمىس بارىسىندا كەدەرگى ازداي جەرگىلىكتى ساياسي توپتارعا «ورتالىقتان جىبەرىلگەن باسشىلار... دەم بەرىپ، جەلىكتىرىپ، ءتۇپتىڭ تۇبىندە ءوز ۇستەمدىگىن نىعايتتى... ورتالىقتىڭ ساياساتىنا قاتىستى ماسەلەلەردەن شەبەر بۇرىپ اكەتىپ وتىردى...».
مۇنداي الاساپىراندا ءوز تانىمى مەن بەرىك توقتامىن جۇزەگە اسىرۋ نازىرگە وڭايعا تۇسە قويمادى. ايتسە دە ول پرينتسيپتەرىنە ادالدىق تانىتىپ، ەشكىمگە باس ۇرمادى، ۇلتىن، جولداستارىن جاسىتىپ، ساتىپ كەتپەدى. ادىلدىك ورنىعار دەگەن ۇمىتپەن عۇمىر كەشىپ، ەڭبەك ەتتى. سول قىزىل يمپەريا ساياساتىنىڭ بەل ورتاسىندا ءجۇرىپ مۇسىلماندىقتى ساقتاۋدى ناسيحاتتادى، قورعادى، قولدادى.
«يسلام جانە كوممۋنيزم» اتتى ماقالاسىندا يسلام ءدىنى مەشەۋ قاراڭعىلىقتا قالدىرادى دەگەن قاعيدانى ومىردەن تاجىريبەلەر كەلتىرە وتىرىپ تەرىسكە شىعارادى. مۇسىلمان حالىقتارىنىڭ جاعدايلارىن جاقسارتۋ ماقساتىندا 1929 -جىلى بۇكىل تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كولەمىندە دەمالىس كۇنىن جۇماعا اۋىستىرۋ، ورازا، قۇربان ايت سىندى مۇسىلمان حالىقتارىنىڭ مەرەكەلەرىن دەمالىس دەپ جاريالاۋى ءوزىنىڭ كەۋدەسىن وققا تىككەنمەن تەڭ ەدى. 1928 -جىلى نەبارى 36 جاسىندا ول حيدجازداعى (ساۋد ارابياسى) ك س ر و- نىڭ وكىلەتتى ۋاكىلى بولىپ تاعايىندالادى. ول كەزدە مۇنداي جاۋاپتى قىزمەتكە جاس ادامنىڭ تاعايىندالۋى ديپلوماتيالىق تاجىريبەدە وتە سيرەك كەزدەسەتىن جايت. اراعا ەكى جىل سالىپ، ءنازىر تورەقۇلوۆ ك س ر و- داعى تۇڭعىش قازاق ەلشىسى اتاندى.
جاڭادان ىرگەسى قالانىپ، الەمدى تەك مۇنايىمەن عانا ەمەس، رۋحاني بايلىعىمەن اۋزىنا قاراتقان ساۋد ارابياسىنا ك س ر و- نىڭ ەلشىسى بولۋ انشەيىنگى كەزەكتى قىزمەت ەمەس ەدى. بۇل ەلگە ەلشى تاڭداۋدىڭ ءوزى ۇلكەن ساياساتتىڭ جەمىسى بولاتىن. تاعايىنداۋ الدىندا مۇسىلماندىعى، قابىلەتى، ءبىلىم دارەجەسى، قازاق حالقىنىڭ وكىلى ەكەندىگى ءبارى-ءبارى ەسكەرىلگەن.
ونىڭ ۇستىنە تۇركىستان اۆتونومياسىندا وقىپ، ءبىلىم العانى، قىزمەت ىستەگەنى ەسكە الىندى. وسىلاي ول الىپ يمپەريانىڭ وكىلى رەتىندە شەت ەلدە 8 جىل بويى قايراتكەرلىك كورسەتتى. ن. تورەقۇلوۆتىڭ ك س ر و ديپلوماتياسى مەن ساياسي تاريحىنداعى الار ورنى ەرەكشە ەكەندىگىنە ەشكىم ءشۇبا كەلتىرمەس.
ءبىراق، وسىنشاما ەڭبەك اتقارۋىنا قاراماستان، الاشتىڭ ابزال ارىستارى س. قوجانوۆ، ت. رىسقۇلوۆ، س. سەيفۋللين سياقتى ن. تورەقۇلوۆ تا كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ سولاقاي ساياساتىنىڭ قۇربانى بولدى.
ءبىر ايىرماشىلىعى، ن. تورەقۇلوۆ دەربەس مەملەكەت قۇرۋدى ارمانداعان الاشوردالىقتاردىڭ قۇرامىندا بولعانى ءۇشىن ەمەس، مۇسىلمان ەلدەر وكىلدەرىمەن تىعىز بايلانىستا بولعانى جانە مۇسىلماندىق ءدىندى ساقتاپ قالۋدى ۇگىتتەگەنى ءۇشىن كەڭەستىك جەندەتتەردىڭ قولدارىنان مەرت بولدى.
ءبىراق، كەش بولسا دا 1958 -جىلى تولىعىمەن اقتالدى. جالپى، ن. تورەقۇلوۆتىڭ قازاقستاننىڭ ديپلوماتيالىق جانە ساياسي ومىرىندە ۇلكەن ءرولى بار. ول اقيقات نارسە. ونىڭ ەسىمى تاياۋ شىعىس ەلدەرى ديپلوماتتارى، اراب تاريحشىلارى اراسىندا كەڭىنەن تاراعان. ن. تورەقۇلوۆتىڭ تۇلعاسى اباي مەن شوقاننىڭ ۇلى مۇراسىنىڭ ىقپالىمەن ءاليحان، احمەت، ءمىرجاقىپ، جۇسىپبەك جانە باسقالارمەن رۋحاني ديدارلاسۋ ارقىلى قالىپتاستى.
وسىناۋ جاۋاپتى ورىنداردا ءوز حالقىنىڭ مۇددەسىنە ادال قىزمەت اتقارىپ، ونىڭ باقىتتى بولاشاعى ءۇشىن كۇرەستى، ءوز حالقىنىڭ تاريحىندا ايتۋلى سوقپاق قالدىردى. بۇگىنگى جانە كەلەر ۇرپاق ونىڭ ءارۋاعى الدىندا باسىن ءيىپ، ماڭگى جادىندا ۇستاۋعا ءتيىس. جاڭا دەموكراتيالىق مەملەكەتتىڭ حالقى ءوز ەلىنىڭ وتكەندەگى جانە قازىرگى تاريحىن جەتىك بىلگەندە عانا العا باسادى.
سونىمەن، حالقىنا قالتقىسىز قىزمەت ەتىپ، سوڭىنا وشپەيتىن مول مۇرا قالدىرعان الاشتىڭ ادال پەرزەنتى، مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى ن. تورەقۇلوۆ جۇلدىزى جىل وتكەن سايىن نۇرلانىپ، جارقىراي بەرمەك. ونىڭ ونەگەلى مۇراسى تەك قازاق ديپلوماتياسىنا عانا ەمەس، كەلەشەك سابىرلى دا ساليقالى ساياساتىمىزعا ۇلكەن جول اشارى انىق. ۇلت رۋحىن ۇلىقتاعان حالقىمىزدىڭ وسىنداي تۇعىرى بيىك اسىل تۇلعا ازاماتىن كەيىنگى ۇرپاق جادىندا ماڭگى ساقتاعانى ابزال. ەر ەسىمى ەل ەسىندە جانە بولاشاق ۇرپاقتىڭ جادىندا ناقىشپەن تاسقا جازىلعانداي ماڭگى قالا بەرمەك.
ءابدىجاپار ساپاربايەۆ، «ءنازىر تورەقۇلوۆ» حالىقارالىق قايىرىمدىلىق قورىنىڭ پرەزيدەنتى، ەكونوميكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور. 2017
Egemen.kz