قازاقتار مەن قاراقالپاقتار ءبىر تۋعانى راس پا؟ ەتنوگراف تۋىستىققا قاتىستى سۇراققا جاۋاپ بەردى

نۇر-سۇلتان.قازاقپارات - قازاقتار مەن قاراقالپاقتاردىڭ تۋىستىعى جايلى كوپ ەستيمىز. شىندىعىندا ەكى ۇلت - ەتنووداقتاس، ورتا عاسىرلاردان بەرى قويان- قولتىق ارالاسقان باۋىرلاس حالىق.

مۇنى ەتنوگراف مامان دا راستاپ وتىر. قاراقالپاق ۇلتى قالاي قالىپتاسقان جانە ولاردىڭ ءتىلى مەن ءداستۇرى جايلى نە بەلگىلى؟

تاريحي دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، قاراقالپاقتار 12-13 عاسىرلاردا بۇحارا، قازاق، حيۋا جانە ءسىبىر حاندىعىنىڭ ساياسي جانە اسكەري قىزمەتىنە بەلسەندى ارالاسقان. ولاردىڭ تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەسى نەگىزىنەن حيۋالىقتارعا قارسى باعىتتالعان. كەڭەس وداعىنىڭ قۇرامىنا كىرمەي تۇرىپ قاراقالپاقتار ەكى بولەك بيلىك قاراماعىندا بولدى.

قاراقالپاق اۆتونومدى وبلىسى قازسسر قۇرامىندا 1924 -جىلى قۇرىلىپ، ال 1930 -جىلى سوۆەت وداعىنىڭ قۇرامىندا دەپ تانىلدى. 1932 -جىلقا قاراي قاراقالپاق اۆتونوميالى سوۆەتتىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسى بولىپ قايتا قۇرىلادى.

قاراقالپاقتار1936 -جىلدان باستاپ سوۆەت وداعىنىڭ قۇرامىندا بولعانىن كوبى بىلەدى. 1992 -جىلدان قازىرگى ۋاقىتقا دەيىن تۇركى تىلدەس حالىق وزبەكستان رەسپۋبليكاسى قۇرامىنا كىرەدى.

ارىس جاعالاۋى، جايىق، سولتۇستىك كاۆكاز بەن دەشتى قىپشاق دالاسىنا دەيىنگى تەرريتوريادا مەكەندەگەن حالىق 16- عاسىرلاردا ۇلكەن نوعاي ورداسىنان قازاق، قاراقالپاق، نوعاي حالىقتارى ءبولىنىپ شىققان. قازاق جانە قاراقالپاق قالىپتاسۋ كەزەڭدەرىنەن باستاپ ەتەنە ارالاسىپ، ساياسي- الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق جانە تىلدىك تۇرعىدان بايلانىستا بولعان.

«ەلدە باسشىلىق قىزمەتتەردە وتىرعاندارى دا بار»: ماماندار قازاقستانداعى يسلام ءدىنىنىڭ تەرىس اعىمدارى مەن ولاردىڭ قاۋىپى جايلى ايتتى

ء«ار كىرپىشىن ءوزىم قالادىم»: وزبەك ۇلتىنىڭ وكىلى ءۇش تىلدە ءبىلىم بەرەتىن وننان اسا مەكتەپ پەن بالاباقشا سالعان

قاراقالپاق ءسوزىنىڭ ءوزى «قارا» جانە «قالپاق» دەگەن ەكى تۇبىردەن قۇرالىپ، اتالۋىنىڭ سەبەبىن ەتنوگراف ءبولىپ اجىراتۋ ماقساتىنان تۋىنداعان دەپ ەسەپتەيدى.

«ماسەلەن، البان رۋىندا «قىزىل بورىك» رۋى بارىن بىلەمىز، ولاردىكى دە سولاي. دەمەك قارا قالپاق كيگەندەر كوپ بولعان. ايىرىم بەلگىسى رەتىندە اتاپ، كەيىننەن اتاۋى قالىپ قويعان بولۋى مۇمكىن»، - دەيدى دوسىمبەك قاتىران.

تاريحشى راشيد اد- دين قاراقالپاقتار مونعول شاپقىنشىلىعى كەزىندە «Kavm-i külah-i siyah» (قارا قالپاقتى حالىق) دەگەن اتاۋمەن تانىلعانىن جازعان. بۇل اتاۋدىڭ ءمانىسىن ەتنوگرافتان سۇرادىق.

«قاراقالپاقتار سىر بويىندا مەكەندەگەن. كوشپەلى تايپالار رەتىندە اتى اتالىپ جۇرگەنى بولماسا، تاريحي دەرەكتەردە قاراقالپاقتار دەپ ايتىلا بەرمەيدى، 15-16 عاسىردان باستاپ ەتنووداق اتاۋىمەن اتالادى»، - دەيدى ول.

قازاقتارمەن تۋىستىعى

دوسىمبەك قاتىراننىڭ سوزىنشە، قاراقالپاقتار قازاقتارعا ەڭ جاقىن حالىقتىڭ ءبىرى.

«ەڭ ءبىرىنشى ورىندا نوعايلار بولسا، ەكىنشى ورىندا وسى قاراقالپاقتاردى اتاۋعا بولادى. كوبى بىزگە قىرعىزدار جاقىن دەپ ايتىپ جاتادى. الايدا تۇپتەپ كەلگەندە قىرعىزدار بىزگە جاقىندىعى، تۋىستىعى جاعىنان ءتورتىنشى ورىندا تۇرماسا، قاراقالپاقتاردان باسىپ وزبايدى. مۇنىڭ سەبەبىن قاراقالپاق قۇرامىنداعى رۋلاردىڭ بار ەكەندىگىمەن تۇسىندىرۋگە بولادى. ال بۇل رۋلاردىڭ بارلىعى قازاقتىڭ قۇرامىندا دا بار»، - دەيدى ول.

ءدىنى مەن ءتىلى

«ەندىگى ماسەلە، ءتىلى. سوزدەرىندە ايىرماشىلىق جوق، ءتىلى قاتتى ۇقساس. قىرعىزدار جايلى ايتساق، ولاردىڭ تۋىستارى ەنەسەي، اكاس، ىرعىزدىڭ بويىندا. ءبولىپ، جارعانىمىز ەمەس. ءبىراق شىندىعى سول. ال وزبەكتەر قاراقالپاقتاردان كەيىنگى ءۇشىنشى ورىندا قالادى. شىنتۋايتىندا بۇلار ءبىر اتانىڭ بالالارى»، - دەيدى مامان.

سوزىنشە، قاراپقالپاقتاردىڭ تىلدەرى جاعىنان قازاق تىلىنە وتە ۇقساس، قىرعىز تىلىنە قاراعاندا دا الدەقايدا جاقىن.

«جالپى تۇركى حالىقتارىن ءبىر تۋعان دەپ قاراستىرۋ كەرەك. 28 تۇركى حالقى بولسا ولار دا تۋىسقانىمىز. ۇلكەن تايپانىڭ ءبولىنۋى دەپ قاراۋ كەرەك»، - دەپ قوستى ول.

ماماننىڭ سوزىنشە، قاراقالپاقتار دا باسقا تۇركى حالىقتارى سياقتى XIV- XV عاسىردان باستاپ يسلام ءدىنىن قابىلداعان.

قاراقالپاقتاردىڭ مىنەز- قۇلقى مەن مادەنيەتى

«بۇل حالىق وڭتۇستىكتىڭ حالقىنا جاقىنىراق، پىسىق، كوپتى كورگەن، قولدارىنان ءىس كەلەتىن ۇلت. بۇعان قاراپ، ارينە، قازاقتاردىڭ قولىنان ءىس كەلمەيدى دەپ ايتا المايمىز»، - دەيدى دوسىمبەك قاتىران.

قاراقالپاقتار ورتا ازيا حالقى بولعان سوڭ ولارعا دا ناۋرىز، قۇربان ايتتى تويلاۋ ءتان. ولاردىڭ ۇلتتىق مەيرامدارى قازاقتاردىكىمەن ۇقساس كەلسە، تانىمال ويىندارى اراسىندا دا بايگە، ىلاق، كۇرەس كەزدەسەدى.

حالىقتىڭ ءداستۇرلى كاسىبى رەتىندە قولونەر كوپ اتالادى. ەل ىشىندە ۇستالار، زەرگەرلەر، شەبەرلەر كوپ بولعان ەكەن. ايەلدەردىڭ كوبى توقىماشىلىق، كىلەم توقۋ، كيىز باسۋمەن اينالىسقان.

قاراقالپاقتار سىرىم دات ۇلى اسكەرىنىڭ قۇرامىندا بولعان

«1723 -جىلعى جوڭعارلاردىڭ شابۋىلىنان اقتابان شۇبىرىندى وقيعاسىندا قازاقتارمەن بىرگە قاراقالپاقتار دا ورتا ازيانىڭ ىشكى اۋداندارىنا، رەسەي شەكاراسىنا اۋا كوشتى، كىشى ءجۇز قازاقتارىمەن كۇش بىرىكتىرىپ، قالماقتاردى جايىق پەن جەم بويىنان ىعىستىردى دەگەن دەرەك بار.

قازاق قول جيناعان ساتتە باسقا تايپالار كومەكتەسۋگە مىندەتتى بولعان. سىرىم دات ۇلى جاساعىنىڭ قۇرامىندا قاراقالپاقتار دا بولعان. وداقتاستىق مۇددە ءبىر دەگەن ءسوز. سوزىمە دالەل، جوعارىدا اتالىپ وتكەندەي قازاقتارداعى بار رۋلار ولاردا دا بار»، - دەيدى ەتنوگراف.

مامان حالىقتىڭ وزبەك رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرامىنا كىرىپ، تاۋەلسىزدىكتەرىن الا الماۋىنا ءارتۇرلى جايت سەبەپ بولۋى مۇمكىن ەكەنىن ايتادى.

ء«بىر جاعىنان حالىق سانىنىڭ ازدىعى اسەر ەتۋى مۇمكىن، ەكىنشى جاعىنان ورنالاسقان جەرى حيۋا حاندىعىنا قارادى. تاعى ءبىر فاكت، ماسەلەن، قازاقتاردا وقىعان، ءبىلىمدى زيالىلار كوپ شىقتى، ءبارى ورىستاردان وقىدى.

ال قاراقالپاقتاردان شىققان كوسەمدەر كوپ بولعان جوق. ءاليحان بوكەيحانوۆتار قانشاما ەڭبەك ەتىپ، جۇگىردى. مىنە، وسىنداي «جۇگىرەتىن»، ايتىسىپ- تارتىساتىن زيالى ازاماتتار ەلدىڭ ماڭدايىنا كوپ بۇيىرماعان بولسا كەرەك»، - دەيدى ول.

ەسكە سالساق، قاراقالپاقستاندا بۇعان دەيىن رەسمي تاشكەنتتىڭ كونستيتۋتسياعا وزگەرتۋلەر ەنگىزۋ ارقىلى اۆتونوميا قۇقىعىنان تاۋەلسىزدىگىن جاريالاۋ قۇقىعىن الىپ تاستاۋ ۇسىنىسىنا بايلانىستى جاپپاي نارازىلىقتار باستالعان بولاتىن. بىرنەشە كۇننەن سوڭ وزبەكستان قازاقستانمەن شەكاراداعى قاراقالپاقستانداعى وتكىزۋ پۋنكتىن جاپتى.

كەيىن وزبەكستان پرەزيدەنتى شاۆكات ميرزيەيەۆ قاراقالپاقستاندى اۆتونوميادان ايىرۋ جونىندەگى باستاپقى جوسپارلارىنان باس تارتتى.

جاقىندا عانا قاراقالپاقستان اۆتونومياسىنىڭ دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگى وزبەكستاننىڭ نۇكىس قالاسىنداعى نارازىلىق اكسياسىنان كەيىن مىڭداعان ادامنىڭ اۋرۋحاناعا تۇسكەنىن مالىمدەگەن.

Stan.kz